Mexanizmning strukturaviy analizi. Mexanizmlar tuzilishi. Kinematik juftlar. Erkinlik darajasiga doir masalalar yechish

---

5-AMALIY MASHG‘ULOT. 
MEXANIZMNING STRUKTURAVIY ANALIZI. MEXANIZMLAR TUZILISHI. 
KINEMATIK JUFTLAR. ERKINLIK DARAJASIGA DOIR MASALALAR YECHISH. 
Zvenolar va kinematik juftlarni shartli belgilash. 
1. Zvenolarni belgilash.
1) Ikki kinematik juft hosil qiluvchi harakatlanuvchi zveno (5.1-rasm, a); uchta kinematik juft 
hosil qiluvchi harakatlanuvchi zveno (5.1-rasm, b. v); o‘zg‘almas zveno (5.1-rasm, g,d). 
 
 
5.1-rasm 
2. Qo‘yi kinematik juftlarni belgilash.
1) Ikkita harakatlanuvchi zvenoning aylanma kinematik juft hosil qilishi (5.2-rasm, a); 
2) 
qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan zvenolarning aylanma kinematik juft hosil qilishi (5.2-rasm, 
b, v); 
3) 
qo‘zg‘aluvchan zvenolarning ilgarilanma kinematik juft hosil qilishi (5.2-rasm, g,d); 
4) 
qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas zvenolarning ilgarilanma kinematik juft hosil qilishi 
(5.2-rasm, e,j,z).  
5.2-rasm 
 

---

3. Oliy kinematik juftlarni belgilash. 
 
1) tishli g‘ildiraklarda tishlarning kinematik bog‘lanishi (5.3-rasm, a); 
2) kulachokli mexanizmlarda zvenolarning kinematik bog‘lanishi (5.3-rasm, b, v). 
5.3-rasm 
Tekislikdagi mexanizmlarning tuzilishini tekshirish . 
Texnikada qo‘llaniladigan mexanizmlar, asosan, zvenolari o‘zaro parallel joylashgan 
tekisliklarda harakatlanuvchi mexanizmlardir. Tekislikda joylashgan erkin zvenoning xolati 
uchta koordinata o‘lchami bilan belgilanadi, ya’ni ular o‘zaro perpendikulyar joylashgan 
koordinata o‘qlari bo‘yicha ilgarilanma harakatlanishi va tekislikka perpendikulyar bo‘lgan 
o‘q atrofida aylanma harakat qilishi mumkin. 
Tekislikda joylashgan zveno boshqa bir zveno bilan kinematik juft orqali bog‘lansa, 
uning koordinata tekisligidagi erkinligi ma’lum darajada cheklanadi. 4-rasm, a da zvenolar 
o‘zaro nuqta yoki chiziq, orqali bog‘langan bo‘lib, bunday kinematik juftlar zveno ning 
tekislik koordinata sistemasidagi bitta erkinligini cheklaydi. Bunday kinematik juftlar 
shartli ravishda oliy kinematik juftlar deyiladi. 
a b v 
5.4-rasm 
4-rasm, b va v da zvenolar o‘zaro tekis yuzalar yoki egri sirtlar orqali bog‘langan bo‘lib, 
bu kinematik juftlar zvenoning tekislik koordinata sistemasidagi ikkita erkinligini cheklaydi. 
Bunday kinematik juftlar shartli ravishda qo‘yi kinematik juftlar deyiladi.
Agar mexanizm tarkibidagi harakatlanuvchi zvenolar soni p, ularning o‘zaro hosil qilgan 
qo‘yi kinematik juftlari soni r
x
va oliy kinematik juftlar soni r
2
qiymatlarga ega bo‘lsa, 
mexanizmning qo‘zg‘aluvchanlik darajasi W CHebishevning qo‘yidagi formulasidan 
aniqlanadi; 
________ (5.1) 
Bu formuladan foydalanib aniqlanadigan qo‘zg‘aluvchanlik darajasi W ning qiymati 
mexanizm barcha zvenolarining holatlari undagi nechta zvenoning holatiga borliligini, ya’ni 
mexanizmning nechta etakchi zvenosi borligini ko‘rsatadi. 
2
1
2
3
p
p
n
W




---

1-misol. SHarnir richagli 4 zvenoli mexanizmning qo‘zg‘aluvchanlik darajasi 
aniqlansin (5.5 rasm). 
5.5-rasm. 
Echish: Qo‘zg‘aluvchi zvenolar soni p = 3; kuyi kinematik juftlar soni r
g
= 4; oliy 
kinematik juftlar soni r
2
 = 0. 
Mexanizmning qo‘zg‘aluvchanlik darajasi CHebishev formulasiga asosan: 
W = 3 * 3 - 2 * 4 - 0 = 1.
Demak, mexanizm barcha zvenolarining holatlari undagi bitta zvenoning holatiga 
bog‘liq., ya’ni mexanizmning yagona etakchi zvenosi bor. 
2-misol. Sharnir richagli 5 zvenoli mexanizmning qo‘zg‘aluvchanlik darajasi aniqlansin 
(6-rasm). 
5.6-rasm 
Echish: p = 4; r
1
 = 5; r
2
 = 0. 
W = 3 * 4 -2 * 5 - 0 = 2 .
Demak, mexanizmda ikkita etakchi zveno bor. 
3-misol. Kulochokli mexanizmning qo‘zg‘aluvchan lik darajasi aniqlansin (5.7-rasm). 
5.7- rasm. 
Echish. n= 2; r
1
 = 2; r
2
 = 1 (A nuqta). Demak, 
W =3 * 2 -2 * 2 -1=1 Mexanizmning etakchi zvenosi bitta ekan.