O’zbekiston Milliy Universiteti Taekvando va Sport faoliyati fakulteti 18-203-guruh talabasi Nosirov Nodirning Umumiy va sport pedagogikasi fanidan yozgan Mustaqil ishi Mavzu: Murabbiy-pedagog faoliyati tizimida ijodiy izlanish
Download 118.26 Kb.
|
ijodiy izlanish
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3. Sportchilarni ma’naviy-irodaviy tayyorgarligi va ustuvor ahamiyati
- Musobaqalashish vaziyatini idrok etish va taxlil kilish fazasi
- Taktik tayyorgarlik maqsadi
- Taktik tayyorgarlik usuliyati
- Taktik harakatlarga misollar.
- Sportchining texnik tayyorgarligi
- Harakat amallarini shakllantirish strukturasi Malaka
- Harakat amallariga o’rganish jarayoni
- Mashqlarni qismlarga bo’lib o’rganish
- Mashqni yaxlit holda o’rganish
- O’qitishning mazkur bosqichida qo’llaniladigan uslublar
- Sportchining ma’naviy-irodaviy tayyorgarligi
- Irodaviy sifatlar tuzilmasi
|
O’zbekiston Milliy Universiteti Taekvando va Sport faoliyati fakulteti 18-203-guruh talabasi Nosirov Nodirning Umumiy va sport pedagogikasi fanidan yozgan Mustaqil ishi Mavzu:Murabbiy-pedagog faoliyati tizimida ijodiy izlanish Reja:
1. Sportchilarni taktik tayyorgarligi 2. Sportchilarni texnik tayyorlash va uning ahamiyati 3. Sportchilarni ma’naviy-irodaviy tayyorgarligi va ustuvor ahamiyati Sport taktikasi – bu musobaqalashish maqsadlarini qo’lga kiritish uchun eng maqsadga muvofiq, maqbul usullar bilan ko’zlangan fikr va rejani ro’yobga chiqarish uchun sport kurashi olib borish san’atidir. Sport taktikasi sport kurashi darsida muayyan harakatlarda namoyon bo’ladi. Optimal muvaffaqiyatlar qozonishga yo’naltirilgan taktik harakatlar taktik bilimlar, mahoratlar, taktik malakalar, jismoniy sifatlar, irodaviy tayyorgarlik va boshqa tarkiblarga muvofiq ravishda tuzilishi kerak. Taktik harakatlar quyidagi fazalaridan tashkil topgan muayyan bir izchillik bilan amalga oshiriladi. Birinchi faza – musobaqalashish vaziyatini idrok etish va tahlil qilish. Ikkinchi faza – taktik vaziyatini fikran tasavvur etib hal qilish. Uchinchi faza – taktik vazifani harakatlar orqali hal etish. Musobaqalashish vaziyatini idrok etish va taxlil kilish fazasi Bu taktik harakatning boshlanishi sifatida yetakchi bosqichdir. Mazkur faza davomida yo’l qo’yilgan xatolar bundan keyingi fazalarga ham ta’sir qilib, salbiy natijalarga sabab bo’ladi. Idrok etish sifati quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi: − ko’rish hajmi (men qancha narsani ko’ryapman); − ko’rish maydoni (ko’rish kengligi, ko’rish ko’lami); − bilim va tajriba, ularni qo’llay bilish mahorati; − fikrni bir nuqtaga to’play olish (diqqat qilish) qobiliyati; Sportchiga ko’rsatmalar (sportchi musobaqalashish faoliyatining rejasi). Musobaqalashish vaziyatining taxlili musobaqalashish sharoiti musobaqa hajmi va uning detallarini to’g’ri idrok qilishga bog’liq bo’ladi. Sport musobaqari nihoyatda tez o’tishini hisobga olib (M: kurash, boks yoki sport o’yinlari) (yakkama-yakka olishuvlar), bir qarorga kelish uchun vaqtning qisqaligi bunday qarorni zudlik bilan qabul qilishni taqozo etadi. Bunday qaror ko’rinishi ko’p darajada eng yaxshi ko’rinish bo’lishi va u ro’y beradigan vazifalarni, shuningdek sportchi imkoniyatlarini hisobga olishi kerak. Bunda har kimning o’z kuchiga to’g’ri baho berish mahorati (o’zining texnik, jismoniy irodaviy tayyorgarlik darajasini bilishi) katta ahamiyatga egadir. U yoki bu muayyan vaziyat tez va optimal bir qarorga kelish uchun yaxshi negiz yaratadi. Sportchi musobaqalashish shartlaridan kelib chiqqan holda vaziyatni baholab, taktik vazifani belgilab olgandan keyin u imkoni bo’lgan eng qulay usul deb hisoblangan ko’pgina imkoniyatlardan birini tanlab oladi va mana shu tanlangan tuzilish bo’yicha masalani hal etishga harakat qiladi. Bu masalaning yechimi ijobiy yoki salbiy natija bergan bo’lishidan qat’iy nazar, muayyan masalani hal qilish vaqtida mazkur tizim takomillashib boradi. Bunda xususiy va tashqi axborot, shuningdek, teskari aloqa tamoyili katta rol o’ynaydi. Jadvalda ko’rsatilgan o’z-o’ziga axborot berish, o’z-o’zini takomillashtirish hamda taktik harakatlar uchta fazasining bir-biri bilan o’zaro aloqalari taqdim etilgan. Harakat orqali masalani hal qilish natijasi xotiraga harakatli amallarning akseptori (taqqoslash, qiyoslash, apparati) orqali teskari aloqa yo’li bilan uzatiladi. Basharti sportchi masalani ijobiy hal qilgan bo’lsa u holda kelgusida xuddi shunday vaziyatlar yuz berganda ana shu yo’lni tanlab oladi. Uni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshiradi. Mabodo masalaning hal qilinishi salbiy natija bergudek bo’lsa, u holda muvaffaqiyatsizlikning sabablarini aniqlash uchun tanlangan yo’l taxlil qilinadi. Bunda yo’l qo’yilgan xato musobaqalashish vaziyatini noto’g’ri idrok etish va tahlil qilish manbai, fikriy jarayonlarning yetarli darajada rivojlanmasligi natijasida masalaning fikriy hal qilinishini inkor etgan bo’lishi, shuningdek, taktik harakatlarni ro’yobga chiqarish vaqtida noaniqlikka yo’l qo’yish oqibati bo’lishi (harakat texnikasining noto’g’ri qo’llanilishi, jismoniy rivojlanishdagi kamchiliklar) yoxud ruhiy xususiyatga oid nuqsonlar – qusurlar (qo’rqoqlik, o’z kuchiga va imkoniyatlariga haddan tashqari yuqori baho berish va boshqa shunga o’xshashlar) sabab bo’lishi mumkin. Ijobiy ntija bergan harakatlarning tez-tez takrorlanib turishi maqsadga muvofiq keladigan taktik malakalarni hosil qiladi.
1. Sportning siklik bo’lmagan turlari. Muallif V.S.Keller (1986) A − raqibsiz mashg’ulot uslubi – texnik – taktik xarakat asoslarini egallash, ularni ongli ravishda tahlil qilishga o’rgatish uchun qo’llaniladi. Vositalar – asosiy holatlar va qoidalar, harakatlar, taqlidli (imitatsiyali) mashqlar. Masalan boks, soya bilan jang. B – shartli raqib bilan kurashib tayyorgarlik qilish uslubi – unda quyidagi yordamchi snaryadlar va moslamalardan foydalaniladi: nishonlar, manekenlar, trenajer qurilmalari, dasturli qurilmasi bo’lgan raqib modeli va boshqa shunga o’xshashlar. Vositalar – yakka tartibda mashq qilinadigan, shuningdek, seriyali mashqlarni o’z ichiga olgan musobaqalashuv mashqlari. Masalan, otishni imitatsiya (taqlid) qilish nishonga qarab nayza otishni mashq qilish, rapira bilan mashq qilish, maneken bilan kurash tushish va boshqa shunga o’xshashlar. V – sherik bilan mashq qilish uslubi – bu taktik harakatlarni egallash uchun asosiy uslubdir. Bunda sherik sportchiga faol yordam ko’rsatadigan kishi bo’ladi. Vositalar – taktikani takomillashtirishga qaratilgan juft-juft bo’lib va guruh-guruh bo’lib bajariladigan mashqlar. Misol – futbol, voleybol, qo’l to’pi va boshqalar. G – raqib bilan kurashib mashq qilish uslubi – taktik harakatlarni detallarga ajratib chiniqtirish, taktik jihatdan takomillashtirish, sportchi individual xususiyatlaridan keng foydalanish, raqib tomonidan vujudga keltiriladigan turli xil vaziyatlarda taktik harakatlardan foydalanish imkoniyatini ishga solish uchun qo’llaniladi. Vositalar – musobaqalashish mashqlari. Masalan, ikki tomon qatnashadigan o’yinlar. Sportning siklik turlari. P.Matveyev (1977) yil. A – distansiyada sharoitni yengillashtiruvchi imkoniyatlar yaratish – musobaqada oldindan borib ilg’orlik qilish, harakat tezligi to’g’risida muvofiqlashtiruvchi axborotlar berish. B – sharoitni qiyinlashtiradigan to’siqlarni vujudga keltirish, masofani qiyinchiliklardan o’tib zabt etish, oson bo’lmagan sharoitlarda (yomg’ir, shamol, jazirama issiq va boshqa shunga o’xshashlar) bajarish. V – taktik sxemaga rioya qilish, makon-vaqt va dinamik jihatdan mashqning bir-biridan jiddiy ravishda farq qiladigan ko’rinishlari bo’lgan paytlarda yoki, ko’pincha, kutilmagan taktik o’zgarib qolgan (tikka qarab harakat qilish, tog’dan pastga qarab tushish, tezlikning o’zgarishi va boshqa shunga o’xshash) sharoitlarda ham taktik sxemani saqlashga harakat qilish. G – taktik sxemani ancha charchagan va bu charchoq tobora ortib borayotgan sharoitda amalga oshirish. D – taktik harakatlarini tayyorgarlik oxirida, chidamlilik ishlari amalga oshirilgandan keyin kuch-quvvatni oshirish uchun tayyorgarlik hamda boshqa shunga o’xshash mashqlardan keyin bajarish. E − xuddi mana shu sxema bo’yicha sportning har qanday turi uchun texnik takomillashuvining muayyan modellarini ishlab chiqish mumkin. Musobaqa taktikasini tuzishga musobaqalar boshlanishidan ancha ilgariroq kirishiladi. Musobaqa o’tkaziladigan joyni o’rganish. Musobaqalar o’tkaziladigan sharoitni, unda qatnashadigan sportchilar tarkibining taxminiy soni va boshqa shunga o’xshash ma’lumotlarni aniqlash. Buning uchun olingan axborotlar asosida tayyorgarlikning uzoq muddatga mo’ljallangan sxemasini tuzib chiqish. Axborot qanchalik to’liq va aniq bo’lsa, tayyorgarlik tizimi shunchalik real va ishonchli bo’ladi. J – g’alabaga erishish yo’lida bir-biriga potensial raqib bilan kurashish ehtimoli tutilgan (barcha) raqiblarning imkoniyatlarini o’rganib chiqish. Buning uchun yakkama-yakka olishuvining (hozircha qismlarga ajratib detallashtirilmagan) sxemasini tuzib chiqish. Muayyan raqiblarning taktik imkoniyatlarini o’rganib chiqish asosida har bir startning musobaqalashish faoliyati taktikasini ishlab chiqish. SHunday qilib, asosiy musobaqalarda ishtirok etish oldidan (mazkur musobaqalarga qancha vaqt qolganligiga qarab) quyidagi texnik-taktik harakatlarining sikllari (yillik, yarim yillik sikllar) modeli ishlab chiqiladi: − uzoq muddatli (bir yillik, yarim yillik, bir necha yilga mo’ljallangan) sikllar. − istiqbolli − musobaqalar davri uchun mo’ljallangan sikllar. − muayyan – har bir raqib imkoniyatlarini hisobga olgan holda har qaysi sportga alohida tuzib chiqiladi. Sport o’yinlari, yakkama-yakka olishuvlar chog’ida raqib har xil (bir qancha vavriantlardagi) texnik-taktik sxemalar qo’llashi mumkin ekanligini hisobga olib, bir emas, balki bir qancha modellarni ishlab chiqish zarur bo’ladi. Bundan tashqari, sportchining o’zi musobaqalashish vaziyatida vujudga kelgan sharoitdan kelib chiqqan holda, garchi unga start oldidan berilgan ko’rsatmalarda (o’yinchilarning joylashtirilishi, hujumkor uslub, presseng) bu narsa ko’zda tutilmagan bo’lsa ham, u o’zining jangovar harakatlari modelini tuza olish mahoratiga ega bo’lishi g’oyat muhim ahamiyatga egadir. Taktik harakatlarga misollar. a) sport o’yinlari, yakkama-yakka olishuvlarda taktik harakatlarni amalga oshirishdagi qiyinchiliklar va ularning xilma-xilligi: Vaqtning yoki makon, axborotning tanqisligi, yetishmas-ligi. Haqiqiy niyatni niqoblash (yashirish) harakatlarning boshlanish payti noaniqligi va boshqalar. Bunday qiyinchiliklar raqib tomonidan vujudga keltiriladi. Bularning bari vujudga kelgan vaziyatni to’g’ri baholashga, biror optimal to’g’ri qarorga kelishga halaqit beradi, asab – mushak apparati faoliyatiga talabni oshiradi. b) siklik (chidamlilik uchun mo’ljallangan) sport turlari difensiyadan masofani bosib o’tish, ish vaqtida o’z quvvatini ta’minlab turish nuqtai nazaridan olganda bunday siklik sport turlari hammadan ko’ra maqsadga muvofiq deb hisoblanadi. Suzish, o’rta va uzoq masoflarga yugurish ham ana shunday samarali sport turlari hisoblanadi. Bunday mashqlarda eng muhim – bu masofani bosib o’tish grafigiga rioya etish, ayniqsa rekord ko’rsatkichlarga erishishdir. v) velosport (bu yerda sportchining bir qancha maxoratlarini ko’rib o’tish lozim), bunday maxoratlar majmuaviy tarzda u amalga oshiradigan texnik harakatlar samaradorligini belgilab beradi. − erkin manevr qilish va o’zi uchun qulay bo’lgan o’rinni egallab olish maxorati. − syur-plyas deb ataladigan xolatni samarali bajara olish, raqib harakatlarini nazorat qilib turish. g) Raqib hujumiga qarshi tezlik bilan javob harakatlarini bajarish, marra chizig’iga yetganda tashlanish harakatini samarali bajarish (800 m va undan ortiq masofaga yugurish, trekda, katta – shosseda gurux bulib velosiped poygasi o’tkazish). Musobaqani bunday tarzda o’tkazishda, aerodinamika nuqtai nazaridan, ayniqsa trassa va boshqa shunga o’xshashlar nuqtai nazardan eng qulay bo’lgan joyni tanlab olishga intilish sportchilarda doimiy ravishda taktik muvozanatni saqlashni va tabiiyki, tezlikni o’zgartirib turishni taqozo etadi. Katta yo’l, shosseda ketayotgan velosipedchi uchun, masalan, maromdagi tezlik bilan trassani tekis bosib o’tish, tepaliklarga kelganda ish quvvatini oshirish, qiyaliklarda kuchni tejash bir-biridan jiddiy farq qilishi guruh bo’lib shosseda, katta yo’lda poyga o’tkazish vaqtida taktik kurashning naqadar murakkabligini ta’kidlaydi. Jahonning eng kuchli suzuvchilari, M: 200 m masofani batterflay usuli bilan suzib o’tishda distansion uchastkadagi tezlikni keskin pasaytirib beradilar va shunga yarasha distansiya o’rtasidagi ish quvvati ham kamayadi. Bunda ular go’yo distansiyani xayolan ikki uchastkaga bo’lib ularning har biri uchun to’la kuch sarflagan xolda, ikki uchastka orasida go’yo dam olgandek harakat qiladilar. Sportchilarning jismoniy tayyorgarligidagi o’ziga xos xarakterlar ratsional taktik musobaqalashuv faoliyatini tanlash vaqtida hal qiluvchi ahamiyat kasb etish mumkin. CHunonchi baydarnada eshkak eshuvchlar o’zlarining tezlik kuch sifatlarini ko’proq darajada rivojlantirib borish oxiri finishga yaqinlashganlarida butun 500 m lik masofani bosib o’tishdagi sport komponenti, bo’lgan dastlabki, tezlikni ancha ortda qoldirib ketadilar. Boshqacharoq qilib aytganda, suvda suzuvchilar bilan aytilgan poygachilar singari umumiy masofani boshida va oxirida tezlikni maksimal darajada oshirib, oraliq masofada mo’’tadil harakat qiladilar va bu bilan go’yo dam olib finishga kuch to’plaganday bo’ladilar. Tezlik, kuch sifatlariga ega bo’lgan va bu xususiyatlar proporsional tarzda nisbatan yaxshi rivojlangan sportchilar yuqorida aytilgan masofani nisbatan bir tekis tezlik bilan bosib o’tadilar.
SHu bilan birga sport texnikasiga o’rgatish va uni takomillashtirishni ham o’z ichiga oladi. Sport texnikasi − bu yuksak darajadagi samaradorlik bilan ajralib turadigan harakatlar masalalarini hal qilish usulidir. Harakat masalalari sport turi xususiyatiga qarab turli tavsifda bo’lishi mumkin. Sportning siklli turlarida (suzish, uzoq masofalarga yugurish) harakat nihoyatda tejamli bo’lish kerak, ya’ni u berilgan tezlik bilan harakat qilingan quvvat nihoyatda kam, minimum darajada sarf qilinishini ta’minlashi kerak. Boshqa hollarda texnikaga asosiy talab − yaqinlik va irodalilik bo’ladi. (gimnastika, figurali uchish, suvga sakrash va hokazolar) Sport o’yinlarida, yakkama-yakka olishuv bilan bog’liq bo’lgan sport turlarida raqibning qiyinchiligini maksimal darajada oshirib qo’yish maqsadida sodir etilgan murakkab musobaqalashish vaziyatiga muvofiq ravishda texnika ko’rinishlarini o’zgartirib (qaytadan tuzib) turish mahorati zarurligi birinchi o’ringa chiqadi. «Sport texnikasi» degan tushuncha ikki ma’noni o’z ichiga oladi va ular bir-biridan quyidagicha farq qilinadi. I − musobaqalashish harakatlarining mukammal modeli (namunasi). II − musobaqalashish harakatlarini real tarzda shakllan tirib borayotgan (yoxud allaqachon shakllanib bo’lgan) usullari mavjud bo’ladi. Sport texnikasining samaradorligi amaldagi sport natijasi bilan ilgari oldindan saqlab qo’yilgan (model) natijalar o’rtasida vujudga kelgan farq bilan belgilanadi. Texnika tayyorgarlikning asosiy vazifasi musobaqa lashish harakatlarining shunday ko’nikmalarini shakllanti rishdan iboratki, bu ko’nikmalar sportchiga o’z mahoratidan mumkin qadar ko’proq samaradorlik bilan foydalanish imkoniyatini yaratib beradi. Maxsus texnik tayyorgarlik – bu musobaqalashish mashqlari vaqtida sportchiga muvaffaqiyatlarni ta’minlab beradigan ko’nikma va malakalarni shakllantirish hamda takomillashtirib berishdan iboratdir. Umumiy texnik tayyorgarlik − bu texnik ko’nikmalarni shakllantirish omili hisoblangan ko’nikma va malakalar fondining jamlanib borishidir. Harakatlarni egallashda dastlab uni bajara olish ko’nikmasi paydo bo’ladi. Sungra amallarni takomillashtirib borishga qarab, harakat ko’nikmasi asta-sekin malakaga aylanadi. SHundan keyin sportchida turli xil sharoitlarda amalga oshiriladigan harakat amallari chog’ida hosil qilingan malakalardan foydalanish mahorati – 2-chi bor egallangan mahorat deb ataladigan xususiyat ishlab chiqiladi. Ikkinchi bor egallangan mahorat sportchining mahorat darajasini ko’rsatdi, chunki bu xususiyat sportchiga u yoki bu malakani turli shakllarda qo’llash, taktik qarorga kelish chegaralarini kengaytirib borish imkoniyatini beradi. Harakat amallarini shakllantirish strukturasi Malaka − bu mashqlarni avtomatlashtirilgan tarzda bemalol bajara olishidir. Ko’nikma − bu harakatni ongli ravishda, ya’ni ongni chuqur nazorati asosida bajarilishidir. Bilimlar – bu bajariladigan mashqlar jarayonida amalga oshiriladigan harakatlar to’g’risida fikriy tasavvur hosil qilishdir. Bilimlar – bu harakatni amalda bajarish to’g’risida axborot (ko’rsatib berish, hikoya qilish) asosida shakllantiriladi, hamda bundan oldingi faoliyat jarayonida to’plab borilgan mavjud harakat negizida vujudga keltiriladi. Ko’nikma – harakat amallarini bajarish ko’nikmasi olingan bilimlar va boshqa bir qator harakatlar, intilishlar (berilgan harakat vazifasini ongli ravishda ijro etib, ruyobga chiqarish) asosida shakllantiradi. Malaka – harakat amallarini ko’p marta takrorlash natijasida hosil qilinadi. Bu harakatni optimal ko’rinishiga muvofiq ravishda harakat strukturasini o’zini ham takomillashtirilishida uni optik nazoratsiz avtomatlashtirilgan tartibda bajarilishiga olib keladi. Harakatlarni ishonchli bajarish − bu malaka uchun xos bo’lgan xususiyatdir. Harakat amallarining bundan keyinggi takomillashuvi uning sport musobaqalarining turli ko’rinishlarida va vazifalarida ko’llanishi, yuqorida ham ta’kidlab o’tilganidek, undan samarali foydalanish chegaralarini kengaytiradi. Xarakat amallarini bu yul bilan egallab olingan darajasi harakat malakasi shakllanishining ikkinchi bosqichini ifoda etadi va u ikkinchi bor egallangan ko’nikma deb ataladi. Texnik tayyorgarlik jarayonining tuzilmasi tamoyili jihatlaridan olinganda harakat amallarini o’rganish jarayonidan farq qilmaydi.
I − harakat texnikasini o’rganishning dastlabki bosqichi (texnika asoslarini egallash). II − texnikani chuqur o’rganish bosqichi (harakat texnikasini detallarga bo’lib o’rganish). III − harakat amallarini takomillashtirish (barqaror qilish) bosqichi. Harakat texnikasini o’rganishning dastlabki bosqichidagi umumiy vazifa − harakatni umumiy tarzda bajarish mahoratiga o’rgatish ya’ni texnika asoslarini qo’polroq shaklda egallash. Xususiy vazifalar (bular harakatni egallab borish jarayoniga qarab paydo bo’ladi va yo’l-yo’lakay hal qilib boriladi): a) o’rganiladigan harakat to’g’risidagi umumiy tasavvur bo’lishini ta’minlaydi. Harakat texnikasi asoslarini hamda uni bajarish xususiyatlarini bilib olishni ta’minlash, xarakat texnikasini shug’ullanuvchilar o’rganib bilolmagan qismlarini bajarishni o’rganish. b) harakat reytingini o’rganish; v) hamroh ortiqcha harakatlarni bartaraf etish; g) Harakat bajarilmay qolishiga sabab bo’ladigan yoxud uni ancha buzilib bajarilishiga olib keladigan qo’pol xatolarni yo’qotish. Mazkur bosqichda uqitish usuliyatining o’ziga xos xususiyatlari. Harakat texnikasi asoslarini egallab olishning mazkur bosqichi yo’nalishidan kelib chiqqan holda o’qitish harakat amallari to’grisidagi dastlabki umumiy tasavvurni hosil qilishdan boshlanadi. Ta’lim faoliyati turiga o’rgatish o’quvchi yangi bilimlar, ko’nikmalar, malakalar hosil qilishga ongli ravishda ehtiyoj sezgan taqdirdagina belgilanadi.
Uslublarni ko’llanish izchilligiga namuna tarzida misol: 1 − harakatlarni iloji boricha to’la mukammal tarzda ijro etib ko’rsatib berish; 2 − harakatlarni bajarish usullarini qisqacha tushuntirib berish; 3 − harakatni iloji boricha sharoitga mos shaklda sekin sur’atlar bilan va ifodali ravishda takroran ko’rsatib berish; 4 − harakatni sinov tarzida bajarishga urinish qanday bo’lishini bajarib ko’rsatish. SHug’ullanuvchilarda harakat to’g’risida umumiy tasavvur hosil qilib bo’linganidan keyin harakat amallari texnikasini bevosita o’rganishga kirishiladi. Eng avvalo o’rganish chog’ida mashqni qismlarga bo’lib o’rganish yoki umumiy tarzda o’rganish uslubi yetakchi bo’lishi aniqlab olinadi.
− agar harakat amallari ko’p fazoga ega bo’lib, ular bir-biriga bog’lanib ketgan bo’lsa, mashq qismlarga bo’lib o’rganiladi. Masalan, shitga tayanib sakrash, sport snaryadida bajariladigan gimnastika, (murakkab) mashqlari, disk uloqtirish va boshqalar.
− agarda harakat amallari unchalik murakkab bo’lmasa va o’quvchilar harakat qilmasdan uni mustaqil ravishda bajara olsalar, bunday mashqlar 1 butun, yaxlit holda bajariladi. Ko’p hollarda mashqni qismlarga bo’lib o’rganish usuli yetakchi uslub hisoblanadi. Bu amaliy mashg’ulotlarda tez-tez uchrab turadi. O’qitishning mazkur bosqichida qo’llaniladigan uslublar I − Ko’rsatib ta’sir o’tkazish uslubi - bu harakatlarni tabiiy shaklda hamda moslashtirilgan usulda ko’rsatib berish yetakchilik qiladigan uslubdir. CHunki dastlabki uqitish bosqichida harakatli amallarni detallarga bo’lib o’rganish zaruriyati bo’lmaydi. SHuning uchun ham aftidan o’quv jarayonida dasturlar, jadvallar, sxemalar va boshqa ko’rgazmali qurollardan foydalanishga ehtiyoj bo’lmaydi. II. Qo’shimcha pedagogik ta’sir ko’rsatish uslubi Ko’rinib turadigan mo’ljallar − bu fazoda bajariladigan harakatlarni egallab olish uchun (masalan, snaryadni uloqtirish harakati, gimnastkada (ko’tarishida oyoq yo’nalishini va boshqa yo’nalishlar belgilab ko’rsatib qo’yiladigan) mo’ljallardir. Barcha hollarda ham sportchi o’z ko’zi bilan ko’rib mo’ljal olish imkoniyatiga ega bo’lishi uchun harakat yo’nalishini ko’rsatib turadigan oriyentrlar o’rnatib qo’yiladi. Tovush signallari. Harakatning vaqt jihatdan belgilangan paytini egallab olish uchun (chapak chalib, tovush signali berib) shunday tovushlar qo’llaniladi yoki mashq bajarayotgan vaqtda eng ko’p kuch-g’ayrat talab qilinadigan paytni aytib turish uchun (masalan, yugurib kelib sakrash, burilish, qo’zg’alish va boshqa shunga o’xshash harakatlarni bajarish zarur bo’lgan paytini aytib turish) uchun tovush signali qo’llaniladi. Ko’rgazmali harakat usullari. Bu usullar harakat texnikasining to’g’ri bajarilishini his etib turish mahoratini egallab olish uchun qo’llaniladi. Masalan, murabbiy trenajer yordamida yoki boshqa vositalar orqali sportchiga harakat yo’nalishini amaliy tarzda ko’rsatib berayotganda shu usullardan foydalaniladi. III. – Xatolarni yo’qotish uslublari. Harakat amallarini dastlabki tarzda o’rganish bosqichida odatda o’quvchi hammadan ko’ra ko’proq xatolarga yo’l qo’yadi. Bu xatolar xususiyatlari va sabablari quyidagilardan iborat. a) xususiyatlari. Texnik xatolar harakat amallari va texnikasining buzib bajarilishi, mazkur harakatlarni o’rgana boshlagan deyarli barcha o’quvchilarda uchraydi: b) individual xatolar – har bir o’kuvchi tomonidan yo’l qo’yiladigan uning o’ziga xos bo’lgan xatolaridir. (masalan, bo’g’imlardagi xarakatchanlikning sustligi, kuch-quvvat tayyorgarligining yetarli emasligi va boshqalar). Sabablari: a) fiziologik xususiyatdagi sabablar − mushaklarning beixtiyor zo’riqishi (irradiatsiya, qo’zg’alish, qo’rquv-himoya reaksiyasi va hokazolar); − charchash; − jismoniy sifatlar rivojlanishi darajasining yetarli emasligi. − asab jarayonlarining sust kechishi. b) biomexanikaviy harakterdagi sabablar – bunda xatoning sabablari mazkur fazodagi, ya’ni, shu bosqichdagi mashqni bajarilishida bo’lmay, mashqning avvalgi bosqichda noto’g’ri bajarilishida bo’ladi. Misol, gimnastika mashqlarida oyoqlarni ko’tarib oldinga uzatib va qo’lga tayanib turib siltanib tik turish holati. Bunday qilinganda tik turish holati bajarilmay qoladi. Sababi harakati xato bajarilgan oyoqlarni oldinga siltab ko’tariladi. v) ruhiy – pedagogik sabablar bunda o’kitishning noto’g’ri usuliyati qo’llanilgan bo’ladi. Natijada kishi topshiriqning ma’nosini tushunib yetmaydi. Bunda o’kuvchining mashq mazmunini tushunib olganligiga albatta ishonch hosil qilinishi kerak (buning uchun undan topshiriqni nima ekanligini qarab ko’rish, u bilan suhbat o’tkazish kerak va xokazo); − sportchi o’z harakatini, nazorat qilmaydi. Bunda ko’rib turiladigan mo’ljal, tovush signallari harakat vaqtida ko’rsatiladigan yordam sifatida qo’l keladi; − shug’ullanuvchilar psixikasining salbiy holatda bo’lishi (qo’rquv, uyalish, tortinish, o’z kuchiga ishonmaslik, haddan tashqari hayajonlanish, umidsizlikka tushish va boshqa shunga o’xshash xatolar).
Iroda – bu o’z oldiga qo’yilgan maqsadga erishish uchun zarur bo’lgan ichki kuch g’ayratni ishga solish hamda maqsadga yetkazadigan faoliyati turini bajara olish qobiliyatidir. Tarbiya tamoyilining yo’nalishiga muvofiq, bilim maktablarimizdagi uzoq negiziga yuksak darajada ahloqiylikka asoslangan talablar ruhidagi yetuklikni va xulq-atvorini shakllantirishni tashkil etadi. SHu asosda sport faoliyatini faollashtirish muammosi ham, sport etik (axloq tarbiyasi ham, sport xarakterini tarbiyalash va boshqa shu singari) tarbiyaviy muammolar ham xal etiladi. «Sport etikasi» - odamlarning sport faoliyati sohasidagi o’zaro munosabatlarini muvofiqlashtirib turadigan odob-ahloq shakllari yig’indisini ana shunday yaratish rusum bo’lgan. Sport etikasining normalari osonlik bilan idrok etiladi, chunki ular umuman olganda har bir kishining sport sohasidagi ham insonga munosib talablarni o’zida aks ettiradi (masalan: musobaqalarning belgilangan shartlariga rioya kilish, o’z raqibidan ustun kelish uchun man etilgan usullarni qo’llamaslik, qo’polikka yo’l qo’ymaslik va shunga o’xshash odob qoidalari talab qilinadi). Sport murabbiylari va sportchilari jamiyat hamda jamoalar tomonidan ular zimmasiga yuklatilgan vazifalar bilan mahkam bog’liqdir. Masalan, maktab, shahar, respublikaning sport sharafini himoya qilish. Musobaqalar qaydnomasida, tanlangan sport turining qoidalariga qat’iyan rioya qilish belgilangan. Belgilangan me’yorlardan chekinishning sabablari ularni bilmaslikda, nima ahloqiy va nima axloqsizlik ekanligini tushunib yetmaslikda bo’lmay, balki ahloqiy odob-qoidalariga rioya etish kerakligi to’g’risidagi e’tiqodning mavjud ekanligidandir. YAkkama-yakka sport olishuvlari jarayonida iroda sifatlarini rivojlantirish darajasi katta ahamiyat kasb etadi. Bir xil taktik faoliyat yo’nalishida jismoniy va texnik jihatdan keng tayyorgarlik ko’rgan sportchilar ichida kimning irodaviy tayyorgarligi yuqori bo’lsa, odatda o’sha g’olib chiqadi, ya’ni kurashda kimning to’g’ri qarorlar qabul qilish va ularni muvaffaqiyat bilan amalga oshirish salohiyati bo’lsa, o’sha sportchi yutadi. Ko’pincha sportchi shunday vaziyatlarga tushib qoladiki, bunday vaqtlarda undan bir muayyan odob yo’lini tanlab olish talab qilinadi. Masalan, - qattiq charchagan sharoitda kurashni davom ettirish yoki uni o’z jamoasidagi o’rtog’iga berish. To’pni tepish yoki uni o’z jamoasidagi o’rtog’iga uzatish. O’z raqibini qiyin ahvolda qoldirib ketish yoki unga yordam ko’rsatish (velosportda) jarohatlanish va boshqa shunga o’xshashlar. Hakamning xatosini, bu xatto sening qoidangda bo’lmagan taqdirda ham, tuzatish. Tabiiyki, bunday qarorlarni qabul qilish uchun sportchiga irodaviy kuch-g’ayrat zarur bo’ladi. Ayniqsa, qarorlar sport sharoitida qabul qilinadigan bo’lsa, yana ham ko’proq iroda kuchi talab qilinadi. Sportdagi muvaffaqiyatlar ko’p jihatdan sportchining qay darajada biror emotsional kuchga ega ekanligiga, uning o’z niyat holatini boshqara olish mahoratiga, butun kuch - g’ayratni bo’lajak kurashga qaratib urinishga sababchi bo’ladigan har xil omillar ta’sirini yetkazib uzata olishga bog’liq bo’ladi. Irodaviy harakat 2 qismdan iborat qaror qabul qilish va qabul qilingan qarorni amalga oshirish.Irodaviy harakatning samarasi, uning natijalari quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi. 1 - o’z vaqtida va to’g’ri qaror qabul qilish ( odatda murakkab vaziyatlar to’g’ri qaror qabul qilishda qiyinchiliklar tug’diradi). 2 - ichki va tashqi to’siqlarga qaramasdan, muvaffaqiyatli ravishda harakatlar qilish (futbol o’yinining oldingi daqiqalarida gol urish, to’p kiritish imkoniyati paydo bo’lgan vaziyatlarda, charchoqlik, himoyachilarning va’da beradigan harakatlari). Irodaviy sifatlar tuzilmasi Irodaviy tayyorgarlik tuzilmasida quyidagiga o’xshash sifatlar ajratib ko’rsatiladi: Maqadga intilish - (istiqboldagi maqsadni aniq ko’rish); Qat’iyat va jasorat - (o’z vaqtida qabul qilingan va puxta o’ylab topilgan qaror bilan birga tavakkal qilishga moyillik); Sabr va matonat - (maqsadga erishish yo’lida butun kuch-qudratni va faoliyatini safarbar etish to’siqlarni yengib o’tishga bor kuch bilan intilish); Sabr toqat va o’zini tuta bilish - (aql idrok teranligi, emotsional ko’nikish, his-tuyg’ular jumbushga kelgan sharoitda u fikr o’ylari va xatti-harakatlarini boshqara olish qobiliyati); O’z-uzini rag’batlantirish, hamda mashg’ulot ishlarini bajarishga o’zini o’zi majbur qilish; o’z his-tuyg’ularini muvofiqlashtirish - oldindan o’zining ruhiy va umumiy ahvolini yaxshilay olish; - o’zini-o’zi nazorat qilib borish. Ma’naviy irodaviy talablarni tarbiyalash uslublari: - ishontirish; majbur etish; qiyinchiliklarni asta-sekin oshirib borish; musobaqalashish. Ruhiy imkoniyatlar tuzilmasi va ularni takomillashtirib borish. Ruhiy tayyorgarlik tuzilmasi quyidagi tarkibdan iborat bo’ladi: - reaksiya xususiyatlarini takomillashtirish, to’g’ri bashorat qilishga o’rgatish, kuzatish va diqqatni o’rgatish. - muskul faoliyatini ruhiy jihatdan muvofiqlashtirib borishni takomillashtirish; - start oldidagi holatni boshqara bilish; - sport sohasida takomillashishga bo’lgan barqaror qiziqishni shakllantirib borish. E’tibor uchun Rahmat Download 118.26 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|