Muskullarning tuzilish, funksiyalari va yoshga oid xususiyatlari

Muskullarning tuzilish, funksiyalari va yoshga oid xususiyatlari

• Muskullarning tuzilish, funksiyalari va yoshga oid xususiyatlari
• Reja
• Muskullarning ahamiyati.
• Skelet muskullarining tuzilishi va funksiyasi.
• 3.Muskullarning asosiy guruhlari.
• Muskulni ishi va kuchi.
• Muskullardagi tezlik, chaqqonlik va chidamlilik xususiyatini yoshga qarab о‘zgarib borishi.
• Muskullarni charchashi.
•  
• Tayanch sо‘zlar: muskul. Skelet. Reflektor. Bosh. trapetsiyasimon, rombsimon

Odam organizmida 600 dan ortiq muskul bо‘lib, ular katta odam tanasi og‘irligining 45-50 foizini tashkil qiladi. Odamning tashqi muhitdagi harakatlari, mehnat faoliyati, nutq funksiyasi, nafas harakatlari va boshqa fiziologik funksiyalari muskullarning gruppa-gruppa bulib, reflektor xarakati natijasida sodir bо‘ladi. Muskullar tevarak-atrof muhitdagi turli ta’sirlarning sezgi organlariga ta’siri va bu ta’sirning markazga intiluvchi nervlar orqali bosh miyaga borib, u yerdagi analiz-sintez protsessi natijasida markazdan qochuvchi nervlar orqali muskullarga kelishi tufayli harakatlanadi. Bulardan tashqari, ichki organlarning faoliyati skelet muskullarining funksional holatiga reflektor yо‘l bilan ta’sir etadi.

• Odam organizmida 600 dan ortiq muskul bо‘lib, ular katta odam tanasi og‘irligining 45-50 foizini tashkil qiladi. Odamning tashqi muhitdagi harakatlari, mehnat faoliyati, nutq funksiyasi, nafas harakatlari va boshqa fiziologik funksiyalari muskullarning gruppa-gruppa bulib, reflektor xarakati natijasida sodir bо‘ladi. Muskullar tevarak-atrof muhitdagi turli ta’sirlarning sezgi organlariga ta’siri va bu ta’sirning markazga intiluvchi nervlar orqali bosh miyaga borib, u yerdagi analiz-sintez protsessi natijasida markazdan qochuvchi nervlar orqali muskullarga kelishi tufayli harakatlanadi. Bulardan tashqari, ichki organlarning faoliyati skelet muskullarining funksional holatiga reflektor yо‘l bilan ta’sir etadi.
• Muskullar harakatlanish organi bо‘lib, muskul, nerv tolalari va biriktiruvchi tо‘qimalardan tuzilgan. Muskul tо‘qimasi hujayralardan tashkil topgan bо‘lib, hujayraning ichidagi qisqaruvchi tolalar miofibrillar deb ataladi. Muskul tо‘qimasi tuzilishi va funksiyasiga qarab kо‘ndalang-targil va silliq muskullarga bо‘linadi. Kо‘ndalang targ‘il muskullar, asosan skelet muskullari bо‘lib, silliq tolali muskullar ichki organlar, qon tomirlar devorida uchraydi. Muskul-muskul tolalarining yigindisidan ^uzilgan bо‘lib, bu tolalar biriktiruvchi tо‘qima yordamida о‘zaro birikkan.

Har qanday muskulning boshlanish qismi - boshi va birikish qismi-dumi bо‘lib, keng tanasi, ya’ni qorni muskul tolalaridan tuzilgan.

• Har qanday muskulning boshlanish qismi - boshi va birikish qismi-dumi bо‘lib, keng tanasi, ya’ni qorni muskul tolalaridan tuzilgan.
• Muskul bosh bilan tanaga yaqin suyakka, dumi bilan tanadan uzoqroq suyakka birikib, qisqarganda bо‘g‘imda harakat bajariladi. Muskullar - muskul tolalarining yо‘nalishiga qarab: duksimon, yarim patsimon ikki yoqlama patsimon, tasmasimon va ikki qorinchali bо‘lishi mumkin. Har qaysi muskul tashqi tomondan biriktiruvchi tо‘qimadan tuzilgan yupqa parda bilan о‘ralgan bо‘lib, bu parda fassiya deb ataladi. Fassiya alohida muskulni, bir qancha muskulni va muskullarning hammasini о‘rab turishi mumkin.

Tana muskullari tana harakati yirik muskullar guruhi tomonidan faol bо‘lib, asosan umurtqa qismida ishlaydi. Kо‘krak va bel ham ayniqsa muskullar bilan qoplangan va yuqoridagi ohiri qо‘shimchada tananig tо‘g‘ri muskullariga boradi. Ularning manbsini tanaga tobora uzyib borishi filogenetik rivojlanish kursida. Tana muskullari individual segmentlarda tartibga solingan, skelet kabi. Bir nechta muskullarni istisno qilganda, segmentlar kо‘pincha davom etmaydi,ammo yetarli darajada qо‘shni segmentlar bilan yirik muskullarga birlashadi. Tana muskulaturasi bel muskullari, kо‘krak, hamda qorin.

• Tana muskullari tana harakati yirik muskullar guruhi tomonidan faol bо‘lib, asosan umurtqa qismida ishlaydi. Kо‘krak va bel ham ayniqsa muskullar bilan qoplangan va yuqoridagi ohiri qо‘shimchada tananig tо‘g‘ri muskullariga boradi. Ularning manbsini tanaga tobora uzyib borishi filogenetik rivojlanish kursida. Tana muskullari individual segmentlarda tartibga solingan, skelet kabi. Bir nechta muskullarni istisno qilganda, segmentlar kо‘pincha davom etmaydi,ammo yetarli darajada qо‘shni segmentlar bilan yirik muskullarga birlashadi. Tana muskulaturasi bel muskullari, kо‘krak, hamda qorin.
• Yumaloq muskullar ogiz, kuz atrofida uchraydi. Kalta-yо‘gon muskullar baquvvat bо‘lib, yuqorigi, pastki, kamarlarda va gavda orasida uchraydi. Masalan, deltasimon dumba muskullari.' Organizmdagi muskullar har xil nomlanadi. Boshlanish, birykish joyiga kо‘ra, masalan, yelka-bilak muskuli, funksiyasiga qarab chaynash muskuli, bikuvchi muskullar va hokazo; boshiga qarab: 2 boshlik va xokazo; tuzilishiga qarab: yarim payli muskul va boshqalar; joylashishiga qarab: peshona, yelka muskullari va xokazo; shakliga qarab: trapetsiyasimon, rombsimon muskullar deb ataladi va xokazo.
• Adolf Faller., Michael Schuenke-The Human Body - “An Introduction to Structure and Function” ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004 141-bet

The bones of the thorax enclose the thoracic cavity, which has an inlet and an outlet (apertura superior thoracis, apertura inferior thoracis). The thorax protects the organs of the thoracic cavity and is formed by the breastbone (sternum), the ribs (costae), and the thoracic spine (Fig. 4.15). The sternum is a flat bone and consists of the manubrium (handle), body (corpus) and a variously shaped xiphoid process (Fig. 4.16). Normally the thoracic cage is composed of 12 pairs of ribs, of which the first seven pairs, also called true ribs, reach the sternum. Of the remaining five pairs of ribs, the 8th, 9th, and 10th are a part of the structure of the costal margin.

• The bones of the thorax enclose the thoracic cavity, which has an inlet and an outlet (apertura superior thoracis, apertura inferior thoracis). The thorax protects the organs of the thoracic cavity and is formed by the breastbone (sternum), the ribs (costae), and the thoracic spine (Fig. 4.15). The sternum is a flat bone and consists of the manubrium (handle), body (corpus) and a variously shaped xiphoid process (Fig. 4.16). Normally the thoracic cage is composed of 12 pairs of ribs, of which the first seven pairs, also called true ribs, reach the sternum. Of the remaining five pairs of ribs, the 8th, 9th, and 10th are a part of the structure of the costal margin.

I ch k i q o v u r g’ a l a r a r o m u s k u l l a r (m. m. intercostales interni) ning tolasi pastdan yuqoriga va oldinga yo’nalgan bo’ladi. Ichki qovurg’alararo muskullar to’sh suyagidan qovurga burchagigacha joylashgan. U qisqarganda qovurralar­ni pastga tortib, nafas chiqarishda ishtiroq etadi.

• I ch k i q o v u r g’ a l a r a r o m u s k u l l a r (m. m. intercostales interni) ning tolasi pastdan yuqoriga va oldinga yo’nalgan bo’ladi. Ichki qovurg’alararo muskullar to’sh suyagidan qovurga burchagigacha joylashgan. U qisqarganda qovurralar­ni pastga tortib, nafas chiqarishda ishtiroq etadi.
• D i a f r a g m a (diaphragma) ko’krak va qorin bo’shliqlari orasidagi muskulli parda bo’lib, gumbaz shaklida tuzilgan. Uning muskul tutamlari qovurg’alarning pastki yoyidan, bel umurtqalaridan va to’sh suyagining o’simtasidan boshlanadi. Bel umurtqalaridan boshlangan qismi 3 juft oyoqcha hosil qiladi. Muskul tolalari yuqoriga aylana shaklida ko’tarilib, aponevroz gumbaz hosil qiladi. Diafragma qisqarganda, gumbaz pastga tushadi va ko’krak qafasi kengayib, nafas olish harakati bajariladi, bo’shashganda esa ko’krak qafasi torayib, nafas chiqarish sodir bo’ladi. Diafragmaning muskul qismida qizilo’ngach bilan aorta o’tadigan, pay qismida pastki kovak vena o’ta­digan teshiklar bo’ladi.

Muskullarning asosiy gruhlari.

• Muskullarning asosiy gruhlari.
• Bosh va bо‘yin muskullari. Bosh muskullari ikki gruppaga bо‘linadi: bosh skeleti muskullari va yuz muskullari. Bosh skeleti muskullari oldinda ikkita peshona, orqada esa ikkita ensa muskullardan tashkil topgan.
• Yuz muskullari mimika va chaynov muskullariga bо‘linadi. Mimika muskullari qisqargan paytda yuz ifodasini о‘zgartirsa, chaynov muskullari ovqatni chaynash va gaplashish vaqtida pastki jagni harakatga keltiradi.
• Bо‘yin sohasida bir talay muskullar bor. Bularga teri osti muskuli, tо‘sh-о‘mrov-sо‘rg‘ichsimon muskul, bо‘yinning chuqur muskullari kiradi. Bular xilma-xil funksiyalarni boshni tik tutib turish, bо‘yinni birtomonga burish va b. funksiyalarni bajaradi.
• Gavda muskullari. Bular orqa va kо‘krak muskullariga bо‘linadi. Orqa muskullari о‘z navbatida yuza va chuqur muskullarga bо‘linadi. Orqaning yuza muskullariga trapetsiyasimon muskul, orqaning eng ■ serbar muskuli, kurakni kо‘taradigan muskul va b. kiradi.
• Orqaning chuqur muskullari uning uz muskullaridan, shuningdek qovurgalarni kо‘taruvchi muskullardan iborat. Orqaning chuqur' muskullari boshni engashtirish, orqaga, о‘ng va chap tomonga burishda ishtirok etadi.
• Kukrak muskullari. Kо‘krak muskullari yuza chuqur muskullarga bо‘linadi. Yuza muskullardan katta va kichik kо‘krak muskullari, oldingi tishli muskullarni aytish mumkin. Chuqur muskullardan esa qovurgalararo tashqi va ichki muskullarni kо‘rsatib о‘tamiz. Bu muskullar nafas olish va chiqarishda aktiv ishtirok etadi.
• Diafragma yoki kо‘krak bilan qorin о‘rtasidagi tо‘siq nafas aktida ishtirok etadi.

Muskullarning kuchi tolalarning kо‘ndalang kyosimiga, muskul tolalarining kо‘p-ozligiga qarab aniqlanadi. Muskulning har santimetri о‘rta hisobda 10 kg yuk kо‘taradi. Muskullar faoliyati nerv sistemasining qо‘zgaluvchanligiga, mashq qilishiga, tashqi sharoitiga bog‘liq. Sistemali ravishda mashq qilib borgan odamning muskullari baquvvat bо‘ladi, qon tomirlari bilan yaxshi ta’minlanadi, organizmda energiya va moddalar almashinuvi kuchayadi. Muskullar egiluvchan, bir oz yopishqoq bо‘lib, tashqi muhit ta’sirida chuziladi yoki qisqaradi. Ular qisqarganda bugimlarda harakat vujudga keladi. Muskullar bо‘g‘imdan о‘tishiga qarab, bir bо‘gimli (masalan, deltasimon muskul) va kо‘p bо‘ginli (masalan, barmoqlarni bukuvchi chuqur muskul) bо‘lishi mumkin.

• Muskullarning kuchi tolalarning kо‘ndalang kyosimiga, muskul tolalarining kо‘p-ozligiga qarab aniqlanadi. Muskulning har santimetri о‘rta hisobda 10 kg yuk kо‘taradi. Muskullar faoliyati nerv sistemasining qо‘zgaluvchanligiga, mashq qilishiga, tashqi sharoitiga bog‘liq. Sistemali ravishda mashq qilib borgan odamning muskullari baquvvat bо‘ladi, qon tomirlari bilan yaxshi ta’minlanadi, organizmda energiya va moddalar almashinuvi kuchayadi. Muskullar egiluvchan, bir oz yopishqoq bо‘lib, tashqi muhit ta’sirida chuziladi yoki qisqaradi. Ular qisqarganda bugimlarda harakat vujudga keladi. Muskullar bо‘g‘imdan о‘tishiga qarab, bir bо‘gimli (masalan, deltasimon muskul) va kо‘p bо‘ginli (masalan, barmoqlarni bukuvchi chuqur muskul) bо‘lishi mumkin.
• Muskullar bо‘gimlarlardagi harakatda ishtirok etishiga qarab, sinergist va antogonist muskullarga bо‘linadi. Sinergiyet muskullar qisqarganda umumiy harakat vujudga keladi. Masalan, yelka, bilak va yelkaning 2 boshli muskullari qisqarganda, tirsak, bо‘timida bukish harakati bо‘ladi. Antogonistik muskullar qisqarganda qarama -qarshi harakatlar vujudga keladi. Masalan, yelka, yelka-bilak va yelkaning 2 boshli muskullariga yelkaning 3 boshli muskuli antogonistdir.

Muskullarning rivojlanishi. Muskullar hayvonot olamining tarraqqiyoti protsessida differensiyalashib borib, sut emizuvchi hayvonlarda ancha rivojlangan. Odam embrionida muskullar mezodermaning orqa-chetki qismidagi somitlardan hosil bо‘ladi.

• Muskullarning rivojlanishi. Muskullar hayvonot olamining tarraqqiyoti protsessida differensiyalashib borib, sut emizuvchi hayvonlarda ancha rivojlangan. Odam embrionida muskullar mezodermaning orqa-chetki qismidagi somitlardan hosil bо‘ladi.
• Muskullar' embrionning mezodermasidan hosil bо‘ladi: bunda avval hayot uchun eng zarur muskullar: til, lab, diafragma, qovurg‘alararo sо‘ngra qо‘l, gavda va oyoq muskullari rivojlanadi.
• Bola tugilganda barcha muskullari bо‘lib, ular mayda va rivojlanmagan bо‘ladi. Muskullar bolaning hayoti mobaynida rivojlana-borib, odamning 25 yoshida tо‘liq shakllanadi. Muskullarning rivojlanishi skeletining taraqqiy etishiga va bola qaddi-qomatining shakllanishiga sababchi bо‘ladi.
• Yangi tug‘ilgan bola muskullarining vazni tana vaznining 23,3 foizni, 8 yoshda - 27,2 foizni, 12 yoshda - 29,4 foizni, 15 yoshda - 32,6 foizni, 18 yoshda 44,2 foizni tashkil ztadi. 1 yoshda yelka kamari, qul muskullari yaxshi rivojlangan bо‘ladi. Bola yura boshlashi bilan orqadagi uzun muskullar, dumba muskullari tez о‘sa boshlaydi. 6-7 yoshdan boshlab qо‘l panja muskullari tez rivojlanib boradi. Bolalarda bukuvchi muskullarning tarangligi yuqoriroq bо‘lib, bular yozuvchi muskullarga nisbatan tez rivojlanadi. 12-16 yoshda yurish-turish uchun zarur muskullar rivojlanadi. Yosh ortib borishi bilan muskullarning ximiyaviy tarkibi, tuzilishi ham о‘zgara boradi. Bolalar muskulida suv kо‘p bо‘ladi. Muskullarning rivojlanishi bilan ulardagi qon tomirlari va nerv tolalari soni ortib boradi. Umuman, katta odamlarda 50 yoshdan boshlab muskullar sust rivojlanadi. Keksayganda ularning vazni 15-20 foiz kamayadi. Muskullar ipsh va kuchi. -Statik ishda organizmdagi bir gruppa muskullar uzoq muddat qisqarib turib ma’lum pozani hosil qiladi. Statik holatga tik turish, boshni vertikal holatda kо‘tarib ushlab turish va boshqalar misol bо‘ladi. Muskulning ishi va kuchi uning uzunligiga bogliq bо‘ladi. Muskulning kuchi shu muskul barcha muskul tolalarini yigindisi kо‘ndalang kesigi diametriga tо‘tri proporsional. Boshqacha aytganda muskulni kо‘ndalang kesigini diametri qancha katta bо‘lsa muskul shuncha kuchli bо‘ladi. Muskulning ishi yuk ogirligi normal bо‘lganda eng yuqori bо‘ladi.

QORIN MUSKULLARI

• QORIN MUSKULLARI
• Qorin muskullari ko’krak bilan tos orasida joylashgan bo’lib, tola­lari har xil yo’nalgan. Ular qorindagi organlarni turli tashqi tazyiqdan saqlaydi, qorinni tarang qilib turadi. Nafas olish va gavdaning turli harakatlarida ishtiroq etadi. Qorin muskullari qorinning oldingi yon tomonida joylashgan, ularning payi bir-biri bilan tutashib, qorinning oldingi o’rta qismida keng pay aponevrozi hosil qiladi. Qorinning o’rtasida oq chiziq bo’lib, u to’sh suyagining o’simtasidan to qovuq, suyaklarining simfizigacha davom etadi. Bu qismda qon va nerv tomirlar kam bo’ladi. Qorin muskullari ichki organlarga press sifatida ta`sir etib, siydik, najas chiqarishni va qusishni tezlashtiradi.
• Q o r i n n i n g t o’ g’ r i m u s ­ k u l i (m. rectus abdominis) tashqi, ichki muskullar aponevrozidan hosil bo’lgan pishiq fib­roz g’ilof orasida joylashgan. U to’sh suyagining o’simtasidan V-VII qovurg’alarning tog’ay qismidan boshlanib, qovuq suyagining yuqori chetiga birikadi. Qisqarganda gavdani bukadi. Bu muskulning 3-4 joyida pay hosil bo’­ladi.
• Q o r i n n i n g t a sh q i q i ya m u s k u l i (m. abIiquus abdominis externus) pastki 8 ta qovurg’aning tashqi yuzasidan va bel fastsiyasidan boshlanib, tolalari oldinga va pastga qarab yo’naladi. Oldinga yo’nalgan tolalari aponevroz hosil qilib, qorinning o’rtasida ikkinchi tomondagi shu muskul aponevroziga birikadi. Pastga yo’nalgan tolalari yonbosh suyagining tashqi qirrasiga birikadi. Eng yuzada keng muskul bo’lib, u pastda chot kanalini hosil qiladi.
• Q o r i n n i n g i ch k i q i ya m u s k u l i (m. abliquus abdominis inter-nuus) tashqi qiya muskul tagida bo’­lib, tolalari pastdan yuqoriga va oldinga yo’nalgan. Yuqoriga yo’nal­gan tolalari yonbosh suyagining o’r­ta qirrasidan boshlanib, pastki, qovurg’alarga birikadi. Oldinga yo’nalgan tolalari aponevroz hosil qilib, to’g’ri muskulning tagidan o’tib, ikkinchi tomondagi shu muskul aponevroziga biri­kadi.

Bel muskullari asosan skelyeton uchun muhim bо‘lib hamda umurtqa qizmining har tomonidan bо‘yindan tos suyagiga qadar ikkita yirik muskul bо‘laklarga bо‘linadi. Bu belning haqiqiy segmental muskulaturasi bо‘lib hamda uni qamrab turgan muskullar nilan kontrastga kirishi mumkin.

• Bel muskullari asosan skelyeton uchun muhim bо‘lib hamda umurtqa qizmining har tomonidan bо‘yindan tos suyagiga qadar ikkita yirik muskul bо‘laklarga bо‘linadi. Bu belning haqiqiy segmental muskulaturasi bо‘lib hamda uni qamrab turgan muskullar nilan kontrastga kirishi mumkin.
• Adolf Faller., Michael Schuenke-The Human Body - “An Introduction to Structure and Function” ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004 141-bet

The muscles of the trunk are arranged in individual segments like the skeleton. With the exception of a few muscles (e. g., the intercostal muscles), the segments are often not maintained but rather fuse with neighboring segments into larger muscles.

• The muscles of the trunk are arranged in individual segments like the skeleton. With the exception of a few muscles (e. g., the intercostal muscles), the segments are often not maintained but rather fuse with neighboring segments into larger muscles.

Muhim atamalar:

• Muhim atamalar:
• Fissiya-parda.
• Latent - yashirin davr.
• Miofibrall - muskul tolasi.
• Statik - muskulni bir xil qisqarib turishi.
• Dinamik ish - muskullar yordamida turli harakatlarni baja-
• rilishi.
• Takrorlash uchun savollar:
• 1. Muskullar qanday ahamiyatga ega?
• 2. Muskullar reflektor faoliyatining mohiyati nimada?
• 3. Muskullar ishi va kuchi nima?
• 4. Muskulni tuzilishini aytib bering.
• 5. Muskullarning tezligi, chaqqonligi va chidamliligini aytib
• bering.
• 6. Nima uchun bogcha yoshidagi bolalar kamroq charchaydi?
• 7. Muskullar va bir butun organizmning charchashini aytib
• bering.

ADABIYOTLAR:

ADABIYOTLAR:

• 1. N.N.Leontyeva, N. Marinova. Anatomiya, fiziologiya detskogo vozrasta. Moskva.- 1992 g.
• 2.Q.S.Sodiqov. О‘quvchilar fiziologiyasi va gigiyenasi. «О‘qi- tuvchi», Toshkent- 1992 y.
• 3.Adolf Faller., Michael Schuenke-The Human Body - “An Introduction to Structure and Function” ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004