Nafas olish sistemasi

AMALIY MASHG‘ULOT №: 2.


NAFAS OLISH SISTEMASI


Ishdan maqsad: Nafas olish a’zolari sistemasini o‘rganish
Nazariy tushuncha: Burun bo‘shlig‘ining hosil bo‘lishda bir juft burun suyagi, g‘alvirsimon suyakning tik plastinkasi, burun to‘sig‘ining tog‘ayi, yon devorlarining va qanotlarining tog‘aylari ishtirok etadi. Tog‘aylar tufayli burun teshiklari ochiq va bir-biridan ajralib turadi. Burunning bitta toq tog‘ayi bo‘lib, g‘alvirsimon suyakning tik plastinkasi bilan orqa va yuqoridan, Dimog‘ suyagi, oldingi burun o‘sig‘i bilan tutashib, burun to‘sig‘ini hosil qiladi. Juft tog‘aylar burun qanotlarining yon tomonlarini va asoslarini hosil qiladi. Burun bo‘shlig‘ining atrofida joylashgan peshona suyagi, yuqori jag‘ va ponasimon suyak ichida bo‘shliqlar bo‘lib, ular burun bo‘shlig‘i bilan tutashgan. Bular yordamchi suyak kavaklari deb nomlanadi va burun ichiga kirgan havoning shilliq qavatiga to’qnashish yuzasini oshiradi. Yordamchi suyak kavaklari o‘rnashgan joyiga qarab 3 guruhga bo‘linadi:
a) yuqori jag‘ ichida joylashgan kavak gaymor bo‘shlig‘i deyiladi va o‘rta burun yo‘liga ochiladi.
b) peshona suyak bo‘shlig‘i - bu ham o‘rta burun teshigiga ochiladi.
c) ponasimon suyak bo‘shlig‘i yuqori burun bo‘shlig‘iga ochiladi.
Tashqi burun teshiklari va ichki teshiklar - xoanalar farqlanadi. Xoanalar xalqum bo‘shlig‘ini o‘rta quloq bo‘shlig‘i bilan tutashib turuvchi joyiga kelib ochiladi. Havo burun xalqumdan xalqumning og‘iz qismiga kiradi, so‘ng esa kekirdakka o‘tadi.
Burunning yuqorigi, o‘rta va pastki chiganoqlari farqlanadi. Uchta burun chig‘anog‘i burun bo‘shlig‘ining umumiy yuzasini oshiradi. Chiganoqlarning medial yuzalari bilan burun to‘sig‘i orasida umumiy burun yo‘li o‘tadi. Chiganoqlar ostida esa pastki, o‘rta va yuqorigi burun yo‘llari joylashgan. Yuqorigi chiganoqlarda xidlash soxasi joylashgan. Bu yerda xidlash analizatorinining periferik qismi joylashgan bo‘lib, maxsus xid sezuvchi neyrosensor xujayralaridan tashkil topgan.
Burun bo‘shlig‘ining butun ichki yuzasi shilliq parda bilan qoplangan. Bu parda xilpilovchi kiprikli epiteliy bilan qoplangan. Shilliq bezlar qadaxsimon xujayralardan tarkib topib, shilliq moddalar ishlab chiqaradi. Epiteliy kipriklari havo tarkibidagi changni ushlab qoladi. Shilliq osti qavatida joylashgan qon kapillyarlari orqali havo iliydi va iligan xolda havo o‘pkaga o‘tadi. Nihoyat shilliq bezlarning sekreti yordamida havo namlanadi.
Hiqildoq havo o‘tkazuvchi yo‘llarning bir qismi bo‘lishi bilan tovush chiqarishda ham ishtirok etadi.
Hiqildoq bo‘yinning oldingi qismida IX-XI bo‘yin umurtqalari soxasida joylashgan. Til osti - qalqonsimon membrana orqali Hiqildoq til osti suyagiga osilib turadi. Hiqildoq old tomonidan teri, bo‘yin muskullari va fastsiyalar joylashgan. Orqa tomondan esa bo‘yindan utuvchi qon tomirlar va nervlar o‘tadi. Hiqildoq pastki qismi bilan traxeyaga tutashgan.
Hiqildoq skeleti juft va toq tog‘aylardan iborat. Toq tog‘aylarga qalqonsimon tog‘ay va Hiqildoq usti tog‘ay va uzo’qsimon tog‘ay kiradi. Juft tog‘aylarga chumichsimon tog‘aylar, shoxsimon tog‘aylar va ponasimon tog‘aylar kiradi.
Qalqonsimon tog‘ay - eng katta gialinli tog‘aydir. Ikkita to‘rtburchak plastinkani birlashishidan burchak hosil bo‘ladi. Erkak va aellarda qalqonsimon tog‘ay plastinkalarini qo‘shilishidan hosil bo‘lgan burchak farqlanadi va ikkilamchi jinsiy belgilar qatoriga kiradi. Erkaklarda tog‘ayning ikkita plastinkasi kushlib to‘g‘ri burchakni hosil qiladi va bo‘yinning o‘rta chizig‘iga birikadi. Teri ostida bo‘rtib chiqib turadi va uning shakllanishi o‘g‘il bolalarni jinsiy yetilishi xaqida dalolat beradi. Ayollarda esa plastinkalar qo‘shilishida o‘tmas burchak hosil bo‘lib , uncha ifodalanmaydi.
Qalqonsimon tog‘ayda ustki va pastki shoxchalari farqlanadi. Ustki shoxchalari bog‘lamlar orqali til osti suyagi bilan birikadi, pastki shoxchalari ega bo‘g‘imlar yordamida uzo’qsimon tog‘ay bilan birikadi. Qalqonsimon tog‘ayning ustki cheti S- harifi shaklida bo‘lib, o‘rta qismida yuqorigi uyik bor. Plastinkalarning tashqi yuzasida egri-bugri qiya chiziq farqlanadi. Bu joyi ma’lum bo‘yin muskullarining birikish yuzasi hisoblanadi. Qalqonsimon tog‘aydan xalqumni kisuvchi muskul, tovush muskuli va uzo’qsimon tog‘ay va Hiqildoq ustki tog‘aylar bilan tutashtiradigan muskullar joylashgan.
Uzo’qsimon tog‘ay - qalqonsimon tog‘ay va chumichsimon tog‘aylar bilan harakatchang birikib, maxsus bog‘lam orqali birinchi kekirdak xalqasi bilan pastdan kekirdak bilan birikkan. Uzo’qsimon tog‘ay tuzilishi jixatdan uzo’qka o‘xshash - old tomondan yoyi va orqada plastinka hosil qiladi.
Hiqildoq osti tog‘ayi - barg shaklida bo‘lib, elastik tog‘aydan tuzilgan va tilning orqa tomonida Hiqildoqka kirish teshigi ustida joylashgan.
Chumichsimon tog‘aylar - juft tog‘aylar bo‘lib, piramidasimon shaklga ega. Kengaygan pastki qismi asosi deyiladi va uzo’qsimon tog‘ay bilan tutashadi. Asos qismida ikkita usig joylashgan - tovush o‘sig‘i va muskul o‘sig‘i. Old tomoni yo‘nalgan tovush o‘sig‘iga ovoz boylamlari kelib birikadi. Asosning lateral tomonida joylashgan muskul o‘sig‘iga esa tovush chiqarishda ishtirok etuvchi muskullar birikadi.
Shoxsimon tog‘ay - kichik, juft tog‘aylar bo‘lib chumichsimon tog‘aylarning ustki uchida joylashgan.
Ponasimon tog‘ay - uncha katta bo‘lmagan juft tog‘aylar bo‘lib, chumichsimon- Hiqildoq ustki burmasining shilliq pardasi ichida uchraydi. Bu tog‘ay ba’zan uchramasligi ham mumkin.
Ovoz chiqarishda ovoz bog‘lamlari bilan tovush yorig‘i katta ahamiyatga ega. Ovoz bog‘lami biriktiruvchi to‘qimali tutamlardan tashkil topgan bo‘lib, chumichismon tog‘aylardan boshlanib, qalqonsimon tog‘ayning qirrasiga birikadi.
Ovoz boylamlaridan yuqoriroqda ularga paralel xolda yolgon boylamlar joylashgan. Yolgon va ovoz boylamlari o‘rtasida ularning har ikki tomondan Hiqildoq qorinchasi deb nomlanadigan chuqurcha bor. Hiqildoqning shilliq pardasi qorincha va ovoz boylamlarini o‘rab turgan joyda shu paylar nomi bilan ataladigan burmalar hosil bo‘ladi. Chap va o‘ng tomondagi tovush burmalar orasida tovush yorig‘i joylashgan.
Ovozning past yoki baland chiqish ovoz boylamlarining taranglanish va titrash darajasiga bog‘liq. Taranglashish darajasi ovoz muskullarning qisqarish kuchiga bog‘liq. Ovoz boylamlarining cho‘zilishi uzo’qsimon tog‘ayga nisbatan qalqonsimon tog‘ayi siljishiga bog‘liq. Tovush kuchini esa tovush yorig‘ining torayishi va kengayishini ifodalaydi. Demak Hiqildoq xolatini, tovush boylamlarining tarangligini, tovush yorig‘ini kengligini o‘zgarishi Hiqildoq muskullarining faoliyatiga bog‘liqdir. Hamma muskullar ko‘ndalang-targ‘il muskul to‘qimasidan tuzilgan bo‘lib, 3 guruhga bo‘linadi:
1) siquvchilar, 2) kengaytiruvchilar, 3) ovoz boylamlari tarangligini o‘zgartiruvchi muskullar.
Siquvchi muskullardan eng muximlaridan lateral uzo’qsimon-chumichsimon muskul bo‘lib, uzo’qsimon tog‘ayning yoyidan boshlanib, chumichsimon tog‘ayning muskul o‘sig‘iga birikadi. Funktsiyasi - ovoz boylamlarini bir-biriga yaqinlashtiradi, taranglashtiradi va orasidagi yoriqni toraytiradi. Qolgan siquvchi muskullarga qalqonsimon-chumichsimon muskul, qiyshiq chumichsimon muskullar kiradi. Bu muskullar tovush yorig‘ini kengligini o‘zgartirishda ishtirok etadi.
Kengaytiruvchi muskullarga orqa uzo’q-chumichsimon muskul kiradi va bu muskul tovush yorig‘ini kengaytiradi.
Ovoz boylamlari tarangligini o‘zgartiruvchi muskullarga uzo’qsimon-qalqonsimon muskul, tovush muskuli kiradi. Ovoz boylamlarining taranglashishi va qalqonsimon tog‘ayni chumichsimon tog‘aydan uzoqlashishi va oldga qarab siljishi uzo’qsimon-qalqonsimon muskulining faoliyati tufayli yetiladi. Tovush muskuli ayniqsa odamda takomil topib, tovush burmasining orasida joylashadi va ovoz boylamlariga tutashib ketadi.
Hiqildoq bo‘shlig‘ining shakli qum soatni eslatadi, o‘rta bo‘limi toraygan, yuqorigi bo‘limi esa kengaygan bo‘ladi. Yuqorigi bo‘limi Hiqildoq oldi deb nomlanadi, Hiqildoqga kirish qismidan boshlanib Hiqildoq oldi burmalari bilan chegaralangan. O‘rta bo‘limi tovush apparatidan tashkil etgan. Hiqildoqni eng toraygan bo‘limini tovush yorig‘idir. Tovush yorig‘i un va chap tovush burmalar orasida joylashgan. Tovush yorig‘ini teshigi nafas olishda, tovush chiqarishda Hiqildoq muskullarining qisqarishi tufayli o‘zgarib turadi. Hiqildoq o‘rta bo‘limining shilliq pardasida sof va yolg‘on tovush burmalari (Hiqildoq oldi) orasida chuqurchalar - Hiqildoq qorinchalari joylashgan. Qorinchalar rezonatorlik vazifasini bajaradi. Sof tovush boylamlari ko‘p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan va ovoz boylami bilan tovush muskulidan iborat. Tovush yorig‘ining ostida Hiqildoqni pastki bo‘limi - tovush osti bo‘shlig‘i joylashgan. Tovush osti bo‘shlig‘i traxeya bo‘shlig‘i bilan tutashib ketadi. Shuni eslatib o‘tish kerakki, Hiqildoqda faqat tovush hosil bo‘ladi. Aniq nutq hosil bo‘lishida esa lablar, til, yumshoq tanglay, burun oldi kavaklari ishtirok etadi.