Qiya chiziqning gorizontal qo’yilishini aniqlash

Qiya chiziqning gorizontal qo’yilishini aniqlash.

O`lchanadigan chiziq hamisha gorizontal holda bo‖lmaydi. Joy

tuzilishiga qarab, yuqoriga yoki pastga og`ib boradi. Plan chizish uchun

qiya chiziqlarning gorizontal qo‖yilishini o‖lchash kerak, buni joyga

qarab, bavosita va bevosita o‖lchash mumkin (63-rasm).

63-rasm.

Masalan, joydagi AV qiya uzunligi AV=D ning gorizontal qo‖yilishi AA1 orasidagi vertikal burchak bo‖lsa, AVA1 to‖g`ri burchakli

uchburchaklikdan quyidagini yozamiz: d=Dcos (10)

Agar qiya chiziq uzunligi D bilan uning gorizontal qo‖yilishi d orasidagi ayirmani d desak, u quyidagicha bo‖ladi: d= D – d yoki eslasak, d= D – Dcos= D(1-cos), ya‖ni

2 sin2 2  Dd  (11) kattalik qiya chiziq gorizontal qo‖yilishining tuzatmasi deyiladi.

Chiziqning gorizontal qo‖yilishi d ni topish uchun joyda qiya chiziqning uzunligi D lenta bilan, qiyalik brchagi  eklimetr bilan o‖lchanadi, keyin d hisoblab topilishi kerak. d ning qiymatini D va  bo‖yicha hisoblamay, ‗Chiziq qiyaligiga tuzatma‘ jadvalidan (1-jadval) d ni topib, keyin d

qiymatini quyidagi formuladan topish mumkin. d=D - d (12) dqiymati  2 bo‖lganda topiladi.

Gorizontal qo‖yilish dnibevosita o‖lchash (vaterpaslash). Agar qiya

chiziq uzunligi qisqa, tik bo‖lsa, uning gorizontal qo‖yilishini bevosita va

terpaslash yordamida o‖lchash mumkin. Buning uchun ikki yoki uch

metrli reyka olinadi, 10-shakldagicha A nuqtadagi vertikal vexaga rey

kaning bir uchi tekizilib, ikkinchi uchi V nuqtaga qo‖yiladi; reyka adilak

(vaterpas) yordamida gorizontal holga keltiriladi. Keyin reyka uchini V

dagi vexaga to‖g`rilab, ikkinchi uchi S ga qo‖yiladi va shu tartibda

oxirgacha davom ettiriladi. Agar reyka bilan ketma-ket o‖lchangan uzunliklarni d1,d2, d3, d4desak AE1=dchizq uzunligi quyidagicha bo‖ladi: AE1=d1+d2+d3+d4. (13)

64-rasm.

Eklimetrlar. Qiyalik burchagini o‖lchashda turli ko‖rinishdagi

eklimetrlarishlatiladi. Eklimetr oddiy, doiraviy va to‖rtburchaklik shaklda

bo‖ladi.

Oddiy eklimetrning tuzilishi va ishlatilishi 65-rasmda ko‖rsatilgan.

A nuqtadagi tayoq uchiga o‖rnatilgan va markaziga shovun osilgan

transportirning asosi OShV nuqtadagi vexada belgilangan asbob

balandligi K nuqtaga to‖g`rilanadi. Shunda shovun ipidan olingan sanoq

qiyalik burchagi bo‖ladi. Shaklda AO=BK=i—asbob balandligi, OA—

shovun yo‖nalishi.

65-rasmda.

Doiraviy eklimetr. 66-rasmda ko‖rsatilganidek metall quticha 1 ichida mayatnikli disk 8 gorizontal o‖q OO1atrofida bemalol aylanadigan qilib ishlangan. Disk (g`ildirak) gardishi 63-rasmning o‖ng tomonida

ko‖rsatilgandagi kabi, 0 dan +60° gacha bo‖lingan, yuqoriga qaralganda

+ ishorali, pastga qaraganda — ishorali bo‖laklar ko‖rinadi. Diskka og`ir

yuk 7 mahkamlanganidan OO1o‖q hamma vaqt gorizontal turadi. Quti ustidagi prujinali knopka 6 bosilsa, disk OO1o‖qda mayatnik kabi harakat qilib, gorizontal vaziyatda to‖xtaydi. Quti yoniga

to‖rtburchaklik shaklidagi vizirlash (ko‖rish) trubasi 5mahkamlangan,

uning bir uchidagi trubkachaga ko‖z dioptri (tirqish) 4, ikkinchi uchiga

narsa dioptri 10 o‖rnatilgan.

66-rasm. Doiraviy eklimetr va bo‖laklari:

1 — quti (korobka); 2—darcha;3—lupa; 4—ko‖z dioptri (tirqish); 5—

ko‖rish trubasi;6—piston; 7—og`ir yuk; 8—mayatnikli g`ildirak (disk);9—

obvodka (tegirchak);10—narsa dioptri.

67-rasm.

Eklimetr bilan AV chiziqning (67-rasm) vertikal burchagini

o‖lchash uchun A da turib, V dagi vexada kuzatuvchining balandligi i

belgilanadi, shu nuqtaga ko‖z dioptridan qarab, sim 10 to‖g`rilanadi va

knopka bosiladi, disk to‖xtagach, darcha 2 dan lupa orqali qarab,

ko‖ringan bo‖laklardan sim bo‖yicha sanoq olinadi; bu sanoq vertikal

burchak v qiymati bo‖ladi. Bunda burchak ±30' aniqlik bilan o‖lchanadi.

Eklimetrni tekshirish. Eklimetr ishlatishdan oldin quyidagi shart

bo‖yicha tekshiriladi. Eklimetr mayatnigi vertikal turganda halqasining

nol diametri gorizontal bo‖lishi kerak. Buni tekshirish uchun A nuqtada turib, V nuqtadagi vexaga qaraladi-da v1sanoq olinadi (67-rasm). Keyin

V nuqtada turib, A dagi vexaga qaraladi va v2 sanoq olinadi. Agar asbob to‖g`ri bo‖lsa, bu sanoqlar teng bo‖lishi kerak; bu sanoq vertikalburchak

bo‖ladi. Teng bo‖lmasa, vertikal burchak

2 21 



  bo‖ladi. (14)

Nol diametr gorizontal bo‖lmay, qiya bo‖lsa va gorizontal chiziq

bilan x burchak hosil qilsa, bu xato

2 21   х bo‖ladi.(15)

Bu xato eklimetr yukini x qadar surish yo‖li bilan tuzatiladi.

d=Dcos