- MAVZU: Son. Sonning leksik-grammatik xususiyatlari. Sonning ma’no turlari
REJA: - 1.Sonning leksik-grammatik xususiyatlari.
- 2.Sonlarning numerativlar bilan qo‘llanishi.
- 3.Sonning ma’no turlari.
- 4.Sonlarning otlashishi.
- 5. Sonning tuzilish jihatdan turlari.
Predmetning miqdorini, sanog`ini, joylashish tartibini, ba’zan ish-harakatning bajarilish tartibini, miqdoriy belgisini bildiradigan mustaqil so`z turkumi son deyiladi. Son necha? nechanchi? nechta? qancha? kabi so`roqlardan biriga javob beradi. - Predmetning miqdorini, sanog`ini, joylashish tartibini, ba’zan ish-harakatning bajarilish tartibini, miqdoriy belgisini bildiradigan mustaqil so`z turkumi son deyiladi. Son necha? nechanchi? nechta? qancha? kabi so`roqlardan biriga javob beradi.
- Son otga bog`lanib, u ifodalagan predmetning konkret miqdoriy belgisini, ba’zan fe’lga bog`lanib, u ifodalagan harakatning miqdoriy belgisini anglatadi: to`rtta daftar, ikki oy o`qidi, birinchi keldi kabi.
Sonlar ko`pincha raqamlar bilan yoziladi: - Sonlar ko`pincha raqamlar bilan yoziladi:
- 1) arab raqamlari bilan 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.
- 2) rim raqamlari bilan: birliklar: I (1), II (2), III(3), IV(4), V (5), VI (6), VII (7), VIII (8), IX (9); o`nliklar: X (10), XX(20), XXX(30), XL(40), L (50) LX (60), LXX (70), LXXX (80), XC(90); yuzliklar: C (100), CC (200), CCC (300), CD (400), D (500), DC (600), DCC (700), DCCC (800), CM (900); mingliklar: M (1000), MM (2000), MMM (3000) ...
- Badiiy asarlarda sonlar so`z bilan yoziladi: To`rt yil kutdi.
- Nutqimizda tez-tez ishlatiladigan 23 ta sodda son bo`lib, boshqa sonlar shularning qo`shilishidan hosil bo`ladi: nol, bir, ikki, uch, to`rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to`qqiz, o`n, yigirma, o`ttiz, qirq, ellik, oltmish, etmish, sakson, to`qson, yuz, ming, million, milliard.
- Eski yozuv tilida tuman (o`n ming), lak (yuz ming) kabi sonlar bo`lgan. Tarixiy asarlarda mana shu sonlar uchraydi.
Sonning ma’no turlari - Son ma’no jihatdan va grammatik xususiyatlarga ko`ra ikki guruhga bo`linadi: sanoq sonlar va tartib sonlar.
- Sanoq son ma’no xususiyatlariga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi:
- 1) miqdor son;
- 2) dona son;
- 3) chama son;
- 4) jamlovchi son;
- 5) taqsim son.
Son tahlili namunasi - 1. So`rog`i.
- 2. Butun Yoki kasrligi.
- 3. Ma’no turi.
- 4. Hisob so`zi bor-Yo`qligi.
- 5. Otlashgan Yoki otlashmaganligi.
- 6. Tuzilish turi.
- 7. Gapdagi sintaktik vazifasi.
Bir sonining o`ziga xos grammatik xususiyatlari - 1. Ilgari tilga olinmagan predmet nomini ifodalaydigan ot oldida kelib, gumon noaniqlik ma’nosini ifodalaydi: Maqsud aka Oybek ikkovimizga kula-kula bir voqeani aytib bergan edi.
- 2. Bir soni fe’l, ot, sifat, ravish oldida kelib, kuchaytiruv ravishi (juda, g`oyat) va kuchaytiruv yuklamasi (hatto) kabi ma’noni kuchaytirishga xizmat qiladi: Bir chiroyli, bir yoqimli shamol turdi (S.Ahmad).
- 3. Bir soni sifatlovchi-sifatlanmish orasida kelganda ham ma’noni kuchaytiradi: Gulnor uchun ulug` bir baxt shu uchrashuv bo`ldi (A.Q.) Juvon asabiy bir harakat bilan ro`molini olib o`radi (A.Q.).
4. Ayiruv chegaralov yuklamalari (-gina, faqat) vazifasini bajarib, ayirish, chegaralash kabi ma’nolarni ifodalaydi: Kamtarlik ham bir xislat («Tafakkur gulshani»). Mening ishonchim bir sensan. Bunda bir so`zi –gina, faqat vazifasini bajargan. - 4. Ayiruv chegaralov yuklamalari (-gina, faqat) vazifasini bajarib, ayirish, chegaralash kabi ma’nolarni ifodalaydi: Kamtarlik ham bir xislat («Tafakkur gulshani»). Mening ishonchim bir sensan. Bunda bir so`zi –gina, faqat vazifasini bajargan.
- 5. Bog`lovchi vazifasida kelib, uyushiq gap bo`laklarini Yoki qo`shma gap qismlarini bog`lashga xizmat qiladi: Bir kattaning gapiga kir, bir kichikning (Maqol).
- 6. Bir soni o`zi bog`lanib kelgan so`z bilan «hech kim», «hech qanday» olmoshlar ma’nosida keladi: Kunlik normasini bajarmagan bir kishi qolmadi.
- 7. Kesim vazifasini bajarib kelganda, birdamlik, o`xshashlik, umumiylik ma’nosini ifodalaydi: Kemaga tushganning joni bir (Maqol). Odamning tili bilan dili bir bo`lsin.
Sonlarning otlashishi. - Son bog`lanib kelgan ot qo`llanmaganda, otga qo`shilib kelgan so`z o`zgartiruvchi affikslar, ya’ni egalik, kelishik hamda shakl yasovchi ko`plik affiksini olishi mumkin. Bunday morfologik jihatdan o`zgargan son otlashgan son sanalib, gapda ot bajargan ega, to`ldiruvchi, qaratqich-aniqlovchi, kesim kabi sintaktik vazifalarni bajaradi: Birov tosh, birov gul, o`z joyida ikkovi ham yaxshi (Shukrullo). Bilagi zo`r birni yiqar, bilimi zo`r mingni. (Amir Temur o`gitlari). O`nning yarmi besh.
- Otlashgan son fikrni stilistik jihatdan ixcham obrazli ifodalashi uchun xizmat qiladi. (Maqol, matal, aforizmlarda ko`p uchraydi) Sonning hamma turlari ham morfologik jihatdan o`zgarmaydi (chama son – tacha, -lab, -lar kasr songa qo`shilmaydi).
Savol va topshiriqlar: - Qanday so`zlarga son deyiladi?
- Sonning nomini bildiradigan sonlar qanday qo`shimchalarni olishi mumkin?
- Narsa-buyumlarning son-sanog’ini bildiradigan sonlarni so`zlarga bog’lab 5 ta misol keltiring.
- Sonlar qanday raqamlar bilan ifodalanadi?
- Nutqimizda tez-tez qo`llanadigan 23 ta sodda sonni birma-bir sanang
Do'stlaringiz bilan baham: |
