Oliy va maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston milliy universiteti fakultet

OLIY VA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
FAKULTET
Yo’nalishi
MUSTAQIL ISH
MAVZU:

Bajardi:
Topshirdi:


Toshkent-2022
Mazmunni ifodalovchi jihatlar: badiiy niyat,mavzu,muommo,g’oya,konsepsiya

Reja:
1.Shakl va mazmun birligi

2.Mazmunni ifodalovchi jihatlar:mavzu,muommo,g’oya,konsepsiya
3.Badiiy asar haqida tushuncha
4.Ijodiy niyat va uning matnda aks etishi
1.Shakl va mazmun birligi
Badiiy asar ichki yaxlitligini mazmun va shaklning o’zaro munosabati tashkil qiladi. Badiiy mazmun shakl vositasida ifoda qilinayotgan mohiyat bo’lsa, badiiy shakl esa o’sha mazmun-mohiyatni o’quvchiga etkazish vositasidir. Ularning o’zaro mavjudligigina emas, balki biri ikkinchisini taqozo qilishi badiiy asar yaxlitligini tashkil qiladi. Voqelikda mavjud narsalarning bari o’zining tashqi ko’rinishi (shakli) va shu shakl orqali anglashilayotgan mohiyatiga (mazmun) ega. Shu bois ham "shakl" va "mazmun" kategoriyalari umumfalsafiy xarakterga ega bo’lib, ular voqelikni (narsani) idrok qilishda muhim ahamiyatga molik ilmiy abstraksiyalar sanaladi.
Abstraksiya deyishimizning boisi shuki, shakl va mazmun qabilidagi bo’linish shartli, negaki, ular – yaxlit bir narsada har vaqt birlikda mavjud bo’lgan va bir-birini taqozo etadigan ikki tomon. Zero, shakl narsaning biz bevosita ko’rib turgan,his qilayotgan tomoni bo’lsa, ayni shu shakl bizga o’sha narsaning nima ekanligini mazmun-mohiyatini anglatadi. Masalan, qarshimizda stul turgan bo’lsa, biz
uning shaklini ko’rib "stul", ya‘ni, “o’tirish” uchun mo’ljallangan “moslama" deb aytamiz. Stulga xos bo’lgan tashqi ko’rinish uning shakli bo’lsa, mazmuni shu shakl ifodalayotgan "o’tirish” uchun mo’ljallangan “moslama" ekanligidir.
Ko’ramizki, shakl mazmunni ifodalaydi, mazmun muayyan shakldagina reallashadi, mavjud bo’la oladi. Aytaylik, o’sha stulning shaklini parokanda qilsak qismlarga ajratib Yuborsak, shaklning yo’qolishi bilan mazmun ham yo’qoladi,zero, endi narsaning o’zi ham mavjud emas. Demak, mazmun muayyan shakldagina yashaydi, shaklsiz mazmun bo’lmaganidek, mazmunsiz shakl ham mavjud emas.
Mazmunning shaklga o’tish hodisasi genetik asosga egadir. Buni muayyan turg’un janrlar misolida ham ko’rish mumkin. Masalan, "g’azal" janri dastlab paydo bo’lganida mazmun hodisasi edi. Uning mazmun hodisasi bo’lganligi so’zning lug’aviy ma‘nosi bilan izohlanishi mumkin. Ya‘ni, so’z ma‘nosidan kelib chiqsak, "ayollarga xushomad, muhabbat" mazmunidagi she‘riy asar g’azal deyilgan. Keyincha, g’azal o’z mazmuniga mos eng muvofiq shaklga ega bo’lgach,u shakl hodisasiga turg’un she‘riy janrga aylandi.

2.Mazmunni ifodalovchi jihatlar:mavzu,muommo,g’oya,konsepsiya

Badiiy mazmun o’z tarkibiga mavzu, g’oya, muammo kabi tushunchalarni oladi.
Mavzu – badiiy asarning asosiga qo’yilayotgan hayot materiali. Asar bag’ishlanadigan shaxs, voqea, jarayonlarni o’z ichiga oladi. Asarning mavzusi ko’proq uning syujeti va obrazlar tizimida aks etgan bo’ladi.
Sarlavha mavzuga ishora qiladi, uni ko’rsatadi lekin to’liq ifoda qilib bermaydi.
Badiiy asar fikr bermasligi mumkin, lekin unda g’oya boladi. Asarning g’oyasi asar orqali ifodalanayotgan fikr bo’lsada, u yalang’och holida kitobxonga aytilgan yozuvchining o’giti yoki tushunchasi emas. Asar g’oyasi obrazlar orqali ifoda qilinar ekan, u nafaqat fikr balki kitobxonga tuyg’ular etkazishi ham
mumkin. Qisqa qilib aytganda, mavzu “gapiradi”, g’oya “chaqiradi”.
Muammo – badiiy asarga tortilgan uning bayoni davomida echilishi mumkin bo’lgan yoki yechilmasada yechimi ko’rsatiladigan masalalardan iborat. Muammolarning qo’yilishi va yechimi ko’proq, epik va voqeaband asarlarga tegishli.
Komsepsiya-(lotincha, conception-majmua,tizim)
1) biror sohaga oid qarashlar,tamoyillar tizimi,fakt va hodisalarni tushunish, anglash va izohlashning muayyan usuli,asosiy nuqtai nazar
2)adabiyotda-biror asarning assosiy g’oyasi.
Konsepsiya badiiy asar mohiyatini,ijodkorning “meni”ni ifoda etadi.Biroq badiiy asar konsepsiyasi ayrim holatlarda muallifning sub’yektiv qarashlaridan keng qamrovli bo’lishi mumkin.Ba’zan muallifning mo’ljaliga zid holat yuz bersa ham,mohiyat e’tibori bilan asar o’z konsepsiyasiga ko’ra muallifning badiiy-estetik olamiga tegishli bo’ladi.O’quvchining ma’naviy-ruhiy saviyasi,tarixiy shart-sharoitidan kelib chiqqan holda badiiy asar konsepsiyasi alohida ta’kidlanib,ochiq-oydin ifoda etiladi.Inson va borliq mohiyatiga ko’ra,konsepsiya bir butunlik tashkil etadi.Masalani muayyan ijodkorning o’z konsepsiyasi yoki alohida olingan haqiqiy san’at asarining konsepsiyasi tarzida qo’yish ham mumkin.Boshqa jihatdan, badiiy asar konsepsiyasi unda tasvirlangan badiiy-estetik,obrazli dunyo orqali hayotni anglash mexanizmi-usuli bo’lib ham maydonga chiqadi.

3.Badiiy asar haqida tushuncha

Badiiy asar – adabiyot va san‘atning yuzaga chiqish shakli, muayyan maqsadga qaratilgan, badiiy butunlikdagi timsollarning mazmunan bog’langan qismi; ijodkor va kitobxon o’rtasidagi badiiy muloqot vositasi. Badiiy asar-adabiyot va san‘atning yuzaga chiqish shakli, muayyan maqsadga qaratilgan badiiy butunlikdagi timsollar mazmunan bog’langan tizimi, shuningdek, ijodkor va kitobxon o’rtasidagi badiiy muloqot vositasi. Badiiy adabiyot ko’plab badiiy asarlarning majmuasi bo’lib, ularning har biri tugallangan badiiy mohiyat kasb etadi va ijodkor adabiy faoliyatining natijasi hisoblanadi. Badiiy asar tushunchasi nafis san‘atning hamma turlariga mansub ijod namunalariga nisbatan qo’llaniladi.
Adabiyotda esa so’z vositasida ifodalangan, adabiy talablar asosida shakllantirilgan, o’ziga xos shakl va mazmunga ega badiiy butunlikdagi ijod namunasi.
Badiiylik tushunchasi adabiy asarning san‘at turiga tegishli ekaniga ishora qiladi. Badiiy asar, birinchi navbatda, mazmunan va shakl jihatidan tugallangan matn bo’lib, u muallif ijodiy mehnati natijasida yuzaga chiqadi va muayyan milliy adabiy tilda ifodalangan bo’ladi.

4.Ijodiy niyat va uning matnda aks etishi

Ijodiy niyatda badiiy asar mazmuni hali pishib etilmagan,ammo asarning umumiy g’oyasi aniqlangan bo’ladi; ijodiy niyat bo’lg’usi badiiy matnning shakl shamoyilida ko’rinadi va unda badiiy asar mavzuiga yondashuv shakllari seziladi.
Hali pishib etilmagan belgilar, tovushlar, so’zlar surat (obraz)ga aylanish jarayoni kuzatiladi. Ijodiy niyatning tug’ilishi va uning betakror o’ziga xosligi shaxs ruhiyatining teran qatlamlaridan kelib chiqadi. Mana shu kreativ (ruhiy teran qatlam) ijodkorning barcha asarlarida sezilib turadi. Badiiy asar ildizlarini quyidagi holatlar tashkil qiladi: a) ijodkor kreativi (shaxsning ruhiy olami teranligi) u ijod qiladigan barcha asarlar matniga ta‘sir ko’rsatadi; b) ijodkorning fikrlash usuli (uslubi) matn strukturasini, ichki bog’lanishlarini tashkil etadi; v) shaxsning faolligi, xalq bilan muloqot ehtiyoji, qobiliyati qanchalik kuchli bo’lsa, uning asarlari xalqqa, jamiyatga shunchalik ta‘sir ko’rsatadi.
Badiiy ijod – ijodiy niyatning, fikrning matnda shakllantirilishi va ijodiy niyatning o’zidan “ayrilib”, xalqqa, o’quvchi, tinglovchi, tomoshabinga etib borish jarayonidir. Demak, badiiy ijod (xususan, adabiy ijod) boshqa ijod turlaridan o’zining kutilmaganligi (favquloddaligi), go’zallik qonuniyatlari asosida bino qilinishi va muallif ijodiy mehnatining o’ziga xosligi bilan ajralib turadi.
Ijodiy niyat – asarning yaratilishi haqidagi fikr va g’oyaning paydo bo’lishi,badiiy mazmunni yuzaga chiqaruvchi ilk omil bolib, u badiiy shakl komponentlari orqali yuzaga chiqadi.
Badiiy niyat amalga oshishi uchun hayot materiali saralanib, yozilajak asarning rejasi tuziladi. Reja qaysi janr orqali yozilishi aniqlanadi. Asarning mavzusi taxmin qilinadi, asar orqali ifodalanmoqchi bo’lgan fikr oldindan taxminiy belgilanadi. Asarda aks etishi mumkin bo’lgan muammolar uning echim yo’llari, ijro davomida amal qilinadigan hodisalar, tendensiya, an‘analar davomiyligi, asarning ifoda uslubi belgilanadi. Ko’rinadiki, badiiy niyat asar hayot materialining qayta ishlanishidan tortib asar yozilib bo’lgunga qadar kechgan jarayonlarni o’z ichiga oladi.
Muallif niyati – badiiy ijod jarayonidagi ilk bosqich. Ijodiy niyat san‘atkorning voqelik bilan munosabati, voqelikni o’zicha (o’zining estetik ideali,dunyoqarashi,sajiyasi, madaniy-ma‘rifiy darajasi, hayotiy va ijodiy tajribasi, tug’ma iste‘dodi kuvvati asosida) qabul qilishi va idrok etishi natijasi o’laroq yuzaga keladi. Ijodiy niyatda yaratilajak asarning asosiy chizgilari, biroz xiraroq tarzda bo’lsa-da, ko’zga tashlanib turadi, boshqacha aysak, ijodiy niyatasarning san‘atkor ongidagi xomaki eskizidir.