Reja: 0‘simliklaming kasalliklarga chidamliligida iqlim omillari
Download 20.37 Kb.
|
11 ma\'ruza
|
0‘SIMLIKLARNING KASALLIKLARGA CHIDAMLILIK XUSUSIYATINING IQLIM OMILLARI TA’SIRIDA 0‘ZGARISHI Reja:
2. 0‘simliklaming kasalliklarga chidamliligida havo haroratini ta’siri 0‘simliklaming kasalliklarga chidamlilik xususiyatlarining namoyon bo‘lishida iqlim omillaridan yorug‘lik asosiy rol o‘ynaydi. Moshkov B.S. (1937) ma’lumotlariga asosan smorodinaning zang (Puccinia ribesii caricis) kasalligi bilan kasallanishida 17 soat davomida yorug‘ sharoitda o'sganda uning kasallikka i liidamliligi ortsa, 12, 14, va 15 soat davomidagi sharoitda o'sgan smorodina o‘simligi kasallikka chidamsiz bo‘lib qoladi. Yorug‘lik miqdori kamaytirilganda o‘simlikning kasallikka chidamliligi ortadi. Yorug‘lik miqdori yanada kamaytirilganda o'simlikning kasallikka chidamliligi kamayib ketib, kuchli darajada kasallanadi. 0 ‘simlikdagi bunday o‘zgarishlarning yuzaga kelishiga asosiy sabab, uning hujayra shirasi tarkibida o simliklarning kasalliklarga chidamlilik xususiyatini orttiradigun va patogenning rivojlanishini to‘sadigan maxsus modilalarning hosil bo‘lishi yoki o‘simlikning fiziologik xususiyatlnri bilan bog‘liq jarayon hisoblanadi. Chaylaxyan M.X. (1974) fikricha, bir xil navdagi kanop O'simligi qisqa va uzun kunli sharoitda o‘stirilganda o‘simliklarning гnllik parazitlardan shumg‘uyaga chidamlilik xususiyati turlicha bo‘lganligi aniqlangan. Qisqa kunlarda o‘stirilgan kanop o‘simligining shumg‘uyaga nisbatan chidamliligi ortgan. Yo‘ng‘ichqaning kulrang chirish kasalligi bilan kasallanishida va o‘simliklaming kasalliklarga chidamliligining pasayishi yorug‘lik etishmasligi natijasidir. Masalan, yo‘ng‘ichqa o‘simligi maysalari uch kun qorong‘ida saqlanganda 29%, o ‘n kun davomida saqlanganda 100% ga kasallangan. 0 ‘simliklar kvadrat uyalab ekilgan dalalarda qator ekilganga nisbatan ko‘proq kasallanadi. Bug‘doyni 10 kun davomida yorug‘lik kunini 6 soatga kamaytirib uning zang kasalligiga chidamliligini orttirish mumkin. Bunga sabab, usimlik hujayra shirasi tarkibida ammiak miqdori ortib, kasalliklarga chidamlilikni namoyon qiladi. Bug‘doyni yorug‘lik sharoitda o‘stirilganda 100 g ho‘l massasining 6 mg I ammiakni tashkil qilib, zang bilan kasallanishi kuchli darajada bo‘lgan. Bug‘doy 5 kun davomida qorong‘i joyda etishtirilganda ho‘l massa tarkibida 22 mg miqdorda, 10 kunda 54 mg ammiak to‘planib, o‘simlik zang bilan kasallanmagan. Kartoshka tuganaklarini quyoshda saqlanganda uning hujayra shirasi tarkibida solanin moddasi ko'payib, chirishi keskin kamaydi. Talieva M.N. fikricha karam ko‘chatlari quyoshli kunlarda saqlanganda uning Botrytis cinerea zamburug‘i bilan kasallanishi keskin kamaygan. Bunga sabab, oqsilning parchalanishini kamaytirishiga sabab bo‘ladigan azot almashinishini kuchaytiradi. Natijada o‘simlikning kasalliklarga chidamliligi ortib ketadi. Vlasov Yu.I pomidor o'simligining tamaki mozaikasi kasalligi strikga chidamliliga havo harorati va yorug‘likga bog‘liqligini o ‘rgangan. Uning o‘tkazgan tajribalarida yorug‘lik yetishmagan va past haroratda o ‘simlikning immunitet xususiyatining o‘zgarishidan uning tamaki mozaikasi bilan kasallanish miqdori ortib ketgan. Bunga o‘simlikning fiziologik xususiyatlarining pasayishi natijasida viruslaming miqdorini ortib ketishi sabab bo‘lgan. Yuqorida bayon qilingan fikrlami umumlashtirib, shunday xulosa qilish mumkin-ki, har qanday ekologik sharoitda yashaydigan 0‘simlik o‘z ehtiyojlaridan kelib chiqib ma’lum miqdordagi yorug‘likka ehtiyoji paydo bo‘lgan va ular miqdorining o^zgarishi o‘simlikning immunitet xususiyatlarini pasayishiga sabab bo‘lgan. HAVO HARORATINING IMMUNITET XUSUSIYATLARINING RIVOJLANISHIDAGI AHAMIYATI Havo harorati ham o‘simliMarning immunitet xususiyatlarining o‘zgarishida asosiy rol o‘ynaydi. Havo haroratining immunitet xususiyatlarining namoyon bo‘lishidagi asosiy roli har bir mintaqada o‘sadigan o‘simliklar ma’lum miqdordagi haroratga moslashgan bo‘ladi. Yuqori haroratda bug‘doy o‘simligi sariq zang kasalligiga chidamlilikni namoyon qilishiga o‘simlik lo‘qimasida oqsil miqdori ortib, uning kasallikka chidamliligini lo‘liq namoyon bo‘lishi sabab bo'ladi. Past haroratda bargdagi oqsil miqdori ortib, bug‘doyning sariq zang kasalligiga immunitet xususiyatining ortishiga olib keladi. Makkajo‘xori o'simligining fuzarioz kasalligiga chidamliligi Irsiy belgi hisoblanib, ayrim turlar 12 °C haroratda chidamlilikni namoyon qilsa, boshqalari 24 °C da namoyon qiladi. Haroratning turli bug‘doy navlariga ta’siri masalasi Kokin Л Ya. (1948) tomonidan o‘rganilan. Dasht zonasida o‘sadigan luig‘doy navlari qo‘ng‘ir zang kasalligiga chidamlilikni namoyon qilsa, o‘rmon zonasida yetishtirilgan navlarda kasalliklarga belli uvchanlik xususiyati ustunligini isbotlagan. Bunga asosiy sabab, «Uisht zonasidagi navlar yuqori haroratda o‘sib moslashganlitfidan yuqori haroratga kam miqdorda o‘zgaruvchanlikni namoyon qilsa, o ‘rmon zonasida past harorat sharoitida o‘sishga moslashimii navlarda zang kasalligiga nisbatan chidamlilik xususiyati mimoyon bo'ladi. Bug‘doy o‘simligining haroratga bog'liq ravishda immunitet Misusiyatining o ‘zgarishiga bargda saqlangan oqsil miqdorining iliidamsiz navlarda ko‘payib ketishi sabab bo'ladi. Shuning uchun o'rmon mintaqasida o‘sadigan o£simliklarda oqsil miqilori ko‘pligi, dasht mintaqasida o‘sadigan navlarda kamligi I uliin xarakterlanadi. Natijada, chidamli navlarning oqsil miq dori yorug‘lik ta’sirida saqlanib qolsa, kasallikka chidamsiz navlarda 1,3 % dan 3 % gacha pasayib ketadi. Shuning uchun, chidamsiz navlarda past haroratda bug‘doyning zang kasalligiga chidamsizlik xususiyati ortib ketadi. 0‘simliklarning kasalliklarga chidamlilik xususiyatining namoyon bo‘lishida havo haroratining rolini kartoshka tuganaklarini omborxonalarda saqlash jarayonida ham kuzatish mumkin. Masalan, fitoftorioz kasalligiga chidamli navlar tuganagini yuqori haroratli muhitda saqlanganda, undan hosil bo‘ladigan o ‘simliklar bu kasallikka chidamsiz bo‘lib qoladi. Havo haroratining saqlash davridagi miqdoriga turli navdagi kartoshka tuganaklari turlicha munosabat bildfradi. Hatto, saqlash me’yori buzilganda navlarning kasalliklarga chidamliligi umuman yo‘qolib ketadi. Kartoshkaning gibrid navlari saqlash davridagi havo haroratining o‘zgarishiga e’tibor bermasligi aniqlangan. Tuganaklami saqlash davrida kasalliklarga immunitet xususiyatining pasayishiga sabab, ulaming yuqori haroratda unishidan holatining yomonlashishi va chidamlilik xususiyatining pasayib ketishidir. 0 ‘simliklarning immunitet xususiyatining o‘zgarishida tuproq namligi ham o‘ziga xos o ‘ringa ega bo‘lgan ekologik omil hisoblanadi. Har xil parazitlar va har xil o ‘simlik navlari tuproq namligiga turlicha munosabat bildiradi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, tuproqdagi namlik miqdorining ortishi o‘simliklaming zang kasalligiga chidamliligini kamayishiga olib keladi. Bunday muhitda o‘simliklaming immunitet xususiyatlarida o ‘zgarish amalga oshadi. Yuqori namlikda o ‘simliklaming immunitet xususiyatining ortganligi kasalliklarga chidamsiz navlarning barglaridagi zang pustulalari atrofida hosil bo‘lgan xloroz va zamburug‘ning rivojlanishini to‘sib qo‘yilganligi misol bo‘ladi. Shuning uchun respublikamizning sug‘oriladigan bug‘doyzorlarini erta bahorda o ‘z vaqtida sug‘orib turish o‘simlikning chidamliligini ortishiga va zang kasalligining zararini keskin kamayishiga olib keladi. Bunga asosiy sabab nam joylarda bug‘doy o‘simligining bardoshlilik xususiyatining ortib ketishidir. Tuproqdagi namlik miqdoriga turli o‘simlik navlari turlicha munosabat bildiradi. Bu to‘g‘ridagi ma’lumotlar quyidagi jadvalda berilgan. Turli tuproq namligida bug‘doyiiing un shudring kasalligiga chidamliligi (Gorlenko, 1966)
Download 20.37 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||