Мусиқий товуш тизимларининг шакли ва аҳамияти

I - БОБ

1. 
   Мусиқий товуш тизимларининг шакли ва аҳамияти
   

Мусиқа – муайян тизим сифатида шаклланиш жараёнида товушларнинг мутаносиб таркиби доирасида асосланган. Илмий изланишлар жараёнида миллий анъаналарнинг мусиқий тафаккур омиллари негизида ўзига хос қоидаларга эргашган ҳолда тартиб берилган. Шунинг учун бу амал шаклланиш давридан бошлаб, амалиётда мусиқий товушларнинг бадиий тасвирлари гавдаланган восита сифатида қабул қилинган. Мусиқанинг асосий элементлари ва ифодали воситалари товушлар, парда, усул, темп, тембр, оҳанг, вазн, чолғу асбобларидир. Ижро этиш воситаларига кўра мусиқа айтим ва чолғу ижрочилигига бўлинади. Мусиқа тарихдан у бир овозликми ёки кўп овозликми, унинг асосини - товушқатор тизими ташкил этади. Товушқатор тизими - мусиқанинг энг муҳим, асосий ўзагидир ҳамда мусиқанинг асосий товуш манбаи, бош парда (тоника) га мувофиқ ҳолда бирлаштирилган ва ўзаро мутаносиб баландликлардаги товушларнинг маълум тартибда уланишларидан ва жамланишларидан ҳосил бўлувчи тизимдир. Усул - ритм эса мусиқий жараёндаги маълум бир вақт, яъни кетма-кетлик, тебраниш билан юзага келадиган ҳар қандай элементларнинг (товуш, нутқ ва бошқалар) алмашинишидаги тезлигидир
Мусиқадаги вақт мезони ва товушларни А.Фитрат ўзининг илмий тадқиқотларида қуйидагича изоҳлайди: - “Мусиқий Олимларимизга кўра бир оз ўзаниб(давомийлик) сўзаниши(чўзилиш) ҳис этилган товуш “нағма”дир. “Нағма” бир замон давом этган товуш бўлғач унинг бир томони, албатта бўладир. Нағма ма`носидағи товушни чиқармак учун чолғуни чертмак керак. Чолғуни чертганимиздан бошлаб, товуш чиқарадир-да, бир муддат ўзаниб қолғоч “нағма” бўладир. Демак, шул чертишимиз нағманинг бош томони бўладир. Бунга “ниқра” дейиладир. Мана шу ниқралар билан улар орасидаги замонларни белгилаб, бир бирига боғлаш йўлини кўрсатмак учун мусиқада усул белгилайдирлар”.¹
Маълумки, мусиқа назарияси ва мусиқий эстетикаси Қадимги Юнон олимлари томонидан ўрнганилиб, ривожланган эди. Илмда ўз даврининг ҳакими сифатида фаолият олиб борган буюк Шарқ олими Пифагор (э.а.570—490 йиллар )ва унинг издошлари мусиқанинг бир қанча акустик қонунларини илмий жиҳатдан шакллантирган эдилар. Аристоксен² интерваллар ва товуш қаторларни назарий ўлчамлардан кўра эмпирик³-эшитиш идрокининг аҳамиятли эканлиги ҳақидаги фикрни илгари сурди. Мусиқанинг ахлоқий концепцияси кўплаб антик олимлар, жумладан Афлотун ва Аристотел томонидан ишлаб чиқилган. Қадимги юнон олимларининг илмий тадқиқотларидаги мусиқа-назарий таълимоти, мусиқа фанининг кейинги босқичлардаги ривожланишига катта таъсир кўрсатди.
Қадимги хитойлар, ҳиндлар, форслар, мисрликлар, исроилликлар, юнонлар ўзларининг диний маросимларида шеърият ва драматургияга қўшимча сифатида вокал ва чолғу мусиқасидан фойдаланган бўлсалар, Пифагор унинг математик асосларини кўрсатиб, уни мукаммал фан даражасига кўтарган дейилади манбаларда. Гарчи уни мусиқачи дея эътироф этмаган бўлсаларда, мусиқий товушқаторларни кашф қилган Пифагор ҳисобланган. Дейиладики, Пифагор мусиқанинг назариясини яратишда илоҳий жиҳатлари ҳақида асосий маълумотларни, сирларини руҳонийларидан олган ва бир неча йил давомида мусиқани бошқарадиган қонунлар устида мулоҳазалар юритган. У аслида қандай қилиб ечим топганли ёлғиз ўзига аён эди.
Манбаъларда бу ҳолатлар бир қатор гипотеза ва тасаввурлар орқали баён этилганлигини кўришимиз мумкин. Яъни мусиқий системаларни яратилиш жараёнларига этибор берган ўтмиш алломалари ва мутафаккирлари орасида Ҳазрат Навоийнинг қарашларини ҳам эътироф этиш ўринли деб ўйлаймиз.
Алишер Навоий ўзининг “Лисон ут-Тайр” фалсафий асарида мусиқанинг назарий жиҳатларини шаклланишини тасвирлаб беради. Хусусан: китобнинг “Қақнус” ҳикоясида қуйидагилар зикр этилган.⁴
«Қақнус Ҳиндистонда яшайдиган турфа ажиб бир қушдир-ким, узун ва қаттиқ тумшуғи бор. Тумшуғида худди най каби бир қанча тешиклар мавжуд. Бу тешиклар юзтага яқин. Қақнуснинг бошқа қушлар каби жуфти йўқ, у болаламайди. Тумшуғининг ҳар бир тешигидан ўзгача овоз чиқаради, ҳар бир овозида ўзгача нола, ўзга бир сир бор. Ҳар бир тешикдан турли-туман оҳангу наволар чиқариб, нола чеккач, барча қушлар, қушларгина эмас, барча жониворлар, ҳатто сувда балиқлар бундан беқарор бўладилар. Барча ваҳший даррандалар жим бўлиб, бу овоздан ўзгача ҳолатга тушадилар.
Файласуфлар унга ҳамроз бўлиб, овозига қараб мусиқа илмини яратдилар. У қарийб минг йил умр кўради, аммо ўлими вақти яқинлашаётганини олдиндан сезади. Ўлими яқинлашгач, кўнглига ғулғула тушиб, атрофига кўп-кўп ўтин йиғади.Ўтинлар ўртасига ўтириб олиб, ўтли нолалар чекади. Кейин ҳар бир тешикдан, бошқа-бошқа дардли навҳалар чиқаради, юз тешикдан юз хил навҳа-соз чиқаради. Навҳа чекаётганда ўлим аламидан лаҳза-лаҳза титраб туради. Бўзлаб нола чекишидан ҳайратланиб, қушлар ва ҳайвонлар унинг олдига йиғиладилар ва ҳаётдан умидларини узгандайин, беҳол бўлиб қоладилар. Кейин умрининг сўнгида ажаб ҳол юз беради: унинг ноласи зўридан тумшуғидан қон оқа бошлайди, бир нафас тин олиб, сўнгра қанотларини бир-бирига ура бошлайди. Шунда унинг қанотидан ўт чақнаб чиқади, кейин бутун вужудини ўт қоплаб ёна бошлайди, олов ўтинларга ўтади ва бирга-бирга ёниб чўғга айланадилар. Кейин чўғлар совиб кул бўладилар. Кул ичида битта кичкина чўғ қолади ва у кичкина қақнус бўлиб дунёга келади. Олов ўтинни кулга айлантиради, кул ичида эса қақнус боласи пайдо бўлади.»
Ҳар бир илмий тадқиқотнинг асоси ва унинг амалиёт билан боғлиқ ҳолатлари бўлиши муқаррар.
Ҳаким Пифагор (Фисоғурс) бу жараённи амалиётда ўзи кўриб, тажрибалар ўтказилганлиги хусусида ҳам ривоятнамо маълумотлар тарихий манбаъларда келтирилган. Фалон манбаъда қуйидаги ривоят келтириб ўтилган: “Бир куни Пифагор товуш қатор тизими муаммолари ҳақида ўйларкан, темир бўлагига ишлов бераётган мисгарнинг устахонаси ёнидан ўтиб қолади. Мисгар уста темирга урганида турли хил болға ва бошқа асбоблар томонидан чиқаётган товушлар оҳанглардаги фарқни эшитиб, бу товушларнинг уйғунлигидан келиб чиқадиган соз ва носоз товушларни диққат билан баҳолаган Пифагор товуш қаторнинг мусиқий интервал тушунчасининг биринчи калитини топти. У устахонага кирди-да, асбобларни синчиклаб кўздан кечириб, уларнинг оғирлигини эслаб қолиб, ўз уйига қайтди, деворга боғлаб қўйилган тўсинга бир хил оралиқда тўртта ип боғлади. Улардан биринчисига ўн икки фунт, иккинчисига тўққиз фунт, учинчисига саккиз фунт ва тўртинчисига олти килограмм вазн бириктирди. Бу турли оғирликлар мисгар болғаларининг оғирлигига тўғри келарди.
Пифагор биринчи ва тўртинчи торлар биргаликда жаранглаганда октаванинг гармоник оралиғини беришини аниқлади, чунки оғирликни икки баравар ошириш торнинг ярмини кесиш билан бир хил таъсир кўрсатади. Биринчи ипнинг таранглиги тўртинчи ипдан икки баравар кўп бўлиб, уларнинг нисбати 2:1 эди. Худди шундай мулоҳаза юритиб, у биринчи ва учинчи торлар квинта ёки бешинчига уйғунлик беради деган хулосага келди. Биринчи ипнинг таранглиги учинчи ипникидан бир ярим баробар кўп бўлиб, уларнинг нисбати 3:2 ёки бир ярим эди. Худди шундай, биринчи ва учинчи қаторлар билан бир хил нисбатга эга бўлган иккинчи ва тўртинчи қаторлар квинта уйғунлигини берди. Пифагор бу изланишни давом эттириб, биринчи ва иккинчи торлар кварта гармониясини ёки учинчидан, биринчи ипнинг таранглиги иккинчисига нисбатан учдан бир қисмга кўп эканлигини, уларнинг нисбати 4:3 эканлигини аниқлади. Биринчи ва иккинчи қаторлар билан бир хил нисбатга эга бўлган учинчи ва тўртинчи қаторлар бир хил уйғунликни беради.
Пифагор мактабининг издошлари бу ҳодисани мусиқий чолғулар кесимида тадқиқ этиш борасида илмий тажрибалар ўтказишади. Тадқиқотчилар ўша дарнинг мусиқий чолғуларидан бўлмиш монохорд⁵ деб номланган чолғу ёрдамида мусиқани ўрганишган.
Натижалар ажойиб эди: узунликлари кичик сонлар билан ифодаланган торлар тебранганда ҳосил бўлган товушлар энг ёқимли, яъни энг уйғун бўлиб чиқди. Ушбу кузатувлар асосида Пифагорчилар физик ҳодисанинг математик моделини яратдилар, унда эстетик компонент ҳам ҳисобга олинди. Агар сиз торни ўртада аниқ ушлаб турсангиз, энг оддий нисбат ҳосил бўлади. Ушбу нисбат рақамли равишда 2:1 сифатида ёзилади ва бир октава оралиғига тўғри келади. Агар сиз торни узунлигининг учдан бир қисмини торнинг учидан узоқроққа боссангиз, яна бир оддий нисбат ҳосил бўлади. Рақамли равишда, бу нисбат 3:2 сифатида ёзилади ва квинта интервалга тўғри келади. Агар сиз тор узунлигининг тўртдан бир қисмида унинг учидан узоқроққа боссангиз, бу рақам билан 4:3 деб ёзилган бўлса, сиз кварта деб номланадиган интервални оласиз. Ана шу услубда чиқариб олинган тегишли товушлар қулоққа монанд, ёқимли бўлади. Пифагорчилар рақамлар ва уйғунлик, гўзаллик ўртасидаги бевосита алоқанинг бу исботини кўриб чиқдилар. Яъни, Товушқаторнинг шаклланишидаги асосий омиллардан бири оҳангдош(консонанс) товушлардан оҳангдош бўлмаган (диссонанс товушларга бўлган ҳаракатнинг натижасида эришган. Пифагор тизими биринчи бўлиб қабул қилинган мусиқий тизимлардан бири сифатида тарихда муҳрланган. Ушбу тизимнинг марказида турли хил товушлар ўртасидаги оддий муносабатлар мавжуд.
Ушбу тизимнинг квинтавий занжир шаклида ифодаланиши Ғарбий Европа барокко даврида шаклланган. У қуйидагича ифодаланиши мумкин:
F — C — G — D — A — E — H – Fis – Cis – Gis – Dis – Ais - Eis
Кейинги даврларга келиб, яъни ўрта асрлар мусиқа санъатининг ривожланиш даврида шарқ алломаларининг мусиқага оид илмий изланишларида Юнон олимларининг қилган ишларини давом этганлигини кўришимиз мумкин.
Юнон илмига бўлган қизиқиш мусулмонлар орасида айниқса IX-асрда, Бағдодда "Ҳикматлар уйи" очилганда яққол намоён бўлди.⁶ Бу ерда қадимги юнон рисолаларининг Араб тилига, шу жумладан мусиқий рисолаларни таржималари амалга оширилди. Юнонлар таъсири остида мусулмонлар мусиқани илмий билимлар тизимида, математиканинг бир қисми деб ҳисоблай бошладилар. Мусиқа соҳасидаги биринчи олим "барча арабларнинг файласуфи" Абу Юсуф Ёқуб Ал-Кинди (870-873 вафоти) ҳисобланади. У юнон рисолаларини таржима қилди ва нафақат юнонча атамаларнинг Арабча номларини киритди (юнон. "музика"- Арабча. ал-мусикий ва бошқалар.), шунингдек, Пифагорнинг "мукаммал тизими" усуллари, мусиқадаги интервал миқдорларининг нисбати математикада туб сонларнинг нисбати сифатида қаралганда Ал-Кинди интерваллар ҳақидаги ғояларни биринчи бўлиб Араб ҳарфлари ва уднинг торлари ёрдамида табулатура шаклида мусиқий оҳанглар ва куйларни ёзиб олди. Шу билан бирга, юнон чолғуси лирани юнонларнинг "бегона" таълимотини мусулмонларнинг мусиқий амалиёти билан боғлайдиган уд билан алмаштирилди. Ўшандан бери уд мусиқа илмидаги энг "мукаммал" чолғу сифатида тан олинади. Ал-Кинди ислом оламида биринчи бўлиб Арастунинг фалсафий асарларига мурожаат қилиб, мусулмон Шарқида перипатетизм⁷ асосчиси бўлди.
Мусиқа ислом оламида математика, тиббиёт, психология, астрономия ва бошқалар каби бошқа фанлар билан боғлиқ бўлган илмий билимларнинг ажралмас қисмидир. Ал-Кинди мусиқанинг соҳалар ва бирламчи элементларнинг уйғунлиги, инсоннинг жисмоний ва маънавий сифатлари билан боғлиқлиги ҳақида биринчилардан бўлиб гапира бошлади. Унинг тизими профессионал мусиқа санъати билан боғлиқ макрокосмик ва микрокосмик тартибнинг кўплаб ҳодисаларини қамраб олди. Шу билан бирга, улар ўртасида маълум рақамли ёзишмалар ўрнатилди. Шундай қилиб, тўртта уд торлари тўртта асосий элемент (сув, тупроқ, ҳаво, олов), тўртта шамол йўналиши, фасллар, ойнинг чораклари, куннинг чораклари, инсон ҳаётининг тўрт ёши, инсон танасидаги тўртта "шарбат" га тўғри келди. (балғам, қон, қора ва сариқ ўт) ва ҳоказо. Ҳолбуки, етти оҳангнинг ҳар бири еттита сайёрага тўғри келган ва буржнинг ўн икки белгиси уднинг ўн иккита асосий таркибий қисмига тўғри келган, у тўрт тор, тўртта қозиқлар ва тўртта парда (бармоқларни асбобнинг лавҳасига қўйиш жойлари).
Ал-Киндийнинг илмий анъаналарини икки машҳур файласуф Абу Наср Ал-Форобий ва Ибн Сино давом эттирдилар. Ал-Форобийнинг мусиқага оид машҳур катта китоби кейинги муаллифлар учун мусиқани илмий тавсифлаш намунаси бўлган. Ушбу олимнинг хизматлари юнонга тегишли бўлмаган асил маҳаллий мусулмон оламига мансуб бўлган мусиқий ритмика назариясининг (ийқо) энг ноёб кашфиётларидан эди. Шу билан бирга ал-Форобий ва Ибн Сино мусиқий товуш (савт) табиатига, “жинс” ва “жамъ”лар каби турли интерваллар мавзусини кенг ёритиб бердилар. Ал-Форобийнинг (873-950) илмий-маданий мероси кўп қиррали бўлсада, унда мусиқа назарияси алоҳида ўрин тутади. Ал-Форобийнинг “Китоб ал-мусиқи ал-кабир” ёки “Мусиқанинг катта китоби” номли ноёб асари хорижда ҳам катта қизиқиш билан ўрганилиб келинади.
Тахминан 10-асрнинг биринчи ярмида (943-йил) тугалланган минг саҳифадан ортиқ ҳажмдаги қўлёзма мусиқашуносликнинг янги йўналишини, яъни мусулмон бастакорларининг ижрочилик маданияти ва мусиқий асарларининг ўзига хослигини ифодалайди. Ал-Форобий ўзидан олдинги авлодларнинг мусиқашунослик асарларини нафақат ижодий қайта ишлаган, балки ўзининг кузатишларини ҳам таҳлил қилган. У Аристотел, Афлотун, Птолемей яратган асарлар орқали қадимги юнон маданиятининг келиб чиқишини, шунингдек, кўчманчи халқларнинг ўзига хос маданиятини, Сўғд, Хуросон аҳолисини, сосонийлар, кушонларнинг қудратли империяларини чуқур ўрганди. Форобийнинг ўзи ҳам чолғу асбобларини моҳирона чалган. Унинг куйлари Шарқ халқлари орасида афсонавий эди.
Мусиқанинг инсон руҳиятига таъсирига қараб Ал-Форобий мусиқанинг уч турга ажратади: биринчиси завқ беради, иккинчиси эҳтиросни ифодалайди (ва сабаб қилади), учинчиси хаёлга мурожаат қилади. Шунга кўра, улар қўлланилади: бизда ёқимли туйғуларни уйғотадиган мусиқа дам олиш пайтида қўлланилади, у бизга дам беради. Бизда эҳтиросларни қўзғатадиган мусиқа, одам маълум бир эҳтиросга таъсир ўтказишга ёки ушбу эҳтирос таъсирида махсус руҳий ҳолатни келтириб чиқаришга интилганда ижро етилади. Тасаввурни ҳаяжонга соладиган мусиқа шеър ўқиш ва нотиқлик билан боғлиқ. У уларнинг таъсирини кучайтириш учун сўзларни ҳамроҳ қилади. Инсон овози билан яратилган мусиқа энг мукаммал деб тан олинган.⁸
Форобий ўзининг мусиқий асарларида нафақат қадимий, балки у ҳақидаги замонавий ғояларга ҳам мос келадиган товуш тушунчасини беради. Овоз-бу бошқа жисмоний тананинг кучи (таъсири) билан ҳаракатга келтириладиган жисмоний тананинг тебраниши (қаттиқ ёки юмшоқ). Ҳаракат товуш мавжудлигининг ажралмас шартидир. Товуш тўртта асосий параметрлар орқали ўлчанади: баландлик, давомийлик, тембр, ҳажм, уларнинг дастлабки иккитаси етакчи ва ташкил этувчи қийматга эга.
Форобий ҳам қадимги юнон олимлари сингари товуш ҳаракатининг иккита асосий турини — узлуксиз ва алоҳида турларини ажратиб кўрсатган, уларнинг муқим чегаралари бир томондан урғу, иккинчи томондан — мусиқий оҳанг билан белгиланади. Уларнинг орасида ҳар иккала турнинг хусусиятларини ўзида мужассам етган учинчи тур — қироат мавжуд. Овознинг мукаммаллиги унинг ички уйғунлигига, шунингдек, майдонга ва давомийликка боғлиқ. Бой ва махсус товуш оҳанги аслида мусиқий тоифадир. Товушнинг гўзаллиги унинг табиий ва сунъий табиати билан белгиланади. Табиий - бу инсон овози томонидан яратилган товуш, сунъий-бу чолғу асбоби. Шундай қилиб, мусиқада инсон овози етакчи ҳисобланади. Бундан ташқари, ушбу омил мусиқада барча даражаларида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Инсон овози муҳим эстетик мезон вазифасини бажаради. Яна Форобийнинг фикрича оҳанглар ҳаракатнинг икки қарама-қарши йўналишига (қутбларига) эга бўлиши мумкин: юқорига ва пастга. Ушбу ҳаракатнинг миқдори (ўлчови) оҳангларнинг баландлик ҳолатига боғлиқ. Баландлик (ёки пастлик — бу тушунчалар ўзаро боғлиқ), бу баландликни белгилайдиган кўплаб омиллар билан белгиланади, аммо улар орасида жуда қийин, баъзан аниқлаш мумкин бўлмаган нарсалар мавжуд.
Интерваллар ўлчамини аниқлашда Форобий торнинг узунлиги энг муҳим омил эканлигидан келиб чиқади, бу бошқаларга бир оҳангнинг бошқасига нисбатан ҳолатини аниқлашни осонлаштиради. Ип қанча узун бўлса, у ҳосил қиладиган оҳанг шунча паст бўлади. Ип қанча қисқа бўлса, оҳанг шунча юқори бўлади ва шунинг учун овоз ҳосил бўлган интервалларнинг миқдорий томони сонли муносабатлар билан белгиланади. Айнан шу ерда мусиқа ва математика ўртасидаги алоқа нуқтаси, мусиқанинг математик назариясининг муқаддимаси бошланади. "Мусиқа илми турли узунликдаги муносабатларни ўз ичига олганлигини ҳисобга олсак, у геометрик принциплардан ҳам фойдаланиши мумкин экан.
"мусиқа ҳақида катта китоб" да бажарилган математик амаллар асосан оғзаки ҳолда келтирилган. Узунлигидан қатъи назар, очиқ тор (яъни, харракдан шайтон харраккача бўлган масофа) бошланғич интервал прима учун олинади. Қолган барча асосий интерваллар ана шу очиқ торга нисбат этиб олинади. Очиқ торнинг қоқ ўртасидан бўлиниб олинган товуш октава оралиғини беради. Торнинг учга бўлинган еридан квинта, учдан тўрт қисмга бўлинганидан эса кварта ва ҳо казо интервалларни математик услублар орқали чиқариб олинган.
Интерваллар:⁹