Mavzu: Ta’lim bosqichlarida so'z birikmasi sintaksisini o'qitish bo'yicha dars ishlanmalari tayyorlash

Mavzu: Ta’lim bosqichlarida so'z birikmasi sintaksisini o'qitish bo'yicha dars ishlanmalari tayyorlash.
Reja:

1. 
   O'rta ta’lim maktablarining 8-sinf “Ona tili”
   darslikligidagi matnlar asosida so’z birikmalarni o’rgatishga doir dars ishlanvasi tayyorlash.
   
2. 
   O'rta ta’lim maktablarining 8-sinf “Ona tili”
   darslikligidagi matnlarning tarkibidagi so’z birikmalarini ajratish.
   

3. So’z birikmasi va uni o’rgatish darslarida qo’llanadigan grafik organayzerlarga misollar
SINTAKSIS HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. SO‘Z BIRIKMASI
Nutqimizda gaplardan foydalanamiz. Gap tarkibidagiso‘zlar o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. So‘zlar bog‘lanishi uchun:1) ular mustaqil so‘z turkumlariga mansub bo‘ladi. Masalan, kitob o‘qimoq, maktabga bormoq .Lekin ukam uchun,telefon orqali birikuvlari ikkinchi so‘zlari mustaqil so‘z bo‘lmaganligi uchun so‘zlarning bog‘lanishiga misol bo‘la olmaydi; 2) so‘zlarning ma’nolari o‘zaro mos bo‘lishi lozim. Masalan, oynaso‘zining ma’nosi sinmoqso‘zining ma’nosiga mos. Ammo randalamoq, uzilmoqso‘zlariga mos emas. Shuning uchun nutqda ma’nosi mos bo‘lmagan so‘zlarni bog‘-lash xato bo‘ladi; 3) so‘zlarni bog‘lovchi qo‘shimchalar ham o‘z o‘rnidabo‘lishi kerak. Masalan, Toshkentda yashayman, ukamning daftari birikmasida qo‘shimchalar to‘g‘ri qo‘llangan. LekinToshkentgayashayman, ukamnidaftari birikmasida qo‘-shimcha noto‘g‘ri qo‘llangan.So‘zlarning gapdagi bog‘lanishi sintaktik aloqa, sintaktik aloqani o‘rganuvchi bo‘lim sintaksisdeyiladi.Tovushlardan so‘z va qo‘shimchalar, so‘z va qo‘shimchalardan gap hosil bo‘ladi.Gap bitta so‘zdan iborat bo‘lishi ham mumkin.
Mustaqil so‘zlarning nutqda bog‘lanishidan so‘z birikmasi hosil bo‘ladi. So‘z birikmasi bo‘lish uchun:
1) kamida ikkita mustaqil so‘z bo‘lishi lozim;
2) bu so‘zlar ma’no jihatdan mos bo‘lishi kerak;
3) so‘zlarning biri ikkinchisiga ergashishi, ya’ni tobelanishi zarur;
4) qo‘shimcha va yordamchi so‘zlar mustaqil so‘zlarni bog‘lashi kerak.
So‘zlar bog‘lanishida oldin kelgan so‘z tobe so‘z,keyin kelgan so‘z hokim so‘z deyiladi.Tobe so‘z hokim so‘z ma’nosini izohlaydi, to‘ldiradi.Nutqda biri ikkinchisini izohlamaydigan bog‘lanishlar ham mavjud: olma va anor; o‘qidi va yozdi; Salim,Halimkabi.
Bir mustaqil so‘z boshqa mustaqil so‘zni izohlaydigan bog‘lanish tobe bog‘lanish deyiladi.Bir mustaqil so‘z boshqasiga ergashmay, izohlamaybog‘lansa, teng bog‘lanish deyiladi.So‘zlarning teng bog‘lanishi so‘z qo‘shilmalarini hosil qiladi: yoshlar va kelajak, otam bilan onam, oy hamda quyosh. Teng bog‘lanishda tobe va hokim so‘z bo‘lmaydi, ikkala so‘z ham teng huquqli bo‘ladi So‘z birikmasi hokim so‘zning qaysi turkumga oidso‘z bilan ifodalanishiga qarab, ikki guruhga bo‘linadi:otli so‘z birikmasi, fe’lli so‘z birikmasi.Otli so‘z birikmasida hokim so‘z ot, sifat, son, ravishva otlashgan so‘zlar bilan ifodalanadi: shaharning ko‘chalari, hammasidan katta, chumchuqning chug‘urchug‘uri, o‘quvchilarning beshtasi, do‘stlarning barchasi,o‘qdan tezkabi.Fe’lli so‘z birikmasida hokim so‘z fe’l bilan ifodalanadi: kitobni o‘qidi, daftarga yozmoq, tez yugurgan, ohistagapirish, ta’sirli so‘zlab, zavq bilan o‘qimoq.
1-topshiriq. Tobe so‘z hokim so‘zga nima vositasida bog‘lanishi asosida ularni uch guruhga ajrating:
1) qo‘shimchalar yordamida bog‘lanish;
2) ko‘makchilar yordamida bog‘lanish;
3) qo‘shimcha va ko‘makchilarsiz bog‘lanish.
Vatan uchun o‘lmoq, yigit va vatan, kishi yerida sultonbo‘lmoq, ega va el, o‘z yurting, vatan uchun jon bermoq,o‘zga yurtda shoh bo‘lmoq, yurtim shamoli.
1) qo‘shimchalar yordamida bog‘lanish;
-yigit va vatan, ega va el, yurtim shamoli.
2) ko‘makchilar yordamida bog‘lanish
-Vatan uchun o‘lmoq, vatan uchun jon bermoq,o‘zga yurtda shoh bo‘lmoq
3) qo‘shimcha va ko‘makchilarsiz bog‘lanish
-o‘z yurting, kishi yerida sultonbo‘lmoq,
2-topshiriq. Berilgan gaplardagi so`z birikmalarini aniqlang aniqlang.
1. Hasadchi butun dunyodagi shod va quvnoq odamlarning qayg‘ularini o‘z ustiga yuklab yuradi. (Aristotel) 2. Boy insonlarpulni ko‘proq topish hamda jamlashni o‘ylasa, kambag‘alodamlar uni ko‘proq sarflashni o‘ylaydi. (Harv Eker)3. Olimlar orasidagi hasad, ko‘rolmaslik jamiyat uchunofatdir. (T. Malik)
1. hasadchi butun dunyodagi shod va quvnoq odamlarning qayg‘ularini o‘z ustiga yuklab yuradi.
1. ustiga yuklab yuradi 2. o‘z ustiga 3.qayg‘ularini yuklab yuradi
4. odamlarning qayg‘ularinI 5. quvnoq odamlarning 6.Shod odamlarning 7. dunyodagi odamlarning 8. butun dunyodagi
9. hasadchi yuklab yuradi
2. Boy insonlar pulni ko‘proq topish hamda jamlashni o‘ylasa, kambag‘al odamlar uni ko‘proq sarflashni o‘ylaydi.
1.sarflashni o‘ylaydi. 2.ko‘proq sarflashni. 3.uni sarflashni. 4.odamlar o‘ylaydi. 5kambag‘al odamlar 6.jamlashni o‘ylasa, 7topishni o‘ylasa 8. topish hamda jamlashni 9.ko‘proq topish 10. Ko`proq jamlashni 11. Pulni topishni 12. Pulni jamlashni 13. Insonlar o`ylaydi 14. Boy insonlar

3Olimlar orasidagi hasad, ko‘rolmaslik jamiyat uchunofatdir.

1. 
   Jamiyat uchun ofatdir, 2. Ko`rolmaslik ofatdir 3. Hasad ofatdir 4. Olimlar orasida ofatdir