Reja. Davlat va huquq tizimida din omili

Davlat va huquq tizimida din omili mavzusida xozirgi zamon g’arb va sharq mamlakatlaridagi din omili

Reja.

1.Davlat va huquq tizimida din omili

2.Dialektika rivojlanish haqidagi ta’limot.

3. xozirgi zamon g’arb va sharq mamlakatlaridagi din omili

4.foydalanilgan adabiyot

Inson huquqlari boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi Milliy markazi matbuot xizmati taqdim etgan maʼlumotlarga koʻra, ushbu simpozium AQSHning diniy erkinliklarni taʼminlash masalalari muhokama etiladigan asosiy xalqaro ilmiy-akademik maydonchasi hisoblanadi.

Anjumanda Gʻarbiy va Sharqiy Yevropa, Markaziy va Janubiy Osiyo, Avstraliya va Yangi Zelandiya, Janubiy va Shimoliy Amerika, shuningdek, Afrika mintaqalarining 50 ta mamlakatidan jamoat, siyosat va din arboblari, olimlar, nodavlat tashkilotlar hamda ommaviy axborot vositalari vakillari ishtirok etdi.
Simpozium ishiga Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Inson huquqlari boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi Milliy markazi vakillari ham taklif etildi.
Mavzular boʻyicha shoʻba majlislarida diniy erkinliklarni taʼminlash masalalari davlatlar va diniy hamjamiyatlarning huquqlari hamda majburiyatlari nuqtayi nazaridan atroflicha muhokama qilindi.
Forum ishtirokchilari, shuningdek, din va davlat oʻrtasidagi munosabatlar, vijdon erkinligi va diniy eʼtiqod huquqi taʼminlanishining davlat tomonidan tartibga solinishi, insonni diniy omillar vaji bilan taʼqib qilishga yoʻl qoʻymaslik hamda ushbu jarayonda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning roli xususida oʻzaro fikr almashdilar. Bundan tashqari, turli ijtimoiy-siyosiy tuzumga ega mamlakatlarda vijdon erkinligi va diniy eʼtiqod huquqini taʼminlash amaliyoti koʻrib chiqildi.
Simpozium kun tartibiga koʻra, Markaziy Osiyoda vijdon erkinligi va diniy eʼtiqod huquqi taʼminlanishi mavzusi yuzasidan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Spikerining birinchi oʻrinbosari, Inson huquqlari boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi Milliy markazi direktori Akmal Saidov soʻzga chiqdi.
A.Saidov mintaqamizdagi vijdon erkinligi va diniy eʼtiqod huquqiga doir holat haqida gapirib, xususan, Oʻzbekistonda mustaqillik yillarida millatlararo va dinlararo hamjihatlikni taʼminlash borasida katta tajriba toʻplanganiga forum ishtirokchilari eʼtiborini qaratdi.
Mamlakatda vijdon erkinligi va diniy eʼtiqod sohasidagi huquqlarni taʼminlash masalalarini tartibga soladigan qonun hujjatlarini ishlab chiqish hamda huquqni qoʻllash borasida tegishli ijobiy amaliyot ham shakllangan. Yaqinda yangi tahrirda tayyorlangan “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar toʻgʻrisida”gi qonun loyihasi bunga yaqqol misoldir.
Qonun loyihasida, bir tomondan, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro pakt va boshqa xalqaro hujjatlarda oʻrnatilgan talablar, BMT Inson huquqlari boʻyicha qoʻmitasining, Insoniylik mezonlari boʻyicha YEXHTning tavsiyalari oʻz aksini topgan. Ikkinchi tomondan, loyihani ishlab chiqish jarayonida xalqimizning koʻp asrlik tarixi, diniy qadriyatlari va bugungi kun voqeligi ham inobatga olingan.
Taʼkidlanganidek, ushbu qonun loyihasi jamoatchilik muhokamasi uchun Qonunchilik palatasi saytiga joylashtirilgach, fuqarolar, ayniqsa, diniy jamoatlar, shu jumladan, noislomiy diniy tashkilotlar vakillari tomonidan qizgʻin muhokama qilindi. Natijada Qonunchilik palatasiga mazkur loyiha yuzasidan 500 tadan ziyod taklif va mulohazalar kelib tushdi.
Jumladan, AQSHning Xalqaro diniy erkinlik sohasidagi maxsus topshiriqlar boʻyicha elchisi Samyuyel Braunbekning soʻzlariga qaraganda, ushbu qonun loyihasida aks etgan mahbuslarni ozod qilish, qonunchilikni liberallashtirish, voyaga etmaganlarning masjidga kelishiga ruxsat berish, diniy tashkilotlarni roʻyxatdan oʻtkazish kabi muhim normalarning barchasi eʼtirofga molik yutuqlardir. Shu maʼnoda, AQSH Davlat departamenti vakili Oʻzbekiston nafaqat Markaziy Osiyo mamlakatlari, balki butun dunyo uchun diniy erkinlik taʼminlangan erkin jamiyatga oʻtish yoʻlini birinchi boʻlib koʻrsatib berayotganiga chin dildan amin ekanini taʼkidlagani bejiz emas. Oʻz navbatida AQSHning Xalqaro diniy erkinlik boʻyicha komissiyasi Oʻzbekistonni “alohida xavotirga molik davlatlar” roʻyxatidan chiqardi. Komissiya 2020-yil 28-aprelda eʼlon qilgan hisobotida AQSH Davlat departamentiga Oʻzbekistonni “maxsus kuzatuvdagi davlatlar” roʻyxatiga oʻtkazishni tavsiya etgan.
Qonun loyihasida, bir tomondan, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro pakt va boshqa xalqaro hujjatlarda oʻrnatilgan talablar, BMT Inson huquqlari boʻyicha qoʻmitasining, Insoniylik mezonlari boʻyicha YEXHTning tavsiyalari oʻz aksini topgan. Ikkinchi tomondan, loyihani ishlab chiqish jarayonida xalqimizning koʻp asrlik tarixi, diniy qadriyatlari va bugungi kun voqeligi ham inobatga olingan.
Taʼkidlanganidek, ushbu qonun loyihasi jamoatchilik muhokamasi uchun Qonunchilik palatasi saytiga joylashtirilgach, fuqarolar, ayniqsa, diniy jamoatlar, shu jumladan, noislomiy diniy tashkilotlar vakillari tomonidan qizgʻin muhokama qilindi. Natijada Qonunchilik palatasiga mazkur loyiha yuzasidan 500 tadan ziyod taklif va mulohazalar kelib tushdi.
Jumladan, AQSHning Xalqaro diniy erkinlik sohasidagi maxsus topshiriqlar boʻyicha elchisi Samyuyel Braunbekning soʻzlariga qaraganda, ushbu qonun loyihasida aks etgan mahbuslarni ozod qilish, qonunchilikni liberallashtirish, voyaga etmaganlarning masjidga kelishiga ruxsat berish, diniy tashkilotlarni roʻyxatdan oʻtkazish kabi muhim normalarning barchasi eʼtirofga molik yutuqlardir. Shu maʼnoda, AQSH Davlat departamenti vakili Oʻzbekiston nafaqat Markaziy Osiyo mamlakatlari, balki butun dunyo uchun diniy erkinlik taʼminlangan erkin jamiyatga oʻtish yoʻlini birinchi boʻlib koʻrsatib berayotganiga chin dildan amin ekanini taʼkidlagani bejiz emas. Oʻz navbatida AQSHning Xalqaro diniy erkinlik boʻyicha komissiyasi Oʻzbekistonni “alohida xavotirga molik davlatlar” roʻyxatidan chiqardi. Komissiya 2020-yil 28-aprelda eʼlon qilgan hisobotida AQSH Davlat departamentiga Oʻzbekistonni “maxsus kuzatuvdagi davlatlar” roʻyxatiga oʻtkazishni tavsiya etgan.
Dialektika [yun. dialektike (techne) — suhbat olib borish, bahslashish sanʼati] — borliqning vujudga kelishi, uning taraqqiyoti haqidagi falsafiy taʼlimot hamda voqelikni bilish va unga asoslangan tafakkur uslubi. "D" tushunchasi falsafa tarixida dastlab hozirgi maʼnosidan boshqacha tushunilgan. Yunon falsafasida D. muxolifning muhokamasidagi ziddiyatlarni ochib tashlash, munozara orqali xaqiqatni topish sanʼatini anglatgan. Keyinchalik bu usul tabiat hodisalariga tatbiq etila boshlagan, bilish uslubiga aylangan. Dialektik tafakkur voqelikni bilish jarayoni sifatida inson, jamiyat bilan bogʻliklikda paydo boʻlgan. Voqelikni bilish va uni inson manfaatlari yoʻlida oʻzgartirishning dialektik us-lubini anglashga intilish qadim zamonlarga borib taqaladi. Bu intilish dastlab Sharqda paydo boʻlib, antik davrda oʻz takomiliga yetgan. Falsafa tarixida D. turlicha talqin qilingan. "D" soʻzi ilk bor Sokrat (Suqrot) tomonidan qoʻllanilgan. U D.ni bir-biriga zid, qaramaqarshi fikrlar toʻqnashu-vi orqali haqiqatni topish sanʼati deb bilgan. Geraklit ijodida D. oʻzining antik davrdagi eng yorqin koʻrinishiga ega boʻldi. Geraklit fikricha, D.— muttasil harakatdagi olam ichki jihatdan ziddiyatli va u doimiy vujudga kelish, rivojlanish hamda tanazzulga yuz tutish — qaramaqarshiliklar birligidan iborat. Mazkur davrda Geraklit va b. yunon faylasuflari taʼlimotlari negizida sofistlarning salbiy tusdagi D.si vujudga keladi. Sofistlar haqiqatni borliq D.sidan emas, bahslar olami, ruhiyatidan axtarib, ziddiyatli inson tafakkurini harakatga keltirdilar, oxir-oqibatda bilish faqat nisbiy, gumoniy, taxminan ekanligini eʼtirof etishgacha borib yetdilar. Oʻrta asrlardan 18-asrgacha D. oddiy (maktabda oʻqitiladigan) mantiq ilmi sifatida tushunib kelindi.
Platon D.ni narsalarning ideal mohiyatini bilish maqsadida tushunchalarni boʻlak-boʻlaklarga ajratish, soʻng bir-biri bilan oʻza-ro bogʻlash uslubi deb hisoblagan. Kuzalik Nikolay, J. Bruno D.ni qara-maqarshiliklarning mos kelishi haqidagi taʼlimot deb taʼkidlashgan. Kantnit fikricha, D. voqelikni tajriba, hissiy bilimlar orqali emas, balki sof tafakkur asosida bilishga intiladi. Gegel D.ni borliq, ruh va tarix taraqqiyotining ziddiyatlarini anglashning umumiy uslubi deb bildi. Falsafa tarixida D.ning 3 ta asosiy shakli tarkib topdi: 1) qad. dunyodagi ilk, stixiyali, sodda D. (Geraklit, Platon va b.); 2) nemis mumtoz idealistik (xususan, Gegel) falsafasi; 3) K. Marks va F. Engels asos solgan materialistik D. K. Marks, F. Engels va xususan, V.I. Lenin D.ni vokelikni bilish va uni inqilobiy oʻzgartirish qaqidagi taʼlimot hamda buning tegishli uslubi deb hisobladilar. Marksistik utopiya D. qonunlarida insoniyatning yalpi baxtsaodatga borish kafolatini koʻradi. 20-asr Gʻarb falsafasida D. neogegelchilik, ekzistensializm, diniy falsafaning turli oqimlarida rivojlandi.
Dialektika tushunchasi, uning tarixiy shakllari
Falsafa tarixida falsafaning bunday sohasi an'anaviy ravishda rivojlangan dialektika. Unda borliq muammosi o‘ziga xos nuqtai nazardan – birlik va harakat, bor narsaning o‘zgaruvchanligi nuqtai nazaridan tushuniladi. Dialektika - borliqning umumiy (universal) aloqalari, bor narsaning harakati va rivojlanishi haqidagi falsafiy ta'limot. Shu bilan birga, bu falsafiy fikrlash usuli bo'lib, uning yordamida insonni o'rab turgan moddiy dunyo yagona, ziddiyatli va dinamik bir butun sifatida idrok etiladi. Dialektika o'z vositalari bilan dunyoning olam sifatida tasvirini ochib beradi, unda shakllar, holatlar va davrlarning o'zgaruvchan jarayonlari sodir bo'ladi. Uning uchun asosiy muammo harakat rivojlanishikoinotning asosiy xususiyatlari sifatida.
Falsafada kontseptsiya qo'llaniladi ob'ektiv dialektika, tashqi, moddiy dunyoda hukmronlik qiladigan o'zaro ta'sir va rivojlanish jarayonlarini nazarda tutadi. Aksincha, subyektiv dialektika; bu jarayonlarning odamlar ongida aks etishi va inson tafakkuri va g‘oyalari harakatini ifodalaydi.
Antik falsafada o'sha davr faylasuflarining tevarak-atrofdagi dunyo haqida oddiy fikr yuritishlari natijasi bo'lgan spontan dialektika mavjud edi. Harakatning mohiyatini tushunish Eleatika maktabida sodir bo'ldi (Parmenid, Zenon). Platon va Aristotel dunyo taraqqiyoti manbalarini topishga intildi va Sokratinson bilimlari harakatini o'rganishga harakat qildi. Dialektik an’ananing asoschisi hisoblanadi Geraklit, dialektikaning eng muhim g'oyalarini shakllantirgan. Faylasuf tabiatni yagona va boʻlinmas bir butun (“olov”, “dunyo olovi”) deb hisoblagan. Bu holda, olov tasviri Geraklit tomonidan abadiy dinamikaning ramzi sifatida ishlatilgan, chunki olov hech qachon muzlagan, sokin holatda bo'lmaydi. Bu olamda hamma narsa o'zgaruvchan, hamma narsa oqadi va hech narsa muzlatilmaydi. Dunyo qarama-qarshi tamoyillardan iborat va ularning barchasi bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiladi. Geraklit abadiy va o'tkinchi kabi qarama-qarshilik juftlarini ajratib ko'rsatdi. Xudo va inson, hayot va o'lim, somon va oltin va boshqalar. Qarama-qarshiliklar kurashi bor narsaning o'zgarishi va rivojlanishining manbai, borliqning asosiy qonunidir. Dunyo, nuqtai nazardan dialektik falsafa, paydo bo'lish va halokat, birlashish va yemirilishning uzluksiz oqimidir.
O'rta asr falsafasida ham dialektik fikr mavjud bo'lib, u o'sha davrning qator mutafakkirlari ijodida o'zini namoyon qildi. Shunday qilib, P. Abelard dialektikadan turli hukmlarni muhokama qilish orqali haqiqatga erishish usuli sifatida foydalangan. A.Avgustin bolalik, yoshlik, kamolot, qarilik va o‘lim davrlarini yoritib, jahon tarixi taraqqiyoti haqidagi ta’limotni yaratdi. Tomas Akvinskiy ierarxiya g'oyasini ilgari surgan va asoslagan, ya'ni. go'yo Xudo tomonidan yaratilgan dunyoning tartibliligi.
Uyg'onish va yangi davr falsafasi va tabiatshunosligidagi dialektikani taniqli mutafakkirlar ishlab chiqqan. D. Bruno, N. Kuzanskiy, R. Dekart, B. Spinoza kabi. FROM dialektik tafakkur pozitsiyalari, ular tabiatning rivojlanishini buyuk bir butun sifatida ko'rib chiqdilar, undagi ichki va tashqi o'zaro bog'liqlik va qarama-qarshiliklarni ajratib ko'rsatdilar va tahlil qildilar. Shunday qilib, Kuzanskiy atrofdagi dunyoni chekli va cheksizning birligi, ulkan kosmik mashina deb hisobladi. Bu mashina birida ko'p oddiydan murakkabgacha uzluksiz rivojlanish bilan singib ketgan. Dunyo dinamikasining manbai, mutafakkirning fikricha, barcha mavjud narsalarning imkoniyati va yaratuvchisi sifatida Xudodir.
Sharq dinlari va G'arb dinlari
Jahon dinlarini o'rganishda, turli sohalarda bo'lgan dinlarning turlarida muqarrar ravishda farq bo'ladi. Odatda dinlar haqida gap ketganda, dunyo ikki sohaga bo'linadi; Sharq va G'arbiy bo'lganlar. G'arbiy va Sharqiy dinlar haqida gapirishning o'xshash jihatlari juda oz, chunki ba'zi odamlar g'arbiy dunyoda yashab, Sharq dinlariga ega va Sharqda yashab G'arb dinlariga ishonganlar ham bor. Sharq va G'arbiy dunyo dinlari butun tarix davomida juda katta ta'sir o'tkazgan va butun dunyoda diniy ta'sirga qarshi ko'plab urushlar bo'lgan.
Sharq dinlari odatda Xitoy, Hindiston, Janubi-Sharqiy Osiyo va Yaponiya kabi mintaqalarda amal qiladigan dinlar tomonidan tasvirlangan. Sharq dinlari ham odatda ko'pxotiydir, G'arb dinlari esa yakka xudoga sig'inishda yakkayu-yagona bo'lishadi. G'arb dinlari bu Sharqdan tashqarida aksariyat mamlakatlarda amal qiladigan dinlardir. Hindistonda ergashadigan Sharqiy dinlarning faqat bir nechtasi buddizm, hinduizm, sikxizm va jaynizmdir.
Buddizm dxarma-ga asoslangan bo'lib, uning maqsadi Yerning azob-uqubatlaridan xalos bo'lishdir. U miloddan avvalgi V asrda mashhur Siddxarta Gautama tomonidan boshlangan. Hinduizm dxarma, samsara, karma va moksha e'tiqodlariga asoslanadi. Bu dunyodagi eng qadimgi dinlardan biri bo'lib, o'zining ta'limotini Bhagavad Gita atrofida quradi. Sikizm - bu halollikka, Xudo bergan va Unga da'vat qilishga asoslangan ma'rifat to'g'risida va'z qilish e'tiqodidir. Jaynizm hayotning barcha jabhalarida sof va zo'ravonlikdan xoli bo'lish zaruriyatiga asoslanadi.
Sharqiy osiyoliklar ko'p dinlarga ega, masalan; Shinto, taoizm, konfutsiylik va buddizmning yana bir shakli. Taoizm ma'rifatga intilayotgan har bir odamda sevgi, mo''tadillik va kamtarlikka e'tiborni qaratadi. Shinto fol ochishga, ruhga ega bo'lishga va imonning shifobaxsh kuchiga e'tibor qaratadi. Konfutsiylik hurmat, oliyjanoblik va urf-odatlarga asoslanadi. Odatda, sharqiy dinlar ko'p xudbin bo'lib, odamlar xudolarga sig'inadigan bittadan ko'proq xudo borligini anglatadi.
G'arb dunyosida amal qiladigan ba'zi dinlarga xristianlik, katoliklik, puritanizm, protestantizm, iudaizm va evangelistlik kiradi. Ushbu dinlar amalda bo'lgan joylar ma'lum dinlarning izdoshlari tomonidan ularning tarixiy ta'siriga bog'liq. G'arb dinlari ma'lum tamoyillar va g'oyalar bilan emas, balki har kuni yaxshi va yomon xatti-harakatlar bilan Jannatga etib borishadi.
Dunyo bo'ylab turli odamlarga mos keladigan Sharq va G'arb dinlarida juda ko'p farqlar mavjud. Umumiylik shundaki, odamlar orasida din bor degan e'tiqodda qandaydir shakldagi ishonch mavjud.
Sharq va G'arb dinlari nafaqat dunyoning turli mintaqalarida amal qilishlari bilan farq qiladi, lekin ikkala sohada ham har xil dinlar mavjud.
2.Erta dinlar Hindiston, Janubi-Sharqiy Osiyo, Yaponiya va Xitoyda amal qiladi. G'arb dinlari 3.Amerikada va butun Evropada uchraydi. Dunyo bo'ylab dinlarga e'tiqod qiladigan sharqiy yoki g'arbiy mamlakatlardan odamlarni topish odatiy holdir.
4.Erta dinlarga quyidagilar kiradi: Taoizm, Buddizm, Hinduizm, Sikxizm va Konfutsiylik. G'arb dinlariga xristianlik, katoliklik, protestantizm, puritanizm, iudaizm va evangelistlik kiradi. Sharq dinlari politeistik, G'arb dinlari esa monoteistikdir.
Zamonaviy dunyoda "Yaqin Sharq mamlakatlari" iborasi barqaror ifodaga aylandi. Avvalo, bu ushbu mintaqadagi beqaror siyosiy vaziyat bilan bog'liq. Ommaviy axborot vositalari ushbu mamlakatlarda sodir bo'layotgan mojarolar, urushlar va terroristik hujumlar to'g'risida bizni doimiy ravishda xabardor qilib turadi. Ushbu maqolada biz Yaqin Sharq mamlakatlarining o'ziga xos xususiyatlari va dolzarb muammolarini tushunishga harakat qilamiz.
Yaqin Sharq mamlakatlari va ularning xususiyatlari