Mavzu: Orfografiya va orfoepiya

Mavzu:Orfografiya va orfoepiya

Reja:

• Orfografiya haqida ma’lumot.
• Orfografiya tamoyillari
• Orfografik va orfoepik qoidalarning o’zaro bog’liqligi.

Orfografiya (grek. orthos — «to‘g‘ri» + grapho — «yozaman») yozuv sistemasining ikkinchi komponenti bo'lib, u to'g'ri yozish me’yorlarini belgilaydigan qoidalar tizimidan tarkib topadi. Orfografiya grafikadan quyidagi belgilari bilan farqlanadi: grafika qoidalari grafemalarning mazmun planini (referentini) kodlashtirishga, orfografiya qoidalari esa ma’lum prinsiplar asosida orfogrammalarni tanlashga asoslanadi.

• Orfografiya (grek. orthos — «to‘g‘ri» + grapho — «yozaman») yozuv sistemasining ikkinchi komponenti bo'lib, u to'g'ri yozish me’yorlarini belgilaydigan qoidalar tizimidan tarkib topadi. Orfografiya grafikadan quyidagi belgilari bilan farqlanadi: grafika qoidalari grafemalarning mazmun planini (referentini) kodlashtirishga, orfografiya qoidalari esa ma’lum prinsiplar asosida orfogrammalarni tanlashga asoslanadi.

Orfografiya haqida ma’lumot.

Orfografiya va uning asosiy tamoyillari:

• Orfografiya va uning asosiy tamoyillari:
• Fonetik tamoyil
• Morfologik tamoyil
• Shakliy-ananaviy tamoyil
• Differentsiatsiya tamoyili.

Orfografiya tamoyillari

Fonetik tamoyil – talaffuzni yozuvda aks ettiradigan tamoyil.

• Fonetik tamoyil – talaffuzni yozuvda aks ettiradigan tamoyil.
• Morfologik tamoyil – talaffuzni emas, balki so’z va qo’shimchalarni asliga mos holda yozadigan tamoyil.
• Shakliy-ananaviy tamoyil – o’zlashgan so’zlarning shakli yozuvda saqlanadigan tamoyil.
• Differentsiatsiya tamoyili – shakli va talaffuzi bir xil bo’lgan so’zlarning yozuvda turli shartli belgilar vositasida farqlanadigan tamoyil.  

Jamiyatning har bir a’zosidan to`g`ri so`zlay olish va savodli yoza bilish talab etiladi. O`quv muassasalari oldida turgan asosiy vazifa ham shu talab asosida kelib chiqadi. Adabiy tilning ikki shakli bo`lib, ulardan biri yozma nutqdir. Bu nutq orfografiya qonun-qoidalariga asoslanadi. Demak, orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xos bo`lib, u tildagi o`zak-negiz va qo`shimchalarni agona tarzda to`g`ri yozish haqidagi qoidalar yig`indisidir. Kirill grafikasi asosidagi imlo qoidalari 1956 yilda tasdiqlangan. Bu imlo qoidalari quyidagi bo`limlarni o`z ichiga oladi: 1. Ayrim harflar imlosi; 2. O`zak-negiz va qo`shimchalar imlosi; 3. Qo`shma so`z va so`z birikmalari imlosi; 4. Bo`g`in ko`chirilishi; 5. Bosh harflarning yozilishi.

• Jamiyatning har bir a’zosidan to`g`ri so`zlay olish va savodli yoza bilish talab etiladi. O`quv muassasalari oldida turgan asosiy vazifa ham shu talab asosida kelib chiqadi. Adabiy tilning ikki shakli bo`lib, ulardan biri yozma nutqdir. Bu nutq orfografiya qonun-qoidalariga asoslanadi. Demak, orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xos bo`lib, u tildagi o`zak-negiz va qo`shimchalarni agona tarzda to`g`ri yozish haqidagi qoidalar yig`indisidir. Kirill grafikasi asosidagi imlo qoidalari 1956 yilda tasdiqlangan. Bu imlo qoidalari quyidagi bo`limlarni o`z ichiga oladi: 1. Ayrim harflar imlosi; 2. O`zak-negiz va qo`shimchalar imlosi; 3. Qo`shma so`z va so`z birikmalari imlosi; 4. Bo`g`in ko`chirilishi; 5. Bosh harflarning yozilishi.

1995 yil 24 avgustda lotin grafikasi asosidagi o`zbek yozuvining imlosiga doir qoidalari tasdiqlandi. Bu imlo qoidalari quyidagi bo`limlardan tuzilgan:

• 1995 yil 24 avgustda lotin grafikasi asosidagi o`zbek yozuvining imlosiga doir qoidalari tasdiqlandi. Bu imlo qoidalari quyidagi bo`limlardan tuzilgan:
• 1. Ayrim harflar imlosi: unlilar imlosi, undoshlar imlosi.
• 2. Asos va qo`shimchalar imlosi.
• 3. Qo`shib yozish.
• 4. Ajratib yozish.
• 5. CHiziqcha bilan yozish.
• 6. Bosh harflar bilan yozish.
• 7. Ko`chirish qoidalari.

Orfografik va orfoepik qoidalarning o`zaro bog`liqligi.

Adabiy talaffuz, talaffuz me’yori, nutq madaniyati va orfoepiya, ommaviy axborot vositalari va orfoepiya, orfografiya va imlo, fonetik prinsip, morfologik prinsip,tarixiy an’anaviy va shakliy prinsip, orfografiya va orfoepiya aloqadorligi Adabiy tilga xos bo`lgan muhim xususiyatlarning eng birinchisi uning muayyan me’yorlarga bo`ysunishidir. Fonetika, leksikologiya, morfologiya yoki sintaksis sohalarida bo`lgani kabi nutqning ikki ko`rinishi: og`zaki va yozma shakllarda ham barcha uchun umumiy bo`lgan o`ziga xos me’yorlar mavjud. Muayyan me’yorlardan chetga chiqish yoki chekinish kishilarning o`zaro fikr almashish jarayoni (og`zaki va yozma)da turli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.