Zardushtiylikda xudolar va ma'budalar talqini

---

Zardushtiylikda xudolar va ma'budalar talqini 
E.Mirzayev – Tarix fani o’qituvchisi 
Ibtidoiy odamlar qadim o'tmishda tabiat xodisalari oldidagi ojizliklari, 
ularni tushunmasliklari tufayli va ana shu sir-sinoatni yechimini topish maqsadida 
turli ibtidoiy din ko'rinishlarini o'zlari uchun kashf etdilar. Shu sababdan turli 
xaqlar ko'p yillar mobaynida ko'p xudolik asosida e'tiqod qilib, shu asnoda 
qirg'ibrabotlar, bosqinchilarni keltirib chiqarilgan. Shu sababdan ularni bir 
g'oyaviy e'tiqodga keltirish, turli nizolarni xal etish, turli qabilalarni birlashtirish 
yo'li bilan ularni ilk buyuk davlatchilik g'oyasi atrofida uyushtirish zaruriyati 
tug'ildi. Bu zaruriyat dastlabki yakkaxudolik dini – zardushtiylik faoliyatida aks 
etdi. Zardusht yoki Zaratushtra eroncha so'z bo'lib, dishtra – tuya, zarat – sariq 
ya'ni keksa tuyachi ma'nosini anglatadi. U ko'p xudolik tasavvuriga, tabiat 
xodisalariga qarshi chiqib, yakkaxudolik – Axrumazda diniga e'tiqod qilishni 
targ'ib. Buning uchun u Gatlar deb atalgan, qo'shiq qilib aytishga mo'ljallangan 
me'yorlar yaratadi. Be she'rlar zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto”da 
jamlangan. Xozirgacha “Avesto”ning bizgacha 4 kitobi yetib kelgan. 
Zardushtiylik ta'limotiga ko'ra olam va barcha insoniyat hayotining asosida 
yovuzlik va ezgulik o'rtasidagi azaliy kurash yotadi. Bu kurash ezgulik xudosi 
Axriman o'rtasida bo'lib, oxir oqibat ezgulikning yovuzlik, yorug'likning zulmat 
ustidan g'alaba qozonish bilan yakunlanadi. 
Zardushtiylik dini yakkaxudolik dini bo'lsada, lekin “Avesto” orqali bizga 
undagi ko'pgina xudolar nomi yetib kelgan. 
Bu din ta'limotiga ko'ra, xudo Axuramazda “Oliy ibtidodir”. Axuramazda 
(oxura – xo'jayin, ega, mazda – idrokli, bilimdon) tartibni saqlovchi osmon xudosi, 
yorug'lik va ezgulik xudosi xisoblanadi. U hamma mavjudodni yaratuvchi va Oliy 
boshqaruvchi Oliy Ruhdir. Axuramazda o'ziga eng yaqin yorqin 7 ta 
yordamchilarni yaratdi: 1. Vaxu Manax (ezgu fikr) poda va chorvani boshqargan. 
2. Asha Vaxishta (yuksak haqiqat) olovni boshqargan. 3. Xshatra Varya (munosib 
qudrat, hokimiyat) ma'danlarni boshqargan. 4. Siyenta Armati (muqaddas itoat) 
yerni boshqargan. 5. Harvatat (salomatlik) suvlari boshqargan. 6. Ameretat 
(boqiylik) o'simliklar dunyosini boshqargan. 7. Xurdod – komillikdir. 

---

Axriman ham o'z navbatida devlardan iborat zulmat qo'shinini, urushlar, 
ochlik, kasallik, adovat va boshqa yovuz kuchlarni yaratdi. 
Zardushtiylik dinida yerdagi birinchi mavjudod Iyim tarzida tilga olinadi. 
U eroniylarning ilk podshosi bo'lib, uch yuz qish xukmronlik qilgan. Shu davr 
ichida uning yerida o'simlklar, qushlar, hayvonlar, chorva va odamlar shu qadar 
ko'payib ketganki, turar joy qolmay, yerga og'irlik tushgan. Yima o'z odamlarini 
yangi makon izlab, quyosh yo'li bilan janubga boshlagan va u yerda 600 yil 
xukmronlik qilgan. Yana aholi ko'payib zich bo'lganidan, Yima o'z kishilarini 900 
yil davomida asta-sekin janub tomonga ko'chirib, o'zi orzu qilgan Arkanam 
Vaejoga yetadi. Arxeologik tadqiqotlarning ma'lumot berishicha bu mamlakat 
ko'xna Xorazm sanaladi. Yyimga Axuramazda oltin nayza va oltin qamchi sovg'a 
qilgan. Yer torlik qilib qolgan paytda Yyim oltin nayzani yerga sanchib, xudo 
Axuramazdadan yerni kengaytirishni so'ragan. Iyim jasoratidan mag'rurlanib 
ketib, xudo man etgan qoramol go'shtini iste'mol qilib qo'ygan. Oqibat u xudoning 
qarg'ishiga uchrab, odamzod abadiylikdan maxrum bo'ladi. Shu paytdan boshlab 
Anxra Maynyu (Axriman) Axuramazda tanasidan ajralib chiqib, yovuzliklar 
o'ylab topishga tutinadi. “Zardushtiylikning qadimgi Markaziy Osiyo xind-eron 
xudolari obrazidan kelib chiqqanligini xisobga olsak, ilk xudolar Varuna va Mitra 
obrazlarini uchrashi diqqatga sazovor. Bu juftlikda Varuna jamiyat ahloqiy 
tartibotlarini jamiyat ahloqiy tartibotlarini buzgan kishilar o'rtasiagi ahd va do'stlik 
xudosi sifatida tasvirlanadi. Zardushlikda esa Varuna obrazini Axuramazda 
(donishmadn xudo) sifati bidan ulug'laydi. Uni butun koinot va jonli mavjudodni 
yaratgan yagona xudo sifatida gavdalantiriladi”_. 
Murosasiz kurashlar oqibatida Axuramazda Axrimanni yengach, insoniyat 
birikib, yagona tilda so'zlashadi, tinchlik o'rnatiladi. Ammo jannatiy xayot 
o'rnatilishidan oldin qiyomat qoyim bo'lib Durj (tartibsizlik, yolg'on ruhi) 
tarafdorlari, do'zaxga, Arta (haqiqat, tartibot ruhi) tarafdorlari esa ziyo saltanatiga 
ravona bo'ladilar. Shuningdek kimki Aramati (tinchlik) bilan do'stlashsa, o'sha 
Axuramazda va Arta saltanatiga tushadi. Girihmalar zardusht dini dushmani bo'lib 
ohiratda ular do'zaxga tushadi. 
Zardushtiylikda olov, suv, xaoma, guasi, Urvana ibodatiga bog'liq xudolar 
va tabiat kuchlarini ifodalovchi ma'budalar ham mavjud bo'lgan. Bulardan Osmon 
va Zam nomi moviy osmon va yer ma'budalari, Xvar va Max nomli Quyosh va 

---

Oy ma'budalari diqqatga sazovor. Yuqoridagi ma'budalar Xorazm etimologiyasi 
bilan bog'lab ko'rilsa, Xvar (oftob), Zam (yer) nomlaridan kelib chiqqanligini faraz 
qilish mumkin
_.
Suv, yer va xosildorlik xudosi Anaxita singari Xorazm obidolarida qadah 
ko'targan bog'bon, jimjima jiyakli kamzul va burmali ko'ylak kiygan, bir qo'lida 
ko'zacha, ikkinchisida qadah ushlagan ayol haykalchalari ko'plab topilgan. S.P. 
Tolstov fikricha, bu ayol siymosida xosildorlik ma'budasi, vinochilik xudosi Mino 
obrazi tasvirlangan bo'lishi mumkin. Bu xaykalchalardagi ayollarning serxasham 
kiyim kiyishi, bir qo'lini ko'kragiga qo'yib, ikkinchi qo'lida qo'shquloq idish tutgan 
xaykalcha diqqatga sazovor. Bu esa Xorazmda har yili yig'im-terim vaqtida, xuddi 
yunonlardagi Dionois sharafiga aysh-ishrat bayramiga o'xshash bayram 
o'tkazilgan bo'lishi mumkin degan fikrga olib keladi. 
Shuningdek Ardvisur (daryo va suv xudosi), Ashi (taqdir va baxt xudosi) 
kabi xudolar “Avesto”ning Yasht (qasida) kitobida tarannum etiladi. 
Zardusht ta'limotining ulug'ligi shundaki, u har bir kishiga tanlash imkonini 
beradi, ya'ni har kim yovuzlikni yo'q qilish, ezgulik xukmron bo'lishi uchun 
kurashda qatnashadi. Ezgulik yovuzlik ustidan g'alaba qilganda yerda ilgari 
insoniyat tarixida bo'lmagan jannat – oltin asr tiklanadi. Unda sovuq ham, jazirama 
issiq ham, qarshilik ham, o'lim ham bo'lmaydi. 

---

Document Outline

• E.Mirzayev – Tarix fani o’qituvchisi