Qadimgi Mesopotamiya aholisiMesopotamiyada odamlar qadimdan o'masha boshlagan, neo

Qadimgi Mesopotamiya aholisiMesopotamiyada odamlar qadimdan o'masha boshlagan, neo-

lit davrida bu jarayon tezlashgan, Dastlab iqlimi qulay shimol

o'zlashtirilgan. Qadimgi Xassun, Xalaf madaniyatining etnik kelib

chiqishi noma'lum. Janubiy Mesopotamiya ilk manzilgohlari key-

inroq eramizdan avvalgi IV ming yillikda va eramizdan avvalgi IV

ming yillikni II yarmida El-Ubayd madaniyati bilan belgilanadi.

Ba'zi tadqiqotchilar bu madaniyatni shumerlarga tegishli deb,

boshqalani protoshumerlarga bog'laydilarShumerlarning janubiy Mesopotamiyada paydo bo'lishi taxmi-

nan er.avw.IV ming yilliklar bilan belgilanadi.Shumer tilini qaysi til oilasiga mansubligi ham noma'lum.

Shumerlar mahalliy aholi bilan

qancha xo 'jalik yutuqlari, diniy e'tiqodlar va toponomik nomlarni

o'ziashtirib olganlar.aloqa o'matib, ulardan birMesopotamiyaning shimolida er.avw. III ming yiliklardan

boshlab sharqiy semit chorvador qabilalari yashagan. Ulaming tili

akkad tili deb atalgan. Er.avw. II ming yillik oxirida g'arbdan,

Suriya cho 'llaridan Mesopotamiyaga g'arbiy semit chorvador qabi-

lalari kirib kelgan. Akkadlar ulani amoriylar deb atashgan. (Ak-

kadcha «Amurri», +Suriya» yoki «Garb» deyilgan.) E. aw. Ill-ll

ming yilliklaming birinchi yarmida amoriylar Mesopotamiyada bir

necha podsho sulolalarga asos solganlar. Qadimgi shimoliy Meso-

potamiya, shimoliy Suriya va Aman tog'larida xurit qabilalari ya-

shagan. Shumer va akkadlar ularmi va mamlakatni Subarti deb

atashgan.Er. avv. III ming yillikdan shimoliy-sharqiy Mesopotamiyada

Diyali daryosidan Urmiya ko"ligacha yarim ko'chmanchi kutiy

gutiy

Eronda, elamlardan shimolda yashagan. Ular er. aw. XVI asrda

Bobilni bosib olib, o'z sulolariga asos soldilar: Kassitlar mahalliy

madaniyat, tilni qabul qilib mahalliy aholini assimilatsiya qildilar.

Er. avv. Il ming yillikning ikkinchi yarmida shimoliy Armaniston

va Suriya cho'lidan shimoliy Mtupotamiyagacha g'arbiy semit

guruhiga mansub kassit qabilalari kirib keldi. Ular er. avv. XII asr

oxirida shimoliy Suriya va janubiy-g'arbiy Mesopotamiyada kichik

davlatlar barpo qildilar. Ular er. avv. i ming yillik boshlarida Xurmt

va amoriy aholisi bilan qo'shilib ketdilar. Oromiy tili bu yerda keng

tarqaldi. Er. avv. X asrda janubiy Mesopotamiyaga oromiylarga

qarindosh xaldey qabilalari kelib o'mashdi.qabilalari yashagan. Kassit qabilalari shimoliy-g'arbiyaidi asiaga. assit qadilalan shimolly-g'arbiyEronda, elamlardan shimolda yashagan. Ular er. avw. XVM asrda

Bobilni bosib olib, o'z sulolariga asos soldilar: Kassitlar mahalliy

madaniyat, tilni qabul qilib mahalliy aholini assinilatsiya qildilar.

Er. avv. Il ming yillikning ikkinchi yarmida shimoliy Armaniston

va Suriya cho'lidan shimoliy Mtupotamiyagacha g'arbiy semit

guruhiga mansub kassit qabilalai kirnb keldi. Ular er. avv. XII asr

oxirida shimoliy Suriya va janubiy-g'arbiy Mesopotamiyada kichik

davlatlar barpo qildilar. Ular er. avv. i ming yillik boshlarida xurrit

va amoriy aholisi bilan qo'shilib ketdilar. Oromiy tili bu yerda keng

tarqaldi. Er. avv. X asrda janubiy Mesopotamiyaga oromiylarga

qarindosh xaldey qabilalari kelib o'rnashdi.

Shumer shahar-davlatlarining siyosiy tarixiEr. avw. Il ming yillik boshlaridan shumerlar jezni o'zlashtira

boshladilar. Shu davrdan arxeologlar ilk sulola davrini (er. avv.

3000-2300-yillar atrofi) belgilaydilar. Shumer an'anasi esa mam-

lakat tarixini qaysidir «to' fon-gacha va « to'fondan» keyingi davrga

bo'ladi. Haqiqatan ham er. avv. 2900-yillar atrofida Quyi Mesopo-tamiyani qazishmalariga ko'ra «to'fon» bolgan.Shumer tarixi u yoki bu markazning siyosiy yetakchiligiga

garab er. avv. III ming yillikning birinchi yarmida ilk suloladavrini tashkil qilgan uch bosqichga botish gabul qilingan.Bu davrda Kish shahri yuksalib I Kish sulolasi hukmronlik

qiladi. Uning hokimlari orasida shumer afsonalari qahramonlaridan

biri Etana ko*zga tashlanadi. Kishining qudrati juda uzoq vaqt xoti-

rada qolib keyinchalik ko'p hokimlar «Kish lugali» unvonga ega

bo'lishga harakat qilganlar, bu unvonning egasi lugal- «yetakchi»

bo'lgan. Kishning hokimlaridan biri Etana (er. avv. XXVIII asr)

to'g'risida epik rivoyat shakilanib, rivoyatda u ilohiy bungutda o'zi

uchun tug'ilish maysasi»ga ega bo'lish va voris merosxo'r olishuchun osmonga xudolar oldiga ko'tariladi hikoya qilinadi.Kishning zaiflashuvi Unukning uksalishi bilan boshlangan.

Er. avv. 2600-villar atrofida Kish shahrining podshosi Aggi, Uruk

shahrining podshosi Gilgamesh (mashhur doston qahramoni) to-

monidan laxtdan tushiriladi. Gilgamesh butun Shumermi birlashti-

radi. Rivoyatlarga ko'ra u udoning o'g'li bo'lib, o'limidan keyinxudo deb ulug'langan.TIk sulola davrining uchinchi bosqichida er. avw. 2550-yillar

atrofida Unukni yetakchiligi o'rmiga ot'zining shaxta sog'onalari bilan

ma'lum bo'lgan Ur sulolasi keladi. Ur shahri janubiy Mesopotami-

yada yetakchilik qila boshlaydi. Ur shahrida podsho hokim yati ku-

chayadi, hukmdorlar uchun hashamatli sog'onalar qurila 'oshlaydi.

Vaqt o'tishi bilan ziddiyatlar kuchayib, Ur zailashib qo'shni Lagashshahri kuchayib ketadi. Lagash deyarli barcha Shumer shaharlarini

bo'ysundiradi, Elam ustidan g'alaba qiladi. Er. avv. XXIV asrda La-

gashda ensi hokimiyati kuchayadi va u Lagash bosh xudosi Ningir-

sunning bosh kohini bo'ladi. Uning hokimiyati urug'chilik munosa-

batlarini yemirilishi, savdo-hunarmandchilikni rivojlanishi natijasida

shahar aholisini turli tabaqalari tomonidan qo'llab-quvvatlanadi.Ibodatxona xo'jaliklariga ham soliq solinadi, hunarmand,

jamoachilardan turli majburiyatlarni o'tash talab qilinadi. Daro-

mad solig'i ko'payadi. Lagashda ijtimoiy ziddiyat kuchayadi. Yangi

ensi Urukagina itimoiy ziddiyatlarni bo'shashtirish uchun islo-

hot o'tkazadi. Oliy kohinlar

datxonalarning qaram kishilarga natural mahsulot to'lovi miqdori

oshirfilb, ularning huquqlarni kafolatlanadi. Aholidan olinadigan

soliq-to'lovlar bir qadar kamaytiriladi. Urukagina «Lugal» unvonini

qabul qiladi. Ammo ichki ziddiyatlar Lagashni zaifashtiradi. La-

gashning ichki qiyinchiliklaidan foydalangan Umma

podshosi Lugalzagissi er. aw. XXIV asr oxirida Lagashni bosib

olib, butun Shumerda chorak

bo'ladi. Umma shahar-davlati hududi O'rtayer dengizidan Fors

qo'ltig igacha (shumerchaYuqori dengizdan to quyi den-

gizgacha») cho'zilib ketgan.soliqlardan ozod qilinadi, iboshahriasr yetakchilik mavqeiga ega