Mundareja: Kirish

Mundareja:
Kirish-----------------------------------------------------------------------------------2
Asosiy qism----------------------------------------------------------------------------2
I-BOB Uran mineralogiyasi va tavsifi-------------------------------------------5

1. 
   Uraninit----------------------------------------------------------------------------5
   
2. 
   Torbernit--------------------------------------------------------------------------7
   
3. 
   Uranilnitrat------------------------------------------------------------------------7
   
4. 
   Uran oksidi------------------------------------------------------------------------8
   

II-BOB Uranni boyitish usullari-------------------------------------------------10

1. 
   Uranni boyitish usullari--------------------------------------------------------10
   
2. 
   Uranni boyitish texnologiyasi-------------------------------------------------12
   

2.3 Yadro yoqilg'i aylanishi--------------------------------------------------------18
2.4 Uran rudasini qazib olish va birlamchi qayta ishlash----------------------24
2.5 Uran rudasini gidrometallurgik qayta ishlashning asosiy bosqichlari---26
2.6 Konlari (Oʻzbekistondagi va Jahondagi) ------------------------------------28
Xulosa--------------------------------------------------------------------------------32
Foydalanilgan adabiyotlar-------------------------------------------------------34


Kirish
Uran (lot. Uranium), Uran Mendeleyev davriy sistemasining III guruhiga mansub kimyoviy radioaktiv element, aktinoidlarga kiradi. Tartib raqami 92; atom massasi 238,029. Tabiiy uran 3 ta radioaktiv izotop: ²³⁸U yoki UI (99,2739%), ²³⁵U yoki aktinouran AcU (0,7024%) va ²³⁴U yoki UII (0,0057%) dan iborat. Uranning massa soni 226 dan 242 gacha boʻlgan 16 ta sunʼiy radioaktiv izotoplaridan eng uzoq, mavjud boʻladigani ²³³U dir; u toriyni neytron nurlatish yoʻli bilan olinadi.
Uran – atom energiyasining xom ashyosi, atom elektrostansiyalarining yoqilg’isi bo’lgan radioaktiv kimyoviy element. Shu sababli uni boshqa shaxtalar singari osongina olish yoki sotish mumkin emas. Uni yetkazib berish juda qattiq qoidalarga bo’ysunadi. Uni ishlatish uchun ba’zi xalqaro kelishuvlar talab etiladi. U xalqaro auditorlik tashkilotlari nazorati va kuzatuviga bo’ysunadi. Energiya resurslarining kamayishi tufayli atom energetikasiga moyillik kuchaymoqda. Shuning uchun uranga talab ham ortib bormoqda.
Uran izotoplari orasida eng muhim izotop “U-235” raqamli izotopidir. Buning sababi; U-235 izotoplarini ajratish orqali atom energiyasini ishlab chiqarish mumkin. U-235 izotopi normal haroratda neytronlar tomonidan bombardimon qilinganida osongina bo’linishi mumkin. Ushbu xususiyat tufayli U-235 izotopi atom elektr stantsiyalarida atom energiyasini ishlab chiqarishda qo’llaniladi. U-238 tabiatdagi uranning 99 foizini tashkil qiladi. U-235 ning tabiatdagi ulushi 0,72 foiz atrofida bo’lsa, U-234 tabiatda taxminan 0,006 foizni tashkil qiladi.
Uran 1789 yilda nemis kimyogari Martin Geynrix Klaprot tomonidan kashf etilgan, u sirkoniyni kashf etgan va titan deb nomlangan. 1841 yilda fransuz kimyogari Evgeniy-Melxior Peligot tomonidan ajratib olingan uranning radioaktiv xususiyati Anri Bekerel tomonidan 1896 yilda kashf etilgan. Fermi, Xann va Strassman tomonidan 1934 yildan 1940 yilgacha bo’lgan davrda ularni turli xil reaktsiyalarga duch kelishgan.
Yadro zanjiri reaktsiyasi 1942 yilda Amerika Qo’shma Shtatlarida uranni boyitish bo’yicha tadqiqotlarda qo’llanildi. Atom bombalari uranni boyitish zavodlarida, pluntoniy bomba esa yadro reaktorlarida ishlab chiqarilgan.
Ikkinchi Jahon urushi paytida Yaponiyada uran va plutoniydan qilingan bombalar birinchi va oxirgi marta ommaviy qirg’in qurollari sifatida ishlatilgan. Yaponiyaning qarshiligini sindirish uchun AQSh tomonidan 1945 yil 6 avgustda Xirosimaga uran bombasi, 1945 yil 9 avgustda pluntoniy bomba tashlandi. Ushbu hujumlarda 250 mingdan ortiq odam hayotdan ko’z yumdi. Ko’p odamlar kasal, nogiron va radiatsiyadan zaharlanishiga duchor bo’lganlar. Bundan tashqari, butunlay ekologik falokat yuz berdi.
Uran — kulrang tusli metall. Uning 3 ta allotropik modifikatsiyasi maʼlum: (uranning suyuqlanish tempreturasi 1132°, qaynash tempraturasi 3818°, zichligi 19,120 g/sm³. Uran inert gazlardan tashqari deyarli hamma elementlar bilan reaksiyaga kirishadi, metallar bilan intermetall birikmalar hosil qiladi. Birikmalarida 2, 3, 4, 5, 6 valentli. Uranning 6 va qisman 4 valentli birikmalari deyarli barqaror. Uran havoda oksidlanadi, 150°da oksidlanish jarayoni tezlashadi. Uran oksid asos, Uran oksid amfoter xossalarga ega. suvda eritilganda diuranat va uranat kislotalar hosil boʻladi ishqorlar bilan metall uranatlar hosil qiladi. Uran ftor bilan odatdagi sharoitda boshqa galogenlar bilan esa faqat qizdirilganda birikadi. Uranning oʻzi uranil nitratni qizdirib vodorod bilan qaytarib olinadi.
Uran rudalarini boyitishda gidrometallurgiya usullari qoʻllanadi. Koʻpincha uran rudasiga koʻp miqdorda sulfat yoki nitrat kislota yoxud ularning aralashmasidan qoʻshib, uranni eritmaga oʻtkaziladi. Eritmaga aminlar va alkilfosfatlar qoʻshib, uran ekstraksiya yoki ion almashtirish yoʻli bilan yot jinslardan ajratib boyitiladi. Soʻngra boyitilgan eritmalardan ammoniy diuranat yoki natriy diuranat yoxud uran gidroksid holida choʻktiriladi.
Uran yadro reaktorlarida asosiy yoqilgʻi sifatida qoʻllanadi. Uran tuzlari fotografiyada, analitik kimyoda, shisha tayyorlashda (shishani sariq yashil tusli qilishda) va yuqori tempraturaga chidamli sirlar uchun boʻyagich modda sifatida ishlatiladi.
Odam, hayvon va oʻsimlik toʻqimalarida juda oz miqdorda, oʻsimlik kulida baʼzi bir qoʻziqorin va suvoʻtlarda koʻproq uran boʻladi. Uran odam va hayvon organizmiga — oshqozonga suv va ovqatdan, nafas olganda havodan va teri orqali kiradi. Uran qonda uzoq vaqt aylanmaydi. Odam va hayvon organizmida uran miqdori 7 g dan oshmaydi. Uran hayvon va oʻsimlikning normal hayot faoliyati uchun zarur element hisoblanadi, lekin uning fiziologik funksiyasi yaxshi aniqlanmagan. Uranni qazib olishda va ishlov berishda undan zaharlanish mumkin. Uran organizmga kirganida barcha organ va toʻqimalarga taʼsir etadi. Zaharlanishdan saqlanish uchun germetik qurilmalardan foydalanish, havo va suvni toza tutish, ishchilarni tibbiy nazoratdan oʻtkazib turish va gigiyena qoidalariga rioya qilish kerak.