Mehnat ta’limi kasb tanlashga yo’llashning didaktik sistemalari

Mehnat ta’limi kasb tanlashga

yo’llashning didaktik sistemalari

Reja

1. 
   Maktablar uquv rejasida mehnat ta`limining tutgan urni.
   
2. 
   Ta`lim va tarbiyani kasb bilan qo’shib olib borish haqidagi ilg’or fikirlar.
   
3. 
   Politexnik ta`lim va uning mohiyati.
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

1.Maktablar uquv rejasida mehnat ta`limining tutgan urni.
Umumiy o`rta ta`li maktablarida mehnat ta`limi fanini o’qitishning maxsadi-ukuvchilarni akliy va jismoniy Mehnat turlari, jarayonlari xamda kasblar bilan tanishtirish, ularda dastlabki Mehnat kunikmalari va malakalarini, kasbga kizikish va Mehnatsevarlikni shakllantirish, ularni Mehnat kasblarni kadrlashga, ularning axamiyatini tushunishga urgatish xamda kasb tanlashga tayyorlash orkali ularning kasbga bulgan tayorgarliklarini amalga oshirishdan iborat.
Ushbu maxsadni amalga oshirish uchun kuyidagi ta`limiy-tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarni bajarish lozim buladi.
Ta`limiy vazifa -o`quvchilarning barkamol shaxslar bulib shakllanishlari uchun ularga Mehnat jarayonlari, kasblar, umumiy texnologiya, texnika va ishlab chikarishning ilmiy asoslarini urganish, ularni kasb tanlashga yunaltirish, kasblar bilan dastlabki tanishtirish orkali ularning kasbga tayyorgarliklarini amalga oshirish ularning kasbga tayyorgarliklarini amalga oshirish va kasb-xunar kolledjlarida ta`lim olgandan keyin oliy ukuv yurtlarida davom ettirishga tayyorlashdan iborat.
Tarbiyaviy vazifa- ukuvchilarning Mehnat kunikmalarini shakllantirish jarayonida kasbga munasabatlarida yukori axlokiy sifatlarini, Mehnatsevarlik, vatanparvarlik va tadbirkorlikni rivojlantirib borishdan iborat.
Rivojlantiruvchi vazifa- mehnat ta`limi mashgulotlari jarayonida ukuvchilarga akliy, jismoniy, axlokiy, badiiy-estetik tarbiya va ta`lim berish, kasbga tayyorgarliklarini amalga oshirish orkali ularning barkamal shaxslar bulib etishishlariga yordam berishdan iborat.
Mehnat ta`limi fanining mazmuni shartli ravishda uchga, ya`ni kasb ta`limi tayyorgarligi, kasblar buyicha tayyorgarlik va kasbga maxsus tayyorgarlik kismlariga bulinadi. Bu kismlar xar bir dars va mashgulotlarning tarkibiga singib ketgan bulib, ularning o’qituvchilar va uslubchilar tomonidan ilmiy uslubiy nuktai nazardan xisobga olingan xolda taxlil kilib borilishi kasb ta`limi mashgulotlarining anik maksadga yunaltirilgan bulishini ta`minlaydi.
Mehnat ta`limining yunalishlari maktabj atrofidagi karxona, tashkilot va kasb-xunar kolledjlarida keng tarkalgan soxalar, kasblarga muvofik tanlab olinadi. Shunga kura xar bir kolledjda kasb ta`limining kuyidagi yunalishlari asos kilib olinishi mumkin:
-yogoch va unga ishlov berish texnologiyasi;
-metall va unga ishlov berish texnologiyasi;
-gazlamaga ishlov berish texnologiyasi;
pazandachilik asoslari;
-Avtomobillarni sozlash
-avtomobil va traktor
-maishiy xizmat kursatish
-kishlok xujaligi asoslari va boshkalar.
Qayta qurish munosobati bilan umum ta`lim, Mehnat politexnika maktabi oldiga quyiladigan talablar ortib bormoqda. Bu talablar tabiet va jamiet qoydolarini bilish maksadida ma`lum mazmunini fan va texnikaning eng engi yutuklari bilan boyitishga: ta`lim- tarbiya joroenida Mehnat ta`limini rol`ini oshirish va bololarni tarbiyalash uchun oto anolarning ukutuvchilarning ma`suliyatini kupaytirishga ajiratilgan. Bu uz navbatida politexnik va Mehnat ta`limi oldiga murakkab va masuliyatli vazifalar kuyyadi. Vijudga kelgan imkonietlardan Mehnat o’qituvchisi shaxsinixar tomonlama rivojlantirish uchun tulik foydolanish imkonietini beradi.
Mehnat ta`limi mutaxosis taerlashni uz maxsadi kilib kuymaydi, balki ukuvchining shaxsini rivojlantirish vasitasi xisoblanadi. Maktabdagi Mehnat ta`limi, tarbiyasi va ma`lumati, maktabda Mehnat aosini namoet bulishi va uning uzagi bulib, u bololarning bilim ishlab chikarish faoliyati uz uziga xizmat kilish, uz aro erdam kursatish, estetika va jismoniy rivojlanish jorienidagi Mehnat kuch goyrotlarini kamrab olodi . Mehnat ta`limi Mehnat mo`lumati berishning tarkibiy kismi xisoblonodi. Talim joroenida yigit va kizlar Mehnatning politexnik ( ayni vaktta xam nazariy, xam amaliy) samarali, eng oddiy osossiy negizlari va tarbiyaviy kisimlarini umumlashgan Mehnat malakalarini bilish va amaliy faoliyat usullarini egallashga karatilgan.
1920 yil xali maoif xodimlari tamonidan o’qitishning kompleks, biroz keyinirok esa proekt (loyixa) sistemasi poydo buldi: Proekt sistemasiga binoan matematika, ximiya, biologiya va boshko ukuv predmetlariga oid bilim elementlari ukuvchilarga beriladigan Mehnat topshiriklari otirafiga gruppalash boshlandi.
Masalan, bogda ura kozish topshirigini olgan ukuvchilar uni bajarish uchun koncha tupurok chikarib tashlashni xisoblashlari ( matematika), ura konturini belgilashlari (chizmachilik) tupurok xarakteri bilan tan olishlari (geografiya) kerak edi. Ukuv protsessining bundoy tashkil etishda ukuvchilarni fan asoslaridan sistemali bilimlar bilan kirollantirishni iloji yukligi mutloko ravshan. Mehnat ta`limining uzi xam xech narsa yutmagan, chunkiy u yakin sistemasiz olib borilgan, vaktincha iktisodiy topshiriklar bilan boglik bulgan.
1932 yilda Boshlangich va urta maktablarning ukuv programmalari va rejimi tugrisidagi karorida maktablarda fan asoslarini predmetli utish ishlandi, ukuv rejasiga boshka ukuv predmetlari bilan bir katorda Mehnat ta`limi xam mustakil predmet bulib kirdi.
1937 yilda maktablarda mustakil ukuv predmeti sifatida Mehnat ta`limi tugatildi.1952 yil Mehnat ta`limiga jamoatchilik e`tibori koratildi. Maktabda politexnik ta`lim va Mehnat tarbiyasini rivojlantirishning zarurligi kursatildi.1954 yili Mehnat ta`limini urta maktab ukuv rejasiga usib kelaetgan esh avlodni kamol toptirish vositalaridan biri sifatida kiritildi.
1998 yili Uzbekiston Respublikasida umumiy urta ta`limini tashkil etish tugrisida Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining Karorida umumiy urta ta`limning ta`lim dasturlari: ukuvchilarning muntazam bilim olishini, ulorga bilim olish ixtiejini rivojlantirishni, asosiy ukuv ilimiy va umum madaniy bilimlarini takomillashtirishni ukuvchilarda Mehnat kunukmalarini, mustakkil ijodiy fikirlash kasb tanlashga atrof olamga ongli munosobatni xosil kilishni, yuksak ma`naviy –aklokiy fazilatlarni tarbiyalashni, uz Vataniga va Xalqiga sodik fukoroni shakllantirish masalalari konunda uz aksini topgan.
Mehnat ta`limining mazmunini yunalishliridan biri bolada va usmurda inson mexnoti xakida va uning Mehnati bilan yaratilgan buyumlar tugrisida, ishlab chikarish muxidi , materiallarni ishlash texnologiyasi, moddiy ishlab chikarish iktisodi xakida tasvurlar xosil kilishga kompleks endoshishni talab kiladi.
Umum ta`lim maktablarida Mehnat ta`limi fanini o’qitishning moxiyati, mazmuni, maksadi, vazifalari, tamoyillari va boshka mezonlarini belgilaydi. Maktablar uchun dastur Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisinig 1999 yil 14-15 aprelda utkazilgan birinchi shakrik 14 sessiyasida Prezident I.A.Karimov nutkida belgilab berilgan ta`lim soxasini rivojlantirishning xozirgi dolzarb masalalari, barkamol avlodni vatanparvar, Mehnatsevar, ilmli bulishini ta`minlash yuzasidan vazifalarga, Uzbekiston Respublikasining «Ta`lim tugrisidagi» Konuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asoslariga binoan ishlab chikilgan.
Maktablar uchun dastur 1998-99 ukuv yilida respublikaning belgilangan maktablarida Mehnat ta`limi ukuv fanidan utkazilgan tajriba-sinov ishlari natijalariga binoan tuzilgan.
Umumiy urta ta`lim maktabida Mehnat ta`limi fanini o’qitishning maksadi-ukuvchilarni akliy va jismoniy Mehnat turlari, jarayonlari xamda kasblar bilan tanishtirish, ularda dastlabki Mehnat kunikmalari va malakalarini, Mehnatga kizikish va Mehnatsevarlikni shakllantirish, ularni Mehnat va kasblarni kadrlashga, ularnining axamiyatini tushinishga urgatish xamda kasb tanlashga tayorlash orkali ularning kasbgacha tayorgarligini amalga oshirishdan iborat.
Ushbu maxsadni amalga oshirish uchun kuyidagi ta`limiy- tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarni bajarish lozim buladi.Ta`limiy vazifa- ukuvchilarning barkamol shaxslar bulib shakllanishlari uchun ularga Mehnat jarayonlari, kasblar, umumiy texnologiya, texnika va ishlab yaikarishning ilmiy asoslarini urgatish, ularni kasb tanlashga yunaltirish, kamida uchta kasb bilan dastlabki tanishtirish orkali ularning kasbgacha tayyorgarliklarini amalga oshirish va kasb-xunar kolledjlarida ta`lim olishga tayyorlashdan iborat.
Tarbiyaviy vazifa-ukuvchilarning Mehnat kunikmalarini shakllantirish jarayonida Mehnat va kasbga munosabatlarida yukori axlokiy sifatlarni, Mehnatsevarlik, vatanfarvarlik va tadbirkorlikni rivojlantirib borishdan iborat.Rivojlantiruvchi vazifa- Mehnat ta`limi mashgulotlari jarayonida ukuvchilarga akliy, jismoniy, axlokiy, badiy estetik tarbiya va ta`lim berish, kasbgacha tayyorgarliklarni amalga oshirish orkali ularning barkamol shaxslar bulib etishishlariga yordam berishdan iborat.
Mehnat ta`limi fanining mazmuni shartli ravishda uchta, ya`ni Mehnat ta`limi tayyorgarligi, kasblar buyicha tayorgarlik va kasbgacha maxsus tayyorgarlik kismlariga bulinadi. Bu kismlar xar bir dars va mashgulotlarning tarkibiga singib ketgan buliu, ularning o’qituvchilar va uslubchilar tomonidan ilmiy uslubiy nuktai nazardan xisobga olingan xolda taxlil kilib borilishi Mehnat ta`limi mashgulotlarining anik maksadga yunaltirilgan bulishini ta`minlaydi.
Mehnat ta`limining yunalishlari maktab atrofidagi karxona , tashkilot va kasb-xunar kolledjlarida keng tarkalgan soxalar, kasblarga muvofik tanlab olinadi. Shunga kura xar bir maktabda Mehnat ta`limining kuyidagi yunalishlari asos kilib olinishi mumkin:

• 
  yogoch va unga ishlov berish texnologiyasi:
  
• 
  metall va unga ishlov berish texnologiyasi;
  
• 
  gazlamaga ishlov berish texnologiyasi;
  
• 
  pazandachilik asoslari;
  
• 
  qishlok xujalik asoslari va boshkalar.
  

5-7 sinflarda ushbu yunalishlardan ayrimlari tanlanadi va 8-9 sinflarda shu tanlangan yunalishlarga muvafik xolda ishlab chikarish asoslari va kasbga yunaltirish kursi o’qitiladi.
Sharq mutafakkirlarining pedagogik goyalari uzok utmishga borib takaladi.
Urta Osiedan utgan kadimiy Buyuk ipak yo’li, Xitoy, Vizantiya Xindiston Shaxarlari bilan boglanib madaniyat va san`atni rivojlantirishga, ilimga bulgan kizikishga aloxida e`tibor berilishini takozo etadi.
Bu esa uz navbatida Mehnat kilishga munosabatni uzgartirib rakobatga arzigulik kishlok xujaligi maxsulotlarini ishlab chikarishni kup tarmokli xunardmanchilik ishlarinit akomillashtirib ma`naviy madaniyatni yuksalishiga olib keladi.
Farobiyning insoniy fazilatlar tugrisidagi ta`limotidan kuydagi muxim xulosolarga kelish mumkin.

1. 
   Inson uz moxiyati bilan ijtimoyidir, ya`ni jamiyatda uzora munosobat , uzaro erdam jaraenida inson bulib etishadi. .Bu jamiyat insonlarning uzaro birikichi erdamida insonning uz moddiy extiejlarini kondirishga bulgan intilishi natijasida vujudga keladi va jamiyatdan tashkarida, insonlar kollektividan ajralgan xolda, uzaro erdamsiz uz extiejlarini kondira olmayda.
   
2. 
   Inson uzining barcha kabiliyatlarini yuksak kamolatga erushuv etuk bilish mukammalikka erushuv uchun sarf kiladi va bu yo’lda uzini kurshagan tabiat xadisalaridan foydalanadi, ularni uziga singdiradi, buning uchun ilim fanni, turli xunarlarni urganadi.
   

Farabiy shuning uchun xam ta`lim tarbiya masalalariga juda katta e`tibor berib, insoniy fazilatlarga erushuv, oliy maksad va kamoladga erishuv ta`limda, Mehnat va akliy tarbiyaga ega ma`suliyatli va mo’qim urin ajiratadi.
Al Xorazmiy, Al Roziylarning pedagogik karashlarida xam jamiyatning rivojlanishida ta`lim tarbiyaning urni esh avlodlarni tarbiyalashda kasbkorlikning, xunarmandchilikning ijobiy ta`siri insonlarning kundalik xayoti ixtiyojlarni kandirishga xizmat kilishlari zarurligini targibot kilganlar.
IX-XII asr urtalarida turli fan soxalarida keng kulamda rivojlanish insoniyat tarixida buyuk entiklopedik xisoblanadigan olimlar bilan boglikdir.
Ibn Sinoning ta`lim tarbiyaga oid fikr muloxazalari uning bizgacha etib kelgan juda kup asarlari orasida tarkok xolda saklanib kolgan.
Ibn Sinoning tavsiya kilgan tarbiya va ta`limi kuydagilarni uz ichiga oladi.

1. 
   Akiliy tarbiya.
   
2. 
   Jismoniyy tarbiya.
   
3. 
   Estetik tarbiya.
   
4. 
   Axlokiy tarbiya.
   
5. 
   Mehnat taribyasi (xunar urgatish)
   

Ibn Sino shuni xam oloxida uktiradi ki, oila a`zolarining xammasi shugullanishi zarur, biror kishi sababsiz bekor yurmasin. Ibn Sinoning barcha jamiyat a`zolarining ishlab chikarish Mehnati bilan shugullanishi kerakligini talab etadi. Xunarmand dexkonlarining Mehnati uluglaydi va jamiyatga xam modiy xam ma`noviy zarar etkazadigan kishilarni kattik karalaydi.
Ibn sino fikiricha bolaga, ma`lum bir kasib xunar urgatishzarur. Bola kasib-xunarni ma`lum darajada uzlashtirib bulgandan keyin uni usha paytlardan boshlab o’z – kasib xunaridan foydalanishi va mustakil xaet kechirish urgatish lozim.
Beruniy mamlakatning obodonligi ilm fanining ravnakiga boglik bulsa, eshlarning baxt saodati va kamolotini uning bilishi va ma`rifatida deb biladi. Shuning uchun xam olim, eshlarni ilim ma`rifatiga chorlaydi. Beruniy eshlardan raxmdil, mexribonkishilarga iltifotli, xarixox bulishni najotsiz odamga kul chuzishni, mokkolik ayerlik, adalotsizlik, juratsizlik, boylikka xirs kuyish kabi sifatlarga yo’l kuymaslikni talab etadi.
XVII-XV asrlar davomida Rumiy, Ulugbek, Ali-Kushchi, Lutfiy, Jomiy, Navoiy kabi uluglar tabiy matematik fanlarni rivojlantirishga nixoyatda katta xizmat kilganlar.
XVI-XVIII asrlarga kelib Urto Osyo Xalqlarini boshka mamlakatlar bilan savdo sotik ishlari fan va madaniyat soxalarida bar muncha yutuklarga erishishga sababchi buldi. Bu uzgarishlar jamiyatning ta`lim- tarbiya soxasida xam ma`lum uzgarishlarga olib keldi.
Xamza Xakimzoda Nieziy, Minnavar kori Abduroshidxonov, Okiljon Shorofiddinovlar yangi maktablar ochib , u erda ta`lim tarbiyani Mehnat ta`limi bilan kushib olib borganlar.
Bizning ata-bobalarimiz bolani tugilishidan tarbiyaga urgatib borgan, masalan tugilgan shakolakni shiniktirish maksadida kul, oyoklarini xarakatlantirgan, buyinlarini shuzib togangning uy kayda dep togasining yakin inson ekanligini bildirgan. Tish chikkandan sung tishi chikkan bolaga shaynab berma, uzi Mehnat etib esin dep chaynab bermagan. Oyogi chikkandan sung uni narsalarni olib kelish vazifalarini bergan. Kiz, ugil bolalarga uzlariga tegishli vazifalarni bergan.