Mavzu: Musiqa darslarida autizm sindromli bolalar bilan ishlash metodikalari
Download 38.68 Kb.
|
autizm sindromli o\'quvchilar
|
Mavzu: Musiqa darslarida autizm sindromli bolalar bilan ishlash metodikalari. Reja: 1.Autizm sindromi haqida tushuncha. 2. Autizmli bolalar uchun musiqiy terapiya texnikasi. 3.Autizm sindromli bolalarning ota-onalari bilan hamkorlik. 4. Autistik bolalar bilan musiqa madaniyati darslarini tashkil etishdagi asosiy ko’rsatmalar . 1. Bolaning aqliy rivojlanishi yuzasida so’z borganda, biz ko'pincha autizm kasalligi haqida eshitamiz. Autizm-bu miya faoliyatining buzilishi bilan bog'liq bo'lgan ruhiy kasallik. Autizmli bolalar boshqalarga e'tibor berishni yoqtirmaydilar va go'yo o'z dunyosida yashaydilar. Ular yangi narsalarni o'rganishga, tanishishga, his-tuyg'ularini baham ko'rishga intilmaydilar. Ko'pincha bunday bolalar aloqa va ijtimoiy moslashishda muammolarga duch kelishadi, ularni hech narsa qiziqtirmaydi. Ushbu belgilarning barchasi uch yoshgacha namoyon bo'ladi. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, autizm 10 000 dan 2-4 bolada uchraydi. O'g'il bolalar bu kasallikka moyil bo'lib, qizlarga qaraganda uch baravar ko’proq chalinadilar. Bolalarda autizmni davolash mumkinmi? Bugungi kunga kelib, bu savol nafaqat farzandida ushbu kasallikka duch kelgan ota-onalar uchun, balki mutaxassislar uchun ham ochiq qolmoqda. Autizm uchun samarali davo yoki davolash usuli hali topilmagan. Ammo bolalarga u yoki bu darajada yordam beradigan usullar ma'lum. Ushbu usullarni bir vaqtning o'zida qo'llash bilan katta natijalarga erishishimiz mumkin. Kiyev neyropsixiyatri, tibbiyot fanlari doktori A. Chuprikov autizmni davolashning an'anaviy usullarini – psixologik va dori – darmonlarni muqobil usullar - delfinlar, otlar va itlar bilan muloqot qilish bilan birlashtirishni tavsiya qiladi. Bunday keng qamrovli terapiya Yevropa va AQShda autizmli bolalarni davolashda o’z samarasini ko'rsatdi. Pet terapiyasi (hayvonlar bilan davolash) muloqot qobiliyatini yaxshilashi isbotlangan. Delfinlar bilan aloqa (delfin terapiyasi), shuningdek otlar (hippoterapiya) va itlar (kanisterapiya) kasal bolaning holatini yaxshi tomonga o'zgartiradi. 2. Autizmli bolalar uchun musiqiy terapiya texnikasi. Ma'lumki, musiqiy terapiya-bu musiqaning inson psixologik holatiga davolovchi ta'sirga asoslangan psixoterapevtik yo'nalish. Rus psixologi S. L. Rubinshteyn musiqaning paydo bo'lishini tabiatda hamma narsa ma'lum ichki ritmlarga bo'ysunishi va faqat inson psixikasi tartibsiz ekanligi bilan izohladi. Shu ma'noda, musiqa insonni o'zidagi ritm va uyg'unlikka ruhiy jihatdan sozlanishiga yordam beradi. Biz musiqiy terapiyadan turli xil ruhiy kasalliklarni davolashda, kundalik nevrozlar, psixiatriya kasalliklarda moslashuvning og'ir shakllarida — shifokorlar bemorlarning kayfiyati buzilishi kabi holatlarga duch kelganlarida va ma'lum bir kasallikka qarshi kurashishda ularning ichki kuchlarini saqlab qolish zarur bo'lgan holatlarda keng foydalanamiz. Musiqiy terapiyani qo'llashning ta'siri avval quyidagilarda ko'rinadi: - hissiy holatni tartibga solish; -psixologik hamda ijtimoiy jarayon tajribalariga kirish imkoniyatini oshirish; - hissiy ifoda etishning yangi vositalaridan foydalanish; - muloqot qobiliyatlari asoslarini yaratish; -ijodiy tasavvur va ijodkorlikni rivojlantirish; - o'zini namoyon qilish va rivojlantirishga ko'maklashish; - bemorlarga yangi munosabatlar va ko'rsatmalarni o'zlashtirish imkoniyatlarini yengillashtirish; Klassik musiqa yordamida miyani stimulyatsiya qilishi, asab hujayralari orasidagi aloqalarni faollashtirishi isbotlangan. Autistik rivojlanish turi bo'lgan bolalar uchun musiqiy terapiyadan foydalanish bir necha omillarga bog'liq. Ma'lumki, bolalikdan autizm sindromi bo'lgan bolalar musiqaga alohida ishtiyoq bilan qarashadi.Autizm bilan og'rigan bolalarning ilk yosh davrlarida hissiy zaifligini hisobga olishdan tashqari, ular bilan darslarda musiqadan foydalanishning maqsadga muvofiqligi quyidagilar bilan bog'liq: 1) Ma'lumki,autizmli bolalarning asosiy muammolaridan biri-bu undagi e’tiborning yetishmasligi natijasida o'zaro munosabatlarni o'rnatishdagi qiyinchiliklar.Maxsus tanlangan musiqa asari diqqatni tortadi va autizmli bolaning idrok etish jarayonining nisbiy barqarorligini tashkil qiladi; 2) Autistlarning odamlarga qaraganda ob'ektlarga ko'proq bog’langanligini hisobga olib, ular bilan bilvosita, masalan, musiqa asboblari orqali muloqot o'rnatish samarali ta’sirga ega bo’ladi..Bundan tashqari, zamonaviy musiqa terapiyasida qo'llaniladigan usullar, bizningcha, rivojlanishning autistik turi bo'lgan bolalarning dolzarb muammolariga tegishli. Shunday qilib, zamonaviy musiqa terapiyasi usullarini katta terapevtik ta'sir mezoniga ko'ra tasniflashda quyidagilar qayd etilgan: 1. Atrofdagi voqea-hodisalarga nisbatan ta’sirchanlikni kuchaytirishga qaratilgan usullar, shuningdek, hissiy faollashtirish; 2. xulq-atvor terapiyasi doirasida qo'llaniladigan o'qitish usullari; 3. dam olish va tartibga solish usullari; 4. muloqotga kirish usullari; 5. instrumental, vokal, vosita improvizatsiyasi ko'rinishidagi ijodiy usullar; Autizmli bolalarda hozirjavoblikni rivojlantirish maqsadida tadqiqot o’tkazilgan. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, autizmli bolalar musiqa darslarida odatdagidan ko'ra tez-tez javob berishadi. Musiqa ularni nafaqat tez-tez javob berishga undaydi, balki o'z fikrlarini ifoda etish jarayonidan zavqlanishlariga yordam beradi. Agar musiqiy guruh qanday ishlashini batafsil ko'rib chiqsak, u nima uchun musiqa terapiyasi autizmli bolalar uchun foydali bo'lishi mumkinligini aniqlab beradi. Guruh yaxlit kuy yaratish uchun bir-biri bilan ishlaydigan va muvofiqlashtiruvchi turli xil asboblarni o'z ichiga oladi, lekin avvaliga ma’lum bir o’quvchi faqat bitta musiqa asbobiga e'tibor qaratishni talab qiladi. Turli xil asboblar o'rtasidagi bosqichma-bosqich muvofiqlashtirish oddiy odamlarning kundalik hayotida his-tuyg'ularini qanday muvofiqlashtirishidan farq qilmaydi. Aynan shu narsa autizmli bolaga qiyin bo'ladi, shuning uchun musiqa orqali o'rganish asta-sekin ularga kognitiv muvofiqlashtirish ko'nikmalarini tushunishga va yaxshilashga yordam beradi. Musiqani o'rganishga qo'shishning keng tarqalgan usullaridan biri autizmli bolalarning musiqiy improvizatsiya bilan shug'ullanishi, bunda terapevt asbobdan qanday foydalanishni ko'rsatadi, so'ngra autizmli bolalarga asboblarni o'zlari yoqtirgan tarzda chalishlariga ruxsat beradi. Improvizatsiyada xatolik yo'qligi sababli, terapevtlar musiqa asbobi orqali o'zlarini ifoda etishga bo'lgan ishonchni doimiy ravishda rag'batlantirishlari va mustahkamlashlari mumkin. Musiqani terapiyada qo'llashning yana bir usuli - ularga oddiy qo'shiqlarni yodlash va takrorlash imkonini berishdir, ular bu vazifani so’zlashishdan ko'ra osonroq o'zlashtirishlari mumkin. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, oddiy klassik kuylar autizmli bolalarni tinchlantirishda yaxshi ta'sir ko'rsatadi va oxir-oqibat, ularni kundalik hayotlarida fonda ijro etish orqali ular o'zlarining kayfiyatlari va temperamentlarini nazorat qilishni yaxshilaydilar. Autizmli bolalar uchun musiqaning ko'plab afzalliklari borligini tasdiqlovchi ko'plab tadqiqotlar mavjud. Autizmli odamlar nutqiy muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishda orqada bo'lsalar-da, ular autizmi bo'lmagan odamlardan ko’ra yaxshiroq tushunishlari mumkin. Autizm odamga turli darajada ta'sir qilishi mumkin bo'lsa-da, musiqa terapiyasi autizmning butun spektrida doimiy ravishda foydalidir. Aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, autizmli bolalar ohangni tanib olish, kuylarni yodlash va his-tuyg'ularni musiqiy asarlarga solishtirish qobiliyatiga ega. Ba'zi hollarda ular to'liq jumlalarni gapirishdan oldin fortepianoda ijro etishni yaxshi o'zlashtira olganlar. Musiqa - bu uzoq davom etgan musiqa terapiyasi seanslari davomida ijobiy xulq-atvorni o'zgartirishi mumkin bo'lgan qiziqarli va yoqimli mashg'ulot. O'yinni o'rganishning boshqa shakllari singari, autizmli bolalar uchun musiqa terapiyasi ham zerikarli bo'lmasdan qiziqarli bo'lishi mumkin. Bu ota-onalar uchun boshqa hech narsa qila olmasa ham, autistik bolalari bilan bog'lanish va muloqot qilishning juda samarali usulidir. Eng muhimi, musiqa qiziqarli! Har doim yodda tutish kerak-ki, izchillik asosiy tamoyil bo’lib, har qanday muayyan terapiya, shu jumladan musiqa terapiyasida ham qat'iyatlilik yaxshi natijalarga erishish uchun juda muhimdir. Autizm spektrining buzilishida hech qanday davo mavjud bo'lmasa-da, kasallik bilan bog'liq muayyan xatti-harakatlar va alomatlarni boshqarish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan turli xil terapiya turlari mavjud. Musiqa terapiyasi ushbu terapiya turlaridan biridir. Yaxshi tashkil etilgan va xavf-xatarsiz texnika, musiqa terapiyasi musiqaning insonga o'zaro ta'siridan foydalanadi. U orqali odamlar kognitiv va hissiy qiyinchiliklarni yengib o'tish orqali o'zlarining ishlash qobiliyatini yaxshilaydilar. Musiqa terapiyasi interaktiv musiqiy faoliyatdan foydalanadigan terapiya shaklidir. Ushbu musiqiy terapiya usullari har qanday yoshdagi va har qanday mahorat darajasidagi har bir kishi uchun ijtimoiy va muloqot qobiliyatlarini rivojlantiradi. Musiqa terapiyasi tarixiga nazar tashlasak, 1900-yillarning boshlarida u birinchi marta Qo'shma Shtatlarda qo'shimcha ehtiyoji bo'lgan bolalar uchun ishlatilganligini ko'rishimiz mumkin. Keyinchalik 50-60-yillarda terapiya Buyuk Britaniyada tez-tez qo'llanila boshlandi. Autizmli bolalar uchun musiqa terapiyasi ularga hayotda duch keladigan ijtimoiy o'zaro ta'sir va muloqotdagi qiyinchiliklarni yengish imkonini berish uchun ishlab chiqilgan. Musiqa terapiyasi hissiy muammolar, idrok va vosita qobiliyatlari nuqtai nazaridan ham foydali bo'lishi mumkin.Musiqa terapiyasi ko'plab sohalarda ma'lum ko'nikmalarni takomillashtirish orqali autizmli shaxsda o'ziga bo’lgan ishonchini oshirish va rivojlantirish imkon beradi. Musiqa har doim insonga, hatto autizm tashxisi qo'yilgan shaxslar- ayniqsa bolalarga terapevtik ta'sir ko'rsatadi. Uning tinchlantiruvchi ta'siri tibbiyot sohasida samarali yo’lga qo’yilgan bo'lib, ularning jamiyatga integratsiyalashuvini yengillashtirishga yordam beradi.Musiqa ko'pincha og'zaki muloqot ko'nikmalarini o'rganayotganda qo'shimcha tadbir sifatida ishlatiladi, chunki u autizmli bolalar uchun o'zlarini ifoda etishning ijodiy usuli hisoblanadi.Ijodiy yondashuv ba'zida autizmli ota-onalar va ularning farzandlari o'rtasidagi yaqinlikni oshirish uchun juda muhim. Shuningdek, autizm spektridagi bolalar musiqiy ohanglarga juda sezgirliklari yordamida ulardan kerakli savollarga javob reaktsiyalarini kuchaytirish uchun foydalanish mumkin. Autizm tashxisini qo'yish uchun bola 3 yoshga to'lgunga qadar g'ayritabiiy ijtimoiy va shaxslararo rivojlanish alomatlarini ko'rsatishi va ruhiy buzilish diagnostikasi va statistik qo'llanmada keltirilgan 12 mezondan kamida 6 tasiga javob berishi kerak (APA, 1994). Treysi Richardson: "Har bir bola mashg'ulotlardan oldin va mshg’ulotlar davomida musiqa terapevt tomonidan diqqat bilan baholanadi", deydi. “Baholash bu muayyan bola uchun mos terapiya ekanligini aniqlashga yordam beradi. Ovozga nisbatan sezgirligi yuqori bo'lgan ba'zi bolalar musiqa terapiyasidan foyda ko'rmasligi mumkin. Biroq, agar bola musiqa oldida yig'lab yuborsa yoki xafa bo'lib tuyulsa ham, bu musiqa terapiyasining aks ta’siri degani emas. Musiqiy terapevt buni doimiy baholash orqali aniqlashi mumkin. Ba'zida bolaning yig'lashi musiqada ohangdor tarzda aks-sado berishi va uni "eshitishini" his qilishi mumkin. Shu sababli u boshqacha javob bera boshlaydi." Ritmik elementlar hissiy tizimni tartibga solishga yordam beradi va odatda autizm spektridagi bolalarda qo'llaniladi. "Masalan, - deydi Brittani Noyzer, - autizmli ba'zi odamlar harakatni boshlash, davom ettirish yoki to'xtatishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin (yurish - bu odatiy misol). Bunday hollarda, qo'lingiz bilan oyoqlaringizni silash kabi oddiy narsa bilan ta'minlangan barqaror ritmik puls ko'pincha sensor-motor yo'llarni faollashtirishga va harakatni osonlashtirishga yordam beradi. Ushbu texnika maxsus jihozlar yoki materiallarni talab qilmaydi va uni turli xil muhitlarda osongina ishlatish mumkin. Noyzerning so'zlariga ko'ra, boshqa usullar "o'ziga xos xatti-harakatlar yoki ko'nikmalarni o'rgatish yoki o'rgatishda yordam beradigan qo'shiqlar yoki ritmik qo'shiqlarni o'z ichiga oladi. Ushbu qo'shiqlar autizmli odamlarga tishlarini tozalash, hissiy yoki jismoniy holatlarni aniqlash kabi kundalik hayotning ketma-ketligini va bajarilishini o'rganishga yordam beradi. Ular, shuningdek, akademik yoki ijtimoiy ko'nikmalarni o'rgatishda yordam berishi mumkin. Ota-onalar va oila a'zolari bilan ishlash Musiqa terapevtlari ota-onalar va bolaning yaqinlari bilan qilayotgan ishlari haqida muloqot qilishadi. Doktor Lalen Kay, Klivlend musiqa terapiyasi konsorsiumi direktori (Boldvin Uolles konservatoriyasi, Vuster kolleji va boshqalardan iborat) “Bolaning fikr-mulohazalari va fe’l-atvoridagi barqarorlikni ta'minlash uchun uyda va maktabda takrorlanishi mumkin bo'lgan texnikalar mavjud bo'lishi mumkin”, deydi. (Klivlend davlat universiteti). Turli xil sharoitlarda -uy, maktab, turli xil to’garaklardagi davolash usullari va metodlarini namoyish qilish orqali ma'lum xatti-harakatlar va bilimlarni egallash hamda umumlashtirish uchun bu mutaxassislar o’z tajribalarini o’rtoqlashishlari kerak. Musiqa terapiyasi qanday ishlaydi? Musiqiy terapiya ro'yxatdan o'tgan va tajribali musiqa terapevtlari tomonidan amalga oshiriladi. Ro'yxatdan o'tgan musiqa terapevti malakali bo'lish uchun akkreditatsiyalangan o'quv dasturini yakunlaydi. Ular maktablarda yoki erta tashxislash markazlarida ishlashlari mumkin.Mamlakatga qarab, musiqa terapevtlari ma'lum birlashmalar tomonidan akkreditatsiyalangan yoki sertifikatlangan bo'lishi mumkin. Qo'shma Shtatlarda ular Amerika musiqa terapiyasi assotsiatsiyasi (AMTA) tomonidan tasdiqlangan kollej va universitet dasturlarida musiqa terapiyasi bo'yicha bakalavr yoki undan yuqori darajaga ega bo'lishlari kerak. Musiqa terapevtlari maktab sharoitida ishlashi mumkin. Ular bolaning individual ta'lim rejasiga asosan ishlashlari mumkin. Ko'pgina musiqa terapevtlari muayyan odamlar guruhlari bilan ishlaydi. Bu shuni anglatadiki, ular autizmli odamlar yoki alohida ehtiyojli odamlar bilan ishlash tajribasiga ega bo'lmasligi mumkin. Shunday qilib, musiqa terapiyasi jarayonida musiqa terapevtlari autizmli odamlarga yangi ko'nikmalarni o'rgatish uchun muayyan usullarni qo'llaydilar va musiqiy faoliyatdan foydalanadilar. Bunga yangi ko'nikmalarni o'zlarining musiqiy signallari bilan moslashtirish orqali erishiladi. Umumiy ta'lim maktablarida ham, maxsus maktablarda ham musiqa darslari bolaning musiqiy uquvini, xotirasini rivojlantirishga va uning ijodiy qobiliyatlarini ochib berishga yordam beradi. Tinglash va ijro etish jarayonida bolalarni folklor qo’shiqlaridan namunalar,o’zbek, rus va xorijiy mumtoz musiqa asarlari, bolalar qo'shiqlari repertuari bilan tanishtirish, jahon musiqa madaniyatining ma'naviy qadriyatlari bilan yaqindan tanishishlariga yordam beradi. Autizm xastaligi bo’lgan ko'plab o’quvchilar intellektual va motorika rivojlanishida orqada ekanliklari shu qadar aniq namoyon bo’ladiki,ba'zida hatto bolalar bog'chasining ilk yosh guruhining dasturi ham ular uchun juda murakkab tuyuladi. Bunday holda, tuzatish vazifalarini hal qilish uchun maxsus ishlab chiqilgan mashqlar to'plami bilan to'ldirilgan, yosh me'yoriga javob beradigan dasturda nazarda tutilgan mashqlardan foydalangan holda, har bir bola uchun uning rivojlanish darajasini hisobga olgan holda musiqiy darslarning individual dasturi tuziladi. Bola ko'nikmalarni o'rgangandan so'ng, ular endi terapevt tomonidan berilgan maslahatlarga muhtoj bo'lmaydi. Ko'nikmalar o’zlashtirilishi jarayonida terapevt asta-sekin belgilarni yo'q qiladi.Terapevt bolaning ehtiyojlarini aniqlash uchun uni baholaydi. Musiqa terapiyasi deyarli har doim boshqa autizm terapiyasi bilan amalga oshirilganligi sababli, musiqa terapevtlari ota-onalar yoki tarbiyachilar, shuningdek, bolaning pediatri bilan maslahatlashishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Boladagi kuchli jihatlar va ehtiyojlarni tahlili tugallangandan so'ng, terapevt, maqsad va vazifalarni o'z ichiga olgan davolash rejasini ishlab chiqishi mumkin bo’ladi. Bu bolaning ehtiyojlarini hisobga olgan holda shakllantirilgan va ishlab chiqilgan individual reja bo'ladi. Musiqa terapiyasi mashg'ulotlari davomida terapevt har bir bolaning erta aniqlangan o'ziga xos ehtiyojlariga qaratilgan musiqiy terapiya mashg'ulotlari bilan tanishadi.Musiqa terapiyasida kuylash, tinglash,musiqa asboblarida ijro kabi turli xil faoliyat turlari qo'llaniladi.Umuman olganda, ushbu strategiyalar va tadbirlar turli sharoitlarda, masalan, uyda yoki maktabda amalga oshirilishi mumkin bo'lgan tarzda ishlab chiqilgan, shundagina mashg'ulotlar uzluksiz bo'lishi mumkin. Musiqa terapevtlari musiqa terapiyasi dasturini muntazam ravishda uning yaxshi samara berayotganiga ishonch hosil qilish uchun baholab boradilar. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, musiqa terapiyasi autizmli bolalarga ma'lum asosiy ko'nikmalarni yaxshilashga yordam beradi. Bolalar kundalik hayotlarida yordam beradigan qobiliyatlarni qabul qilishlari va yaxshilashlari mumkin. Mavzu bo'yicha tadqiqotlar hali ham dolzarb bo'lsa-da, autizmli bolalar va intellektual nogironlar odatda rivojlanayotgan bolalarga qaraganda musiqa terapiyasidan ko'proq foyda olishlari kuzatilgan. Musiqa terapiyasi nima uchun ishlatiladi? Musiqa terapiyasining foydalari inson hayotidagi son-sanoqsiz darajalarda ko'rish mumkin. Bu osonlikcha muloqot qila olmaydiganlar uchun aloqa va o'zaro ta'sir kanalini taqdim etdi.Musiqiy terapevt bilan ishlaydigan autizmli bolalar musiqadan foydalanish orqali ko'nikma va xatti-harakatlarni o'rganishlari mumkin. Musiqa terapevti bola qiynalayotgan o'ziga xos xatti-harakatlar, masalan, ertalabki tartib haqida so'z yozishi mumkin. Keyin terapevt bola yaxshi biladigan qo'shiqning ohangiga so'zlarni qo’yib aytishi mumkin. Bu bolaga og'zaki ma'lumotlardan ko'ra, ular bilan bog'liq muammolar bo'lishi mumkin bo'lgan qo'shiq ma'lumotlariga e'tibor qaratishga yordam beradi.Puxta rejalashtirilgan barcha tadbirlar muloqot va ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantiradi. Musiqa terapiyasi autizmli bolaga navbatma-navbat, e'tiborni bo'lishish yoki ko'z bilan aloqa qilish kabi ko'nikmalarga ega bo'lishiga yordam beradi, bu esa ularning hayot sifatini sezilarli darajada yaxshilaydi. Tadqiqotlar natijasida musiqa terapiyasi ta’sirida bolalar ijtimoiy xulq-atvorlarida yaxshilanishlar borligi aniqlandi. Shuningdek, yutuqlar qatorida topshiriqlarga e'tiborning ortishi, so'zlashuv, imo-ishora va lug'atni tushunishning ortishi ham bor edi. Musiqa terapiyasi, shuningdek, o'z-o'zini parvarish qilish ko'nikmalarini yaxshilash va xavotirlanish hissining kamayishi namoyon bo’lgan. Chet davlatlarda,masalan Malayziyada ko'pchilik ota-onalar autistik bolalarini musiqa darslariga yuborishadi, bunda musiqa o'qituvchisi yoki musiqa terapevti autizmli o'quvchiga dars beradi. Garchi bu turdagi musiqiy yondashuv bolalarga o'qituvchi bilan individual ravishda muloqot qilish imkonini bersada, boshqa bolalar bilan ijtimoiy muloqotga kirishishda qiyinchiliklar kuzatiladi. Musiqa fani o'qituvchisiga autistik bola bilan dars o'tkazishga yordam beradigan asosiy ko’rsatmalar quyidagilar: Avvalo, shuni esda tutish kerakki, bunday bolalar e'tiborni kuchaytirishni talab qiladi: o'qituvchi bolalar kayfiyatidagi kechayotgan eng kichik o'zgarishlarni, ma'lum imo-ishoralarning ifodasini kuzatishi, javob harakati yoki muloqotning qanday shaklda namoyon bo'lishini kuzatishi kerak. Demak, imo-ishoralarni - ma'lum bir bolaning tilini, uning odatlarini, xarakterini o'rganish zarur. Masalan, bir o’quvchiga biron bir qo'shiq yoqmadi, u pianinoga yaqinlashdi va tasodifiy klavishlarga urishni boshladi, bu uning uchun "to'xtatish" degan ma'noni anglatadi. Asarlar har bir bola idrokining o'ziga xos xususiyatlarini, uning afzalliklari va reaktsiyalarini hisobga olgan holda tanlanishi kerak. Bundan tashqari, bajarilgan asarlar takrorlanuvchi elementlarni, motivlarni o'z ichiga olishi, sodda tuzilishga va aniq ritmga ega bo'lishi kerak. Shunday qilib, musiqaning o'zi autistlar uchun tilga aylanishi mumkin: zavqlanish yoki norozilik namoyon bo'lishi orqali siz bola qaysi musiqani ko'proq yoqtirishini, qaysi bastakorni ko'proq yoqtirishini tushunishingiz mumkin. Bolalar o'zlarining ota-onalari va do'stlariga bo'lgan mehrini musiqa orqali yetkazishni juda yaxshi ko'radilar. Musiqa orqali ular voyaga yetganlarida o'zlarining musiqiy didlari va afzalliklarini ifoda etish va kechinmalarini yetkazishni o'rganadilar. Bundan tashqari, aksari autizmli bolalar ko'pincha so'zlarni takrorlaydilar. Buning sababi shundaki, ularning miyasida til musiqa kabi tuzilgan va musiqa takrorlashga asoslangan. Shuning uchun autizmli bolalar musiqiy parchalarni doimiy ravishda takrorlab, ularning miyasida voqealar ketma-ketligini o'rnatadilar va shu bilan sabab-oqibat munosabatlarini o'rganadilar, mustahkamlaydilar va ularni tushunadilar. Autizmli bolalarda I. S.Bax asarlariga bo'lgan muhabbat ham shu bilan bog'liq, chunki uning musiqasida ko'p takrorlashlar mavjud. Masalan, Baxning fugalarida bir xil mavzudagi asarning usuli, kalit o’zgarishi kabi ko'plab jihatlar mavjud . Bundan tashqari, autistlar tovushqator va ovoz sozlash mashqlarini juda yaxshi ko'radilar, bu ularning asarlarni o'zlashtirishda shubhasiz juda foydali. O’quvchi e’tiborini taqlid ohangi orqali jalb qilish - darsda o’ziga xos musiqiy dialoglar tuzish: bular bola tomonidan kuylangan va o'qituvchi tomonidan pianinoda aks-sado kabi takrorlanadigan individual bo'g'inlar bo'lishi mumkin; turli notalardan bir xil bo‘g‘inlarni, har xil oktavalarda, har xil dinamik bezaklar bilan, har xil xarakterga ega bo‘lgan holda ijro etish. Bolaning harakatlarini o’qituvchi ovozini taqlid qilish usuli foydalidir, masalan, o’quvchi sinfdagi soatni ko'zdan kechirganda, ularga yaqinlashganda, o'qituvchi buni sezadi va o'z joyidan aytadi yoki qo'shiq aytadi: "tik-tak". Natijada bolaning ijobiy munosabati, muloqotga jalb qilish, tashqi dunyoga e'tiborni qaytarish. Og‘zi to‘la esnaydigan o‘quvchi Motsartning mashhur “Спи, моя радость.усни” yoki shu nomdagi kabi asarni pianinoda kuylashi yoki o‘ynashi mumkin. Bolaning o'zaro tabassumi va e'tibori sizga kafolatlanadi. Bolaning kayfiyatiga sezgir bo'lish va noqulay, ishlamaydigan kayfiyatda qo'shiqni o'zgartirish yoki pianinoda klassik asarni ijro etish orqali uni o'zgartirishga harakat qilish kerak. Shu bilan birga, musiqa bolaning hissiy holatini tuzatishi kerak. Shunday qilib, haddan tashqari faollikni sokin ohang, ningni kuylash va aksincha - baquvvat ritmlar va quvnoq, esda qolarli musiqiy motivlar uyquchanlik va letargiyani yo'q qilishga yordam beradi. Shuni yodda tutish kerakki, bu autizm bo'yicha pedagogik adabiyotlarda kamdan-kam uchraydi, bolalar ob-havo o'zgarishiga, iqlim o'zgarishiga juda moyil. Ularning hissiy holati bunga bog'liq va ishda bu omilni hisobga olish kerak. Yuqorida aytib o'tilgan o'qituvchining pianinoda musiqiy asarlarni ijro etishi (vokal emas, balki pianino musiqasining o'zi) bolaga boshqa faoliyat turiga o'tishga yordam beradi: asbobning mexanikasini o'rganish, o'qituvchining barmoqlarining harakatlarini takrorlash va shu bilan. qo'shiq aytishdan yoki darsda paydo bo'lgan yoqimsiz daqiqadan chalg'itib, nafas oling. Bunday dam olish paytida Motsart yoki Bax musiqasi juda mos keladi. 5.Qo’shiq aytish faoliyati va unga bog’liq jarayonlar-artikulyatsion apparat ,nafas ustida ishni darsning o'rtasida olib borgan maqsadga muvofiq bo’ladi. Sekin, aniq va ravon, dastlab biz bolani qiziqtirgan ma'lum tovushlarni, keyin bo'g'inlar va so’zlarni takrorlaymiz. Bu vaqtda talaba o‘qituvchining artikulyatsion apparati ishini katta qiziqish bilan kuzatib boradi va tovushlarni o‘zicha takrorlashga harakat qiladi. 6. Darslarda o’quvchilar maroq bilan kuylaydigan musiqiy salomlashuv va xayrlashuvlar samarali yordam beradi, ular o’quvchilar diqqatini jalb qilib,darsga faol qatnashishlariga hamda birgalikda kuylashga rag’bat beradi. Bu kabi ovoz sozlash mashqlarini vaziyatga va o’quvchilarning qabul qilishlariga qarab mustaqil tarzda ijod qilish mumkin. 7. Autist bolalar uchun jismoniy harakat juda muhimligini hisobga olish kerak. Xonadagi jixozlar shunday tartibda joylashtirilishi kerakki, natijada bolalar erkin harakatlanishi va o'zlarini xavfsiz his qilishlari uchun qulay sharoit bo’lsin. Dars davomida bola kamdan-kam hollarda o'tiradi. Autist o’quvchi o'z-o'zini faollashtirish, o'zini faollikka rag'batlantirish uchun harakatga muhtoj ,shunung uchun ham u musiqa ostida yuradi, harakatlar bilan ritmni takrorlaydi va ovozi orqali qandaydir musiqiy iboralarning qismlarini tushunarsiz musiqiy ohanglarda kuylaydi. 8. Darsda o'qituvchi butun repertuarni mustaqil ravishda kuylashga tayyor bo'lishi va bola bilan (yoki undan keyin) faqat o'quvchiga yoqadigan parcha yoki jumlani, ritmik naqshni ko'p marotaba takrorlashi kerak. Dastlab, bu ritmik naqshning takrorlanishi bo'lishi mumkin, keyin bola tanlagan jumlani yoki bu bir qismni unlini ovoz bilan kuylash. Odatda har bir qo'shiqda bolaning e'tiborini tortadigan alohida yorqin qism yoki jozibali ovoz mavjud bo’ladi. Bu ko'pincha qo'shiqning naqoratida kuzatiladi. Qiziqarli jihati shundaki, ba’zi bolada bu his-hayajonga,hayratga to’la javob reaktsiya bo’lsa,boshqa bola aynan shu holatga nisbatan hech qanday javob reaktsiyasini bermasligi ham mumkin. Bola tovush-ritm, undosh tovushlarning kombinatsiyasi, g'ayrioddiy tovush bilan band bo'lib, bu vaqtda musiqadan nutqqa o'tadi va natijada muloqot qobiliyatlari rivojlanadi. Bunday hollarda vaziyatdan kelib chiqib, muhim deb bilgan jumlalarni birgalikda takrorlashni boshlash yoki yakunlash kerak. Autist o’quvchi tanlagan,ijro etishga qiziqishi yuqori bo’lgan jumlani kuylab bo’lgandan so’ng nafaqat qo’shiqqa nisbatan,balki sevib ijro etayotgan jumlasiga nisbatan ham qiziqishi birdaniga so’nishi kabi holatlar ham uchrashi mumkin. Bunda o`quvchi bilan aloqani yo`qotmaslik uchun uning diqqatini boshqa musiqa asariga qaratib, darsni davom ettirish kerak. Raqslar va musiqaga o'tish qo'pol motorli ko'nikmalarni rivojlantirishning ajoyib usuli bo'lishi mumkin. U erda juda ko'p ajoyib harakat qo'shiqlari bor, lekin nega o'zingiznikini yaratmaysiz? Bu sizga harakatlarni bolangizning o'ziga xos ehtiyojlariga moslashtirish uchun kuch beradi. Bu tuyulishi mumkin bo'lgan darajada qiyin emas. Birinchidan, siz allaqachon bilgan va bolangizga yoqadigan qiziqarli bolalar qo'shig'ini o'ylab ko'ring. Keling, "Birodar Jon" bilan ishlaylik. Bu hiyla qo'shiq matnini harakatga asoslangan qilib o'zgartirishdir. Quyidagi misolda men sizga amal qilishingizni osonlashtirish uchun asl matnni o'zgartirilganlar ostiga qo'ydim. Sakrayapsanmi, sakraysanmi, kichkina Jeyn, kichkina Jeyn? Jon aka Jon birodar, uxlayapsizmi, uxlayapsizmi?
Juda balandga sakrash ha, shunchalik balandga sakrash ha, Tong qo'ng'irog'i jaranglaydi Tong qo'ng'irog'i
Siz eng zo'rsiz, siz eng zo'rsiz Din Dan Don, Din Dan Don
Autizm spektrining buzilishi bo'lgan odamlar ko'pincha musiqaga qiziqishadi. Ular bunga yaxshi javob berishadi. Musiqa rag'batlantiruvchi va jozibali, qiziqarli. Istalgan javoblarga erishish uchun tabiiy mustahkamlovchi sifatida foydalanish mumkin. Musiqa terapiyasi, shuningdek, ma'lum tovushlar bilan bog'liq hissiy muammolari bo'lgan odamlarga yordam berish uchun ham ishlatilishi mumkin. Terapiya ularga tovush sezgirligini yoki eshitishni qayta ishlashdagi farqlarni engishga yordam beradi. Autizmli bolalar odatda o'z-o'zini ogohlantiruvchi xatti-harakatlarga ega va musiqa terapiyasi bu shaxslarni rag'batlantirishi mumkin. Bu salbiy yoki o'z-o'zini rag'batlantiruvchi javoblarni kamaytirishi mumkin, shu bilan birga hayotda to'g'ri va ijtimoiy jihatdan maqbulroq ishtirok etishni oshiradi. Autizm spektrining buzilishi bo'lgan odamlar his-tuyg'ularini aniqlash va ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Musiqa terapiyasi kognitiv faoliyatni rag'batlantirish uchun ajoyib vosita bo'lishi mumkin, chunki musiqa miyaning ikkala yarim sharlarida ham qayta ishlanadi. U nutq va til muammolarini engillashtirish uchun ishlatilishi mumkin. Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, musiqa darslari autizmli bolaga zarur ijtimoiy munosabatlarning hayotiy tayanchi va manbai, shuningdek, o'zligiini namoyon qilish vositasi sifatida xizmat qilishi mumkin. Foydalanilgan manbaalar: https://www.pedopyt.ru/conference_notes/110 https://harkla.co/blogs/special-needs/music-therapy-for-autism https://majoringinmusic.com/music-therapy-for-children-with-autism/ https://zaborona.com/ru/muzyka-dlia-osobennyh/ https://www.2099.ru/2011/11/03/detskijj-autizm-i-muzyka/ Download 38.68 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|