Musiqaning sharq madaniyatining

---

MUSIQANING SHARQ MADANIYATINING 
SHAKLLANISHIDA O‘RNI 
Abbos Boboev,
Jizzax davlad pedagogika instituti, 
Musiqa ta’limi fakulteti
101-guruh talabasi
 
Anotatsiya: Ushbu maqolada o‘zining fan va madaniyati bilan bir necha 
ming yillardan buyon yer yuziga ziyo tarqatib kelayotgan sharq madaniyatida 
musiqaning o‘rni ahamiyati musiqaning fan sifatida shakllanishi musiqa sohasining 
vujudga kelishi va uning rivojlanish gurkirash davri haqida yoritib o‘tiladi. 
Kalit so‘zlar: Sharq madaniyati, maqom, Sharq taronalari. 
Sharq xalqlari mumtoz musiqa san’ati va madaniyati tarixi katta davrni o‘z 
ichiga oladi. Qadimgi sharqda mavjud bo‘lgan qadimgi Misr podsholigi, old 
Osiyodagi Shumer, Akkad, Bobil (Vaviloniya), Ossuriya, Urartu, Xett davlatlari, 
Eron imperiyasi, O‘rta Osiyo, Xindiston, Xitoy va Janubiy Sharqiy Osiyodagi 
davlat va podsholiklar jahon madaniyati tarixida o‘chmas iz qoldirdilar. Sharq 
xalqlari yashaydigan hududda quyosh nurining mo‘lligi, suvi, toshqin daryolari, 
serunum yerlari odamlarni erta dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanishga 
o‘rgatdi. Qadimgi Sharqda san’at uzoq vaqt hunarmandchilikni bir qismi sifatida 
qoldi. Eramizdan avvalgi 5000-4000 yillardayoq bu yerlarda sinfiy jamiyat - 
quldorlik jamiyati shakllana boshladi va bu jamiyat yangi eraning boshlarigacha 
davom etdi. Quldorlik jamiyati san’atining vazifasi esa ko‘pchilikni boshqaruvchi 
sinfga, ekspluatatorlar g‘oyasini omma ichida targ‘ib qilish bo‘lib qoldi. Sharq 
xalqlarining realizmi ham o‘ziga xos xususiyatga ega. U ko‘pincha voqelik, 
kishilar va tushunchalarni fantastik obrazlarda, ramziy va shartli belgilarda 
tantanali, ulug‘vor qilib ifodalaydi. Biz Sharq san’atini o‘rganganda alohida yirik 
san’atkorlar ijodi to‘g‘risida to‘xtalmaymiz. Chunki san’at na’munalari omma 
ichidan chiqqan noma’lum iste’dod egalari tomonidan yaratilgan. Old Osiyo 

---

san’ati deganda o‘rta yer dengizi, havzasining sharqiy qismi sohillari, Kichik 
Osiyoning tog‘li tumanlari chegaralarida eramizdan avvalgi Shumer, Akkad, 
Ossuriya, Urartu, Bobil kabi qator davlatlar mavjud bo‘lib, ular jahon san’ati 
tarixiga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Buyuk Turon zaminida musiqa madaniyati va 
ijrochilik san’atining rivojlanishi qadim zamonlarga bog‘lanib ketadi.
Buyuk Sharq allomalari Muhammad Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy,
Ahmad al Farg‘oniy, Abu Ali ibn Sino, Pahlavon Mahmud, Umar Hayyom, Mirzo 
Ulug‘bek, Zaxiriddin Muhammad Bobur, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, 
Pahlavon Muhammad, Najmiddin Kavkabiy, Darvish Ali Changiy va boshqa ulug‘ 
bobokalonlarimiz o‘zlarining risolalarida ijrochilik san’ati, musiqa ilmi va tarixi, 
cholg‘u sozlarining tuzilishi, ijroviy uslublari, san’atkorlik qonun - qoidalariga oid 
qimmatli ma’lumotlarni bayon etib ketganlar. Mashhur didaktik asar 
«Qobusnoma»da ham hofizlik va san’atkorlikning qoidalariga bag‘ishlangan 
alohida bob o‘rin olgan. Sharq xalqlarining musiqiy merosi bo‘lmish Maqom, 
Mug‘om, Dastgoh, Navba, Raga, Kyui kabi ijrochilikning murakkab turkumlari 
avloddan - avlodga og‘zaki ravishda o‘tib kelgan. Tarixiy manbalar, bilimdon 
ustoz san’atkorlarning fikri hamda ilmiy tadqiqotlarga qaraganda, XIII-XVII 
asrlarda O‘rta Osiyo, Xuroson va Ozarbayjon halqlari musiqasida quyidagi o‘n ikki 
(davozdax) maqom mavjud bo‘lgan. Bular «Ushshoq», «Navo», «Buzalik», 
«Rost», «Husayniy», «Hijoz», «Rohaviy», «Zangula», «Iroq», «Isfahon», 
«Zirofqand», «Buzurg»dir. Mirzo Ulug‘bek Tarag‘ayning «Risola dar ilmi 
musiqa» (Musiqa ilmi haqida risola) kitobining «Dar bayoni duvozdah maqom» 
(o‘n ikki maqom zikrida) bobida shunday fikrlar keltiriladi: Xoja Abdulqodir ibn 
Adurahmon Marog‘iy, Xoja Sayfidin Abdulmo‘min, Sulton Uvays Jaloiriylarning 
so‘zlariga qaraganda, avvalda maqomlar yettita bo‘lgan :«Maqomi rost», «Maqomi 
Ushshoq», «Maqomi Navo», «Maqomi Roho», «Maqomi Hijoz», «Maqomi Iroq», 
«Maqomi Husayniy». Yana ushbu risolada ulug‘ bobomiz Ulug‘bekning o‘zi 
tanbur va nog‘orani juda yaxshi chalganligini, «Bulujiy», «Shodiyona», 
«Axloqiy», «Tabriziy», «Usuli ravon», «Usuliy otlig‘» singari kuylarni ixtiro 
qilganligini ta’kidlab o‘tadi. Musiqa ilmiga ulkan xissa qo‘shgan buyuk faylasuf 

---

olim, o‘rta asr Sharq musiqa nazariyasining asoschilaridan biri - Abu Nasr 
Muhammad Al-Forobiy 871- yilda Sirdaryo yoqasidagi Forob shahrida tug‘ilib, 
950- yilda vafot etgan. U, O‘rta Osiyo turkiy qabilalaridan chiqqan bo‘lib, 
dastlabki ma’lumotni o‘z yurtida oladi. Durustgina bilim egasi bo‘lgan Al-Forobiy 
Bag‘dod, Damashq shaharlariga, so‘ngra Misrga boradi va u yerlarda o‘z 
ma’lumotini oshiradi. Al-Forobiy ajoyib musiqachi va musiqa nazariyachisi edi. 
Bugungi kunda sharq musiqasi o‘zining o‘rni va ahamiyatini saqlab 
kelmoqda jahon miqiyosida tan olingan bo‘lib xalqaro musobaqalar festivallar 
tashkil etilmoqda. Xususan O‘zbekiston Respublikasi madaniyat va sport ishlari 
vazirligi milliy musiqa san’atining eng yaxshi na’munalarini keng targ‘ib qilish, 
milliy musiqa an’analarini saqlash va rivojlantirish, yosh avlodda san’atga 
muhabbat tuyg‘usini uyg‘otish hamda xalqaro ijodiy aloqalarni kengaytirish, 
tinchlik, do‘stlik, o‘zaro hamjihatlik, madaniy - ma’naviy hamkorlikni yanada 
chuqurlashtirish maqsadida "Sharq taronalari" halqaro musiqa festivalini tashkil 
etgan. Festival 1997- yildan buyon har ikki yilda bir marotaba Samarqand 
shahridagi ko‘hna “Registon” maydonida avgust oyining 2-yarmi oxirida o‘tkazilib 
kelinadi. Festivalda ishtirokchi davlatlar soni yildan yilga ko‘paymoqda. Jumladan, 
I - festivalda 34 ta davlat, II - festivalda 36 ta davlatdan 250 dan ortiq vakillar o‘z 
san’atlarini namoyish etdilar. Festivalga har yili katta tayyorgalik ko‘riladi va
rang-barang namoyishlarga boy ochilish marosimi dasturi bilan festival boshlanadi. 
Ochilish marosimida faxriy mehmonlar, jumladan UNESCO prezidenti, 
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti va hokimiyat vakillari o‘z nutqlari bilan 
chiqishadi. Musiqiy haftalikda o‘nlab davlat vakillari ishtirok etadilar sharq 
madaniyati va urf odatlarini e’zozlagan holda festival ko‘tarinki kayfiyatda davom 
etadi
.
Yuqoridagi fikrlarga suyangan holda, shunday xulosa qilish mumkinki, 
tarixiy sharoitda yangi ijro yo‘lllari sayqallangan ko‘rinishlari bilan jilolanib 
kelgan. Keyinchalik xalqning etnik joylashishi, yashash sharoitlari, turmush tarziga 
qarab ularning turlicha madaniy rivojlanish davriga asoslanib har xil maqom 
yo‘llari ham o‘z o‘rnini topganligi ehtimoldan holi emas. Sharq musiqa 

---

madaniyati butun dunyo musiqa madaniyatining rivojlanishiga turtki bo‘la oldi 
desak adashmagan bo‘lamiz. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 
1.F.M.Karamatov, "O‘zbek xalq musiqa merosi". Toshkent G‘. G‘ulom 
nomidagi nashriyot - 1978 y. 
2.Sharq taronalari festivali 2011-yil. 
3.O‘zbekiston milliy ensklapediyasi.