Mavzu: O`simliklarning o`sishi. Mavzu rejasi

---

Mavzu: O`simliklarning o`sishi. 
Mavzu rejasi: 
1. O’sish bosqichlari. 
2. O’sishning davriyligi. Tinim davri. 
3. O’simliklar harakati. 
Tayanch so’zlar: vegetativ, reproduktiv, kunlik va mavsumiy davriylik, 
tinim, tropizm, nastiya, nutatsiya. 
O’simliklarning hayotiy davrini aniqlashda o’sish va rivojlanish atamalaridan 
foydalaniladi, O’sish o’simliklarning tashqiko’rinishi, massasi, hajmi, yuza qismlar 
va hujayradagi boshqa o’zgarishlar bilan aniqlanib, miqdoriy o’zgarishlarni 
yigindisidan iborat. O’simliklarni hayotiy tsili ikki davrni ya'ni vegitativ va 
reproduktiv davrlarni o’z ichiga oladi. Birinchi davr davomida o’simlikning 
vegitativ massasi jadal hosil bo’ladi. Reproduktiv davr esa gullash, meva hosil
qilishdan iborat. 
O’simliklarni o’sishi quyidagi belgilarga qarab aniqlanadi: balandligi, poya 
qalinligi, massasi (quruq va ho’l massa), barg sathi, hujayralarning soni, oqsil va 
DNK miqdori. O’simliklarning o’sishi urug`ni unib chiqishdan boshlanadi. 
O’simlik urug`lari 3 ta asosiy qismdan iborat; qoplovchi to’qimalar (himoya 
vazifasini bajaradi), gaz va suv almashinuvini boshqaradi. Embrion to’qima 
(ildizga, bargga, poyaga), zahira moddalar to’plovchi qism. 
Urug`ni unishi suvni shimilishi bilan boshlanadi. Urug` bo’rtadi va tashqi 
qobig`i yoriladi. Unish davrida fermentlar ta'sirida murakkab organik birikmalar 
oddiy birikmalargacha parchalanadi. Yuksak o’simliklarning o’sish tezligi har xil 
bo’ladi, Zamburug`lar bir minutda 5 mm, bambuk poyasi 1 mm, oshqovoq, poyasi-
0,1 mm, ko’pchilik o’simliklarning poyasi 0,001 mm tezlikda o’sadi.
O’simliklarning o’sishiga harorat, yorug’lik , namlik va boshqa tashqi muhit
omillari ta'sir ko’rsatadi. O’simliklarning o’sishi genetik omillar bilan ham bog’liq. 
Hujayra xromosomalarining karrali ko’payishi ya'ni poliploidiya xodisasi 
o’simliklarda gigantizm ya'ni xaddan tashqari poyani o’sib ketishi, mevani 
kattalashishiga sabab bo’ladi. Geterozis -"Gibrid kuchi" hodisasi hamo’simlikni 

---

o’sishini ko’paytiradi. Bunda hosil 20-30 %
ga 
oshadi, 
lekin 
keyingi 
avlodlar ko’rinmaydi. O’simliklarning o’sishi bir necha bosqichdan iborat. 
Embrional davri. 
Cho’zilish davri. 
Differensiatsiyalanish davri. 
Embrional davrda barcha hujayralar tsitoplazma bilan to’lgan bo’ladi. 
Ularda hali vakuolalar bo’lmaydi. Cho’zilish davrida esa vakuolalar paydo bo’lib, 
hujayra qobigi o’sa boshlaydi va hujayra taranglashadi. Poyaning uchki o’suvchi 
qismida va ildizning o’suvchi qismida yosh hujayralar embrional davrda bo’lib, 
o’sish qatlami deb ataluvchi qismni hosil qiladi . Poya qismi tashqitomondan 
yosh bargchalar bilan himoyalangan bo’lib, o’sish nuqtasi bilan birga kurtakni 
hosil qiladi. 
O’sishni embrional davrida meristema to’qimalarida doimo yangi hujayralar 
hosil bo’lib turadi. Bunda hujayralardan bittasi hardoim meristema hujayrasi 
bo’lib qoladi, ikkinchisi esa differensiatsiyaga uchrab ma'lum to’qima hujayrasiga 
aylanadi. 
O’sishni cho’zilish davrida esa meristema hujayralari bo’linishdan to’xtaydi, 
hajmi kattalashadi va kuolalar hosil bo’ladi, hujayra shirasi bilan to’ladi. 
Hujayra embrional davrdagiga nisbatai yuz martadan ko’pro kattalashadi. 
O’sishni differensiatsiya davrida embrional hujayra maxsus xujayraga 
aylanadi. Maxsus hujayralardagi fiziologi jarayonlar gen yordamida boshqariladi. 
Bunda bir xil hujayralar yadrosini yo’qotib, o’lib ketadi, boshqalari esa yana 
embrional hujayraga aylanib, bo’linish davom etadi. 
O’simliklardagi o’sish jarayoni davriylik xususiyatiga ega bo’lib, ular 
o’sishning o’ziga xos tomonlari va tashqiomillar ta'siri bilan bogliq bo’ladi. 
Ikki xil davriylik ko’zatiladi. 
1. Tsirkad (kunlik) davriylik. Taxminan bir kecha-kunduz 
davomida boradi. 
2. Yillik davriylik. Yil davomida fasllarni almashinuvi yoki iqlim 
sharoitining o’zgarishi bilan bog’liq. 

---

O’simliklarning o’sishini barcha bosqichlarida tinim davri bo’ladi. Tinim 
me'yoriy fiziologik jarayon. O’simliklarning xar xil sharoitga moslashuvi bilan 
bog’liq. Bu davrda o’simliklar o’sishdan to’xtaydi, nafas olish juda sekin boradi. 
Moddalar almashuvi jadalligi juda past bo’ladi. Tinim davri ikki xil bo’ladi. 
Majburiy tinim. 
Fiziologik tinim. 
Majburiy tinim tashqiomillar ta'sirida bo’lib, ular o’simlikni o’sishini 
to’xtatadi. Fiziologik tinimda o’sishni to’xtashi ichki omillar endosperma, urug` 
po’stlog`idagi o’zgarishlar bilan bog’liq. Tabiiy sharoitlarda o’simliklarni 
o’sishdan to’xtab turishi, turning saqlanishi uchun eng muhim moslanishdir. 
O’simliklarni tinim davrini sun'iy ravishda o’zgarish mutmkin. Bunda turli xil 
fitogormonlardan foydalaniladi. 
O’simliklarning harakati. O’simliklarning aksariyati tashqi ta'sirni qabul 
qilib, tegishli harakatlar bilan javob qaytaradi. Mimoza o’simligini barglariga 
tegilsa, so’lib qolishi, o’simlikni barg va gullari yorug’lik tushgan tomoniga qarab 
ma'lum holatni olishi ilgaridan ma'lum. Turli xil tashqi qo’zg`atuvchilar ta'sirida 
o’simlik organlari holatini o’zgarishi o’sish harakatlari deb ataladi. Bularga 
tsitoplazmatik harakat, xloroplastlar harakati, yadro harakati, turgor harakati, 
o’sish bilan bog’liq, Harakatlar (tropizm va nastiya) kiradi. 
Bir tomonlama tashqiomil ta'sirida o’simlik organlarining harakatlari 
tropizmlar deb ataladi. Ta'sir etuvchi omilning harakteriga qarab tropizmlar bir 
necha xil bo’ladi. 
Fototropizm - birtomonlama yorug’lik ta'sirida o’simlik organlarini 
burilishi yoki yo’nalishini o’zgarishi. Bu jarayonda yorug’lik tushayotgan tomon 
bilan yorug’lik tushmayotgan tomonlarda o’sish tezligini harxil bo’lishi bilan 
bog’liq. Kungaboharsavatini quyoshga qarab turishi bunga misol bo’ladi. 
Geotropizm - ma'lumki barcha o’simliklar yerning tortish kuchi ta'sirida 
o’simliklar harakat yo’nalishini o’zgartiradi. Bunday jarayon geotropizm deb 
ataladi. Urug`larning o’sish davrida o’simliklar gravitatsion maydonda 

---

yo’nalishlarini o’zgartiradi. Bunda ildiz o?irlik kuchi bo’ylab harakat qilsa, poya 
unga qarshi harakat qiladi . 
Xemotropizm - turli xil kimyoviy moddalar ta'sirida o’sish yo’nalishini 
o’zgarishi xemotropizm deb ataladi. Bu xususiyatga faqat suvda erigan 
kimyoviy moddalar emas, balki gaz holdagi moddalarga hamtegishlidir. 
Yuqoridagi tropizm turlaridan tashqari yana bir qator boshqa tropizm xillari 
aniqlangan. Bulardan eng muhumlari gidrotropizm (namlik), termotropizm 
(harorat) va boshqalar. 
Nastiyalar. Tashqiomillarning ta'sirini o’zgarishiga javoban o’simlik 
organlarini qaytar harakatlari nastiyalar deb ataladi. Bunday harakatlar tropizmdan 
farqli ravishda birmuncha rivojlangan harakat shaklidir va ma'lum yo’nalishga ega 
bo’ladi. 
Nastiyalar ham, foto-, termo-, gidro-, xemo-, elektronastiyalarga bo’linadi. 
Nastik harakatlar (gullarni ochilib yopilishi, barglarni so’lishi) yoki predmetlarga 
yopishish (mo’ylovlar harakati) o’simlik organlarini himoya qilishni ta'minlaydi. 
Chirmashib o’suvchi o’simliklar. Bu o’simliklar (chirmovuq-pechakgul) 
novdaning tomonlari bir xilda o’smasligi natijasida, ularni o’suvchi qismi fazoda 
o’zini holatini doimo o’zgartirib turadi, natijada aylanma harakat 
nugatsiya 
hosil bo’ladi. 
Chirmashib o’suvchi o’simlikning tanasi biror narsaga duch kelsa aylanma 
harakat qilib, harakatsiz tayanchga yopishadi va yuqoriga ko’tariladi. 
Tekshirish o’chun savollar: 
O’sish bosqichlari necha xil bo’ladi? 
O’sishni davriyligi qanday tushintiriladi? 
Tropizm va nastiya harakatlarining farqi nimada? 
Aylanma harakat qanday vujudga keladi?