Ibroximova Madinabonu Dilmurod qizi . - Dunyodagi har bir mamlakat hajm, vazn va miqdorni oʻlchashning oʻziga xos usullaridan foydalanadi, yaʼni maxsus oʻlchov tizimiga ega. Bu mahsulotlar savdosi va almashinuvini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun muhimdir. Ammo eng qiyini shundaki, turli mamlakatlarning ushbu oʻlchov tizimlari bir-biriga har doim ham mos kelavermaydi.
- Masalan, Amerika Qoʻshma Shtatlar inglizlardan oʻzgacha “ingliz” tizimini oʻzlashtirib olishgan. Bugungi kunda AQSH undan foydalanadigan deyarli yagona mamlakatdir.
. - Ogʻirlik, hajm va miqdor birliklari asrlar davomida bizga yetib kelgan. Qadimgi rimliklar uzunlikni oʻlchash uchun oyoq tovonining uzunligini oʻlchov birligi sifatida ishlatishgan. Bizning kundalik hayotimizda ham qarichlab oʻchashni kuzatganmiz (taxminan 20 santimetrga teng deb olinadi). Inglizlar hali ham uzunlikni futda oʻlchaydilar: bir fut 30,48 santimetrga teng. Dyuym (2,5 cm) barmoq eniga teng. Yard (91,44 cm) esa qoʻlning uzunligiga teng.
- Qadimgi Rimda uzoq masofalar qadamlar bilan oʻlchangan: keyinchalik 2 000 qadam bir milga yoki 1,609 km ga tenglasha boshlagan. Albatta, qoʻl yoki qadam uzunligi kabi oʻlchovlar aniq emas edi. Qadimgi Rimda fut 200 xil usulda oʻlchangan. Amerikada birinchi koʻchmanchilar davrida esa turli koloniyalarda turli xil oʻlchov birliklari mavjud boʻlgan!
. - Bugungi kunda barcha mamlakatlar uchun oʻlchov birliklari bir xil boʻlishi juda muhimdir. Shuning uchun AQSH Kongressiga yagona oʻlchov birliklarini belgilash huquqi berildi. Vashingtondagi Standartlar byurosida vazn va uzunlik standartlari saqlanadi. Masalan, u yerda juda kuchli himoyalanadigan platina boʻlagi mavjud. Ushbu boʻlak uzunlik standartidir: boshqa oʻlchov birliklarining toʻgʻriligini ularni Vashingtondagi etalonlar bilan taqqoslash orqali tekshirish mumkin. Buyuk Britaniyada oʻlchov birliklari muzeyi bor: u London yaqinidagi Grinvich rasadxonasida joylashgan.
- 1789-yilda Fransiyada uzunlik, vazn va hajmni oʻlchash xalqaro tizimi qabul qilindi. U “metrik tizim” deb nomlandi. Endi aksariyat mamlakatlar undan foydalanmoqdalar.
Asosiy o`lchov birligi. - Metrik tizim asosiy oʻlchov birligi sifatida metrni ishlatadi. Bir metr 39,37 dyuymga teng. Ushbu oʻlchov tizimi 10 raqamiga asoslangan; har bir keyingi oʻlchov birligi avvalgisidan 10 baravar katta (masalan, bir metr 10 detsimetr yoki 100 cm).
Kelib chiqish tarixi - Oʻlchovlar metrik tizimi fransuz olimlari (J. Borda, M. J. Kondorse, P. Laplas, G. Monj va boshqalar)dan tuzilgan komissiya taklifiga koʻra, uzunlik birligi — metr uchun Parij geografik meridiani 1/4 uzunligining oʻn milliondan bir qismi qabul qilingan. Fransiyada Oʻlchovlar metrik tizimini joriy qilish haqidagi dekret 1795 yil 7-aprelda qabul qilinib, 1799-yilda platinadan metrning namunasi yasalgan. 1875-yil 17 ta mamlakat (shu jumladan, Rossiya ham) xalqaro bir xillikni taʼminlash va oʻlchovlar tizimini takomillashtirish maqsadida oʻlchovlar haqidagi shartnomaga qoʻl qoʻydi.
- 1899-yil 4-iyunda qabul qilingan qonun bilan Rossiyada Oʻlchovlar metrik tizimidan foydalanish (majburiy boʻlmagan holda) joriy qilindi. Bu qonun loyihasini S. N. Mendeleyev ishlab chiqqan. Sobiq SSSR da, shu jumladan, Oʻzbekistonda 1925-yil 24-iyuldan boshlab qonuniy tus oldi.
Tarixi - Metrik tizim 1799 yilda Fransiya tomonidan kiritilgan o'lchov va kilogrammga asoslangan o'nlik kasrli o'lchov sistemasidir. "Ondalik asosida" degani, barcha birliklar 10 ga asoslangan kuchlarga asoslanadi. 10 ta omillarga asosan tayanch birlikni o'zgartirish uchun foydalaniladigan prefikslar tizimi . Asosiy birliklar kilogramm, metr, litrni (litr - bu turdagi bir birlik) o'z ichiga oladi.
Metrik yoki SI asosiy birliklarining ro'yxati - Kilogramma : kilogramm (kg) massa asosiy birligi.
- Meter yoki metr : metr (m) uzunlik yoki masofa birligi.
- Ikkinchi : Ikkinchi (lar) vaqtning asosiy birligidir.
- Kelvin : Kelvin (K) haroratning o'lchov birligidir.
- Mole : mol (mol) miqdori uchun bir birlikdir.
- Amper : Amper (A) elektr tokining birligi.
- Candela : Candela (CD) yorqin qizg'inlikning birligi. Kandela, ba'zan eski nomi, sham tomonidan chaqiriladi.
- Radian (rad) : Bir burchak miqdorini o'lchash uchun ishlatiladigan birlik. m⋅m -1
- Hertz (Hz) : Chastotani ishlatish uchun ishlatiladi. s -1 ga qarang
- Nyuton (N) : og'irlik yoki quvvat birligi. kg ⋅ ml -2
- Joule (J) : energiya, issiqlik yoki ish bo'limi. kg⋅m 2 ⋅s -2
- Vatt (V) : Quvvat birligi yoki yorqin oqim. kg⋅m2 ⋅s -3
- Coulomb (C) : elektr zaryad birligi. skila
- Volt (V) : Elektr potensial yoki voltaj birligi. kg⋅m 2 ⋅s -3 ⋅ A- 1
- Farad (F) : Quvvat birligi. kg -1 ⋅m -2 ⋅ 4 ⋅A 2
- Tesla (T) : magnit oqi zichlikning metrik birligi. kg ⋅ -2 ⋅A- 1
- Darajali selsiy (° C) : 273.15 K gacha bo'lgan harorat
- Grey (Gy) : Yutilgan radiatsiya dozasi birligi. m 2 ⋅s -2
. - Bugungi kunga qadar AQSh, Myanma va Liberiyadan tashqari butun dunyo metrik tizimni qabul qildi. Oddiy AQSh birliklari va metrik tizim o'rtasidagi uzatish vaqtni talab qiladigan va zerikarli ekanligini hisobga olsak, ikkita raqobatdosh tizimning mavjudligi tabiiy ravishda global aloqa va hamkorlikka hissa qo'shmaydi. Xo'sh, nima uchun AQSh metrik tizimdan foydalanmayapti? Ajablanarlisi shundaki, javob aslida 1700 yillarga to'g'ri keladi.
- 1790 yilda Frantsiya standart o'lchov tizimining yo'qligi sababli savdoni soddalashtirish, firibgarlikni kamaytirish va mamlakatda yuzaga kelgan umumiy tartibsizlikni yo'q qilish vositasi sifatida metrik tizimni ishlab chiqdi.
. E`tiboringiz uchun rahmat!
Do'stlaringiz bilan baham: |
