Reja: Materiallar va uslublar

Injil va tarix.
Reja:

1. 
   Materiallar va uslublar
   
2. 
   Qo'lyozmalar va kanonlar
   
3. 
   Tarixni yozish va o'qish
   
4. 
   Ibroniycha Injil
   

Injil (arabcha: إنجيل) — Xudo Isoga Jabroil orqali ogʻzaki tarzda nozil qilgan kitob. Shuningdek, Injil Yevangeliya (yunoncha: euangelion — xushxabar) — Iisus Xristos (Iso Masih) haqida hikoya qiluvchi xristianlik asarlarining umumiy nomi. Bibliyaning bir qismi. Yahudiylarning Qadimgi ahdchaan farq qilish uchun Injil Yangi ahd deb nomlangan. Qonunlashtirilgan (cherkov tomonidan „Yangi ahd“ tarkibiga kiritilgan) va qonunlashtirilmagan (ibodat chogʻida qoʻllanilmaydigan) asarlarga boʻlinadi. Yunon tilida yaratilgan. 2-asrlardan boshlab yuz yilliklar davomida tarkib topa borgan. 4-asr boshida yaxlit holga kelgan va cherkov tomonidan xristianlarning muqaddas kitobi, deb eʼlon qilingan. Asosiy qismi apostollardan Matfey, Mark, Luka va Ioanning Iisus hayoti va taʼlimoti yoritilgan Injil lardan iborat. Injil larda Iisus siy-mosida insonlar uzok, kutgan va ularga najot yoʻlini koʻrsatib bergan messiya (masiho) ning dunyoga kelishi, oʻz liniy qarashlarini targʻib etishi, koʻrsatgan moʻʼjizalari, odam zotining gunohlarini yuvish uchun chekkan uqubatlari, xiyonat tufayli ayblanib, chor-mix qilinishi va soʻng qayta tirilishi haqidagi rivoyat hamda xotiralar keltirilgan. Ayrim rivoyatlarda Iisus inson va masih sifatida talqin qilinsa, boshqalarida inson qiyofasidagi Xudo, tirilgandan soʻng esa ota-Xudo huzuriga qaytib borgan oʻgʻil-Xudo deb taʼkidlanadi. Injil da uning tarji-mai holiga oid voqealar b-n yonma-yon paygʻambarona hikmatli soʻzlari, ibratomuz masallari badiiy uslubda bayon etiladi. Shuningdek, ikki ulugʻ apostol — Petr va Pavelning yahudiylar va majusiylar orasida dinni yoyish maqsadida amalga oshirgan ishlari, koʻrgan mashaqqatlari toʻgʻrisidagi hikoyalar, Qadimgi Rimdagi ayrim yirik shaharlarning fuqarolariga, diniy jamoalarning peshvolariga yoʻllangan maktublari va b. oʻrin olgan. Falastin va ellinlar diyorida Injil ning tarqala borishi, Rim imperatori Neron zamonida xristianlarning quvgʻunga uchrashi kabi tarixiy voqealar ham oʻz aksini topgan.
Qurʼoni karimda Injil ilohiy kitoblar sirasiga kiritiladi va Xudo Iso Masihga yoʻllagan kitob, deb taʼriflanadi. Qurʼonga koʻra, Injilda Muhammadning tugʻilishi bashorat qilingan, ammo xristianlar Injilning asl matnini buzishgan.
Injil Gʻarb maʼnaviyati va madaniyati tarixida chuqur iz qoldirgan, jahonda eng koʻp tarqalgan va tarjima qilingan asarlar sirasiga kiradi. Injil ning ilk bosma nashrlari kardinal Ximenes (1514), Rotterdamlik Erazm (1516), aka-uka Elzevirlar (1546) tomonidan tayyorlanib, chop etilgan. Oʻzbek tilidagi toʻliq nashri kirill yozuvida 1992-yilda soʻzboshi, lugʻat, jadval va rangli suratlar bilan birga Bibliyani tarjima qilish instituti (Stokgolm) tomonidan chiqarilgan.^[1]
Musulmonlar bunga imon keltiradilar. Bu hakda Qurʻonda bir necha oyatlar kelgan. „Va unga kitobni, hikmatni, Tavrot va Injilni oʻrgatadi“ (Oli Imron surasi 48-oyat). „Ularning izlaridan Iso ibn Maryamni.oʻzidan oldingi Tavrotni tasdiqdovchi qilib yubordik. Unga Injilni berdik. Unda hidoyat va nur bor. U oʻzidan oldingi Tavrotni tasdiqlaguvchidir. u taqvodorlar uchun hidoyat va mavʻizadir“ (Moida surasi 46-oyat). Qurʻonga koʻra, Injilda Muhammad (sav)ning kelishlari haqida bashorat qilingan, biroq Injil matni nasorolar tomonidan buzilgan. Lekin oʻsha ilohiy kitobning asl nusxasi hozir yoʻq. Chunki, Isoning vaqtlarida Injil kitob shaklida boʻlmagan. Hech kim hech narsani yozmagan. U zotdan keyin baʼzi kishilar oʻzlari kitob yozib, mana shu Injil, menga vahiy qilindi va uni men yozib oldim, deb chiqdilar. Asta-sekin „ Injil vahiy qilinganlar“ koʻpayib boraverdi. Oxiri borib ularning soni juda ham koʻpayib ketdi. Ularning har biri oʻzining Injili haq ekanini daʼvo qilar edi. Orada gap-soʻz, ixtiloflar kuchaydi. Shunda imperator Konstantin milodiy 325-yilda Nikeya (Nisea)da katta majlis chaqirdi. Bu majlisda 2048 patriarx qatnashdi. Soʻngra turli jamoalardan 2000 dan ortiq ruhoniy oʻnlab Injillarni koʻtarib keldilar. Imperator majlis ahdi oldiga mavjud Injillardan eng ishonchlisini tanlab olish vazifasini qoʻydi. Ular uzoq talashib-tortishishlardan keyin 4 dona Injilni tanladilar. Hozirda nasorolar eʼtiqod va amal qiladigan Injillar ana oʻsha 4 Injildir. 1-Mutto (Matfey) Injili. Bu Injil eng qadimgi Injil hisoblanadi. U Isodan 4-yildan keyin yozilgan. U ibroniy tilda yozilgan edi. Ammo, oʻsha asl nusxasi ham hozir yoʻq. Hozirgi bori oʻshaning tarjimasi. Lekin tarjimon ham, u qaysi matndan tarjima qilgani ham hozirgacha maʼlum emas. Buning ustiga bu Injilning muallifi Mutto Isoning havoriylaridan emasdi. Keyinroq uni xoin Yahuzoning oʻrniga saylashgan edilar. 2-Markos (Mark) Injili. Bu Injil yunon tilida Isodan 23-yildan keyin yozilgani aniq. Ammo uni kim yozgani noaniq. Baʼzi nasorolar, uni Pyotr yozgan, deydilar. Boshqalari esa, uni Pyotrning oʻlimidan keyin Markos yozgan, deydilar. 3-Luka Injili. Bu kitob Masihdan 20-yil keyin yozilgan. Luka u zotning shogirdlaridan emas. U Polning shogirdi. Uning ustozi ham Isoni koʻrgan emas. Buning ustiga Pol nasorolikka dushman boʻlgan yahudiylardan edi. Shuning uchun hiyla bilan nasorolikka qarshi koʻp buzgʻunchiliklar qilgan. 4-Yuhanno (Ioann) Injili. Bu Injil Isodan 32-yil keyin yozilgan. Baʼzi nasoro toifapari uni Iso (as)ning shogirdlaridan biri Yuhanno ibn Zabdiy yozgan, deydilar. 500 taniqli nasoro olimlari ishtirokida yozilgan „Britaniya ensiklopediyasi“ bu kitobni, qalbaki kitob, degan. Musulmon shaxs Injilni Alloh tomonidan Isoga tushirilgan ilohiy kitob deb imon keltirmasa musulmonliga qolmaydi. Shu bilan birga musulmon shaxs asl nusxadagi Injilning yoʻqligi va hozirgi Injillar buzilgan ekaniga ishonadi. Alloh Qurʻonda Isoning tugʻilishidan oldin uning kelajagi haqida quyidagilarni aytgan: „Va unga kitobni, hikmatni, Tavrot va Injilni oʻrgatadi“ (Oli Imron surasi 48-oyat).
Tavrot Musoga] tushirilgan ilohiy kitobdir. U Isoga ham kitob boʻlishini Allohning Oʻzi aytib turibdi. Tavrot Isoga kelgan dinning ham asosini tashkil etadi. Injil esa, Tavrotni toʻldirib kelgan. Injilning oʻzbek tilidagi toʻliq nashri kirill yozuvida 1992-yilda soʻzboshi, lugʻat, jadval va rangai suratlar bilan birga Bibliyani tarjima qilish instituti (Stokgolm) tomonidan chiqarilgan.
Injilning tarixiyligi degan savol Injil bilan munosabatlar tarix - nafaqat Muqaddas Kitobning "tarix sifatida qabul qilinishi", balki uni anglash qobiliyatini ham ochib berish adabiy shakllar Injildan hikoya.^[1] Injil tarixiyligini nasroniy yoki yo'qligini baholash uchun kengaytirish mumkin Yangi Ahd ning to'g'ri yozuvidir tarixiy Iso va Havoriylar davri. Bu olimning fikriga qarab o'zgaradi.
O'qiyotganda Injil kitoblari, olimlar tekshiradilar tarixiy kontekst parchalari, voqealar uchun ahamiyati mualliflar va ushbu hodisalarning tavsiflari va boshqalari o'rtasidagi ziddiyat tarixiy dalillar.

Dinshunosning so'zlariga ko'ra Tomas L. Tompson, vakili Kopengagen maktabi, arxeologik yozuvlar uchun siyrak va bilvosita dalillar keltiradi Eski Ahd tarix sifatida hikoyalar.^{[a][3][b][5][6]} Boshqalar, arxeolog kabi Uilyam G. Dever, Muqaddas Kitob arxeologiyasi Eski Ahdning hikoyalarini tasdiqlagan va ularga qarshi chiqqanligini his eting.^[7] Dever Kopengagen maktabini radikalizm uchun tanqid qilgan bo'lsa-da, u a bo'lishdan yiroq Injil literalisti va Muqaddas Kitob arxeologiyasining maqsadi shunchaki Muqaddas Kitob rivoyatini qo'llab-quvvatlash yoki obro'sizlantirish emas, balki o'z-o'zidan o'rganish sohasi bo'lish deb o'ylaydi Qo'lyozmalar va kanonlar

Muqaddas Kitob bir nechta qo'lyozmalarda mavjud, ularning hech biri yo'q imzo va bir nechta kanonlar qaysi kitoblarni kiritish uchun etarli vakolatga ega ekanligi yoki ularning buyurtmasi to'g'risida to'liq kelisha olmaydiganlar (qarang Injil kitoblari ). Turli xillarni chiqarib tashlash yoki birlashtirish to'g'risida dastlabki munozaralar apokrifa yadroning tarixiyligi to'g'risida dastlabki fikrni o'z ichiga oladi.^[10] The Ion ma'rifati kabi dastlabki homiylarga ta'sir ko'rsatdi Jastin shahid va Tertullian - ikkalasi ham Muqaddas Kitobdagi matnlarni boshqa dinlarning afsonalaridan farq qiladigan (va undan ko'ra tarixiyroq bo'lgan) deb hisoblashgan. Avgustin ilm va yozuv o'rtasidagi farqni bilar edi va Injil matnlarining tarixiyligini himoya qilgan, masalan, da'volardan. Milustagi Faust.^[11]
Tarixchilar Muqaddas Kitobni qadimgi dunyodagi boshqa tarixiy (yoki adabiy) manbalardan farq qilmaslik kerak, deb hisoblashadi. Masalan, tarixiyligi haqidagi shubhalarni taqqoslash mumkin, masalan. Gerodot; ushbu munozaralarning natijasi qadimiy manbalardan tarixiy qayta qurish uchun foydalanishni to'xtatishimiz kerakligi emas, balki buni amalga oshirishda yuzaga keladigan muammolardan xabardor bo'lishimiz kerak.^[12]
Antik davrdan boshlab juda oz sonli matnlar saqlanib qolgan: ko'plari nusxa ko'chirilgan, ba'zilari ko'p marta. Ko'chirilgan qo'lyozmaning to'g'riligini aniqlash uchun matn tanqidchilari transkriptlarning tarixdan o'tgan shakllariga o'tish usulini o'rganing. Dastlabki matnlarning izchilligi qanchalik baland bo'lsa, ularning matn jihatidan ishonchliligi shunchalik katta bo'ladi va yillar davomida tarkib o'zgarishi ehtimoli kamayadi. Ko'p nusxalar ham guruhlarga ajratilishi mumkin matn turlari, ba'zi turlari boshqalariga qaraganda taxminiy aslga yaqinroq baholanadi. Turli xilliklar ko'pincha kichik o'zgarishlardan tashqariga chiqadi va, masalan, tarixiylik va doktrinaning markaziy qismlarini, masalan, interpolatsiyani o'z ichiga olishi mumkin. Mark 16 ning oxiri.^{[iqtibos kerak ]}
Tarixni yozish va o'qish

V.F. Olbrayt, Bibliya arxeologiyasi doyeni, 1957 yilda
"Tarix" atamasining ma'nosi o'zi ijtimoiy va tarixiy kontekstga bog'liqdir. Masalan, Pola MakNutt Eski Ahdning rivoyatlarida "tarix" yozilmaganligini ta'kidlaydi. tarixni yigirmanchi asrda anglash ma'nosida. ... Muqaddas Kitob mualliflari uchun ham, Muqaddas Kitobning yigirmanchi asr o'quvchilari uchun ham o'tmish hozirgi zamon nuqtai nazaridan qaralgandagina ma'noga ega va ehtimol idealizatsiyalangan kelajakdir. "^[13]
Hatto qadimgi davrlardan boshlab diniy matnlarni o'rganuvchilar Muqaddas Bitiklarning ayrim qismlarini voqealarning qat'iy izchilligi sifatida izohlash mumkin emasligini anglab etishgan. The Talmud uchinchi asr o'qituvchisiga berilgan diktatni keltiradi Abba Arika "Tavrotda xronologik tartib yo'q".^[14] Misollar ko'pincha keyingi yahudiylarda keltirilgan va muhokama qilingan sharh bilan, ko'ra Ibrohim Joshua Xeschel (1907-1972), fikrlariga rioya qiladiganlar o'rtasida doimiy nutq Ravvin Ismoil (milodning 90-yilida tug'ilgan), "Tavrot inson tilida gapiradi", degan fikrni tasavvufiy jihatdan taqqoslaganda Rabbi Akiva (v. 50 - 135 y.) Har qanday bunday og'ishlar ilohiy bo'lish uchun yanada chuqurroq tartib yoki maqsadga ishora qilishi kerak.^[15]
Zamonaviy davrda Muqaddas Kitob tarixining yo'nalishi ham xilma-xildir. Ning loyihasi Injil arxeologiyasi bilan bog'liq V.F. Olbrayt (1891-1971), Injilda qadimgi matnlar va moddiy qoldiqlar orqali bayon qilingan voqealarning tarixiyligini tasdiqlashga intilgan. Yaqin Sharq,^[16] arxeolog tomonidan tasvirlangan tarixni yanada kengroq ko'rish bilan taqqoslaganda aniqroq e'tiborga ega Uilyam Dever (1933-). Injil yozuvlarini talqin qilishda o'z intizomining rolini muhokama qilishda Dever Muqaddas Kitobdagi ko'plab tarixlarni, shu jumladan ilohiyot tarixi (Xudo va imonlilar o'rtasidagi munosabatlar), siyosiy tarix (odatda "Buyuk insonlar" ), hikoya tarixi (the xronologiya voqealar), intellektual tarix (g'oyalar va ularning rivojlanishi, konteksti va evolyutsiyasini davolash), ijtimoiy-madaniy tarix (institutlar, shu jumladan ularning oilaviy, urug ', qabila va ijtimoiy sinf va davlatdagi ijtimoiy asoslari), madaniy tarix (umuman madaniy evolyutsiya, demografiya, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzilishi va millati), texnologik tarix (odamlar o'zlarining atrof-muhit resurslariga moslashish, ulardan foydalanish va ulardan foydalanish usullari), tabiiy tarix (odamlar qanday kashf etishi va unga moslashishi ekologik tabiiy muhit faktlari) va moddiy tarix (asarlar inson xatti-harakatlaridagi o'zgarishlarning korrelyati sifatida).^[17]
Hikoya tarixi va diniy ma'no o'rtasidagi munosabatlarning keskin farqli qarashlari Muqaddas Kitobning tarixiyligini baholash uchun alohida muammo tug'diradi. Ning tarafdorlari bibliyada literalizm "Muqaddas Kitobdagi beg'uborlik va bexabarlik ma'naviy, diniy yoki qutqaruvchi mavzular bilan cheklanganligini inkor eting, faqat tarix va fan sohalaridagi tasdiqlardan tashqari. Biz Yer tarixi haqidagi ilmiy farazlardan Muqaddas Bitikning yaratilish to'g'risidagi ta'limotini bekor qilish uchun to'g'ri foydalanish mumkinligini inkor etamiz. va toshqin. "^[18] "Tarix", aniqrog'i Injil tarixi, bu kontekstda voqealar va harakatlarning aniq va yakuniy doirasi - tasalli bilan tanish bo'lgan umumiy faktlarni anglatadi. Ammo taniqli olimlar qarama-qarshi fikrlarni bildirdilar:
[T] u Ibtido kitobida ota-bobolarga berilgan va'da haqidagi hikoyalar tarixiy emas va ular tarixiy bo'lishni ham istamaydilar; ular Isroil va Isroilning o'z Xudosi bilan munosabatlari to'g'risida tarixan qaror topgan, o'z vaqtlari uchun qonuniy shakllarda berilgan va ularning haqiqati ularning haqiqatliligida ham, tarixiyligida ham emas, balki Isroil boshidan kechirgan haqiqatni ifoda etish qobiliyatida.^[19]
Davom etuvchi hodisani yaxshi biladigan zamonaviy professional tarixchilar tarixiy revizionizm, "nima bo'lganini" talqin qilishda yangi topilmalar va g'oyalarga imkon bering va o'rganishni yaxshi biladigan olimlar matnlar (qanchalik muqaddas bo'lsa ham) ko'ring rivoyatchilar potentsial jihatdan ishonchsiz^[20]va barcha hisob-kitoblar, xususan tahrir qilingan hisob-kitoblar, tarixiy jihatdan to'liq bo'lmagan, vaqt va sharoitlar tarafkashligi.
Ibroniycha Injil / Eski Ahd
Mualliflik
Asosiy maqola: Injilning muallifi
Muqaddas Kitobning tarixiy vakolatining asosiy ustuni bu tasvirlangan voqealarni asosiy aktyorlar yoki guvohlar tomonidan tuzilgan an'anadir. Pentateuch Musoning ishi edi, Yoshua Yoshua tomonidan edi va hokazo. Biroq, Protestant islohoti boshlangan 17-asrda intellektual fermentlashning o'sib borayotgan iqlimi bilan birlashtirilgan haqiqiy matnlarni ancha keng auditoriyaga etkazdi. Ma'rifat davri. Bu ushbu an'anaviy da'volarga qattiq, shubha bilan e'tibor qaratdi. Protestant Angliyada faylasuf Tomas Xobbs uning asosiy ishida Leviyatan (1651) Mozaikaning Beshiktosh muallifligini rad etib, Joshua, Hakamlar, Shomuil, Shohlar va Solnomalarni ular ta'riflagan voqealardan ancha oldin yozilganligini aniqladi. Uning xulosalari ichki matniy dalillarga asoslangan edi, ammo zamonaviy bahs-munozaralar bilan rezonanslashayotgan argumentda u quyidagilarni ta'kidladi: "Muqaddas Bitikning bir nechta Kitoblarining asl mualliflari kim bo'lganligi, boshqa Tarixning hech qanday etarli guvohligi bilan tasdiqlanmagan. haqiqatning yagona dalili. "^[21][22]

Simonning sarlavhali sahifasi Tanqidiy tarix, 1682.
Yahudiy faylasufi va panteisti Baruch Spinoza Gobbesning o'zidagi tarixiy kitoblarning isbotlanishi haqidagi shubhalarini takrorladi Teologik-siyosiy risola (1670 yilda nashr etilgan),^[23] homiyligi ostida ushbu matnlarning so'nggi tahriri post-eksgliyadan bo'lgan degan taklifni batafsil ishlab chiqdi. Ezra (IX bob). U ilgari ravvinlar kengashi tomonidan samarali ravishda chiqarib yuborilgan edi Amsterdam chunki u qabul qildi bid'atlar. Frantsuz ruhoniysi Richard Simon ushbu tanqidiy istiqbollarni Katolik 1678 yilgi an'anaga binoan, "bizga kelgan Muqaddas Bitiklarning aksariyati qisqartmalar va ibroniylarning ro'yxatga olish kitoblarida saqlangan qadimgi Havoriylar Xulosalari" dan iborat bo'lib, bibliyada matn tanqidining birinchi asari bo'lgan. zamonaviy ma'noda.^[24]
Bunga javoban Jan Astruc, Pentateuchga murojaat qilish manba tanqidlari klassik dunyoviy matnlarni tahlil qilishda keng tarqalgan usullar, u to'rt xil qo'lyozma an'analarini topishi mumkinligiga ishongan va Musoning o'zi qayta tuzgan deb da'vo qilgan (62-64-betlar).^[25] Uning 1753 yildagi kitobi maktab nomi bilan tanilgan yuqori tanqid bilan yakunlandi Yulius Vellxauzen rasmiylashtiruvchi hujjatli gipoteza 1870-yillarda,^[26] bu rivoyatlarni Yaxwist, Elohist, Deuteronomist, va Ruhoniylarning manbasi. Hujjatli gipotezaning versiyalari ularning tuzilish tartibi, tuzilish holatlari va redaktsiya (lar) sanasiga qarab turlicha bo'lishiga qaramay, ularning umumiy terminologiyasi kompozitsion tabiati va kelib chiqishi haqidagi zamonaviy nazariyalar uchun asos yaratishda davom etmoqda. Tavrot.^[27]
19-asrning oxiriga kelib, beshinchi eramizdan avvalgi 1000 yildan boshlab yozilgan ko'plab mualliflarning ishi ekanligi to'g'risida ilmiy kelishuvga erishilgan (mil. Av. Dovud Miloddan avvalgi 500 yilgacha (Ezra davri) va qayta tahrirlangan v. 450 va natijada har qanday tarix o'z ichiga olgan bo'lsa, aniq dalillarga qaraganda tez-tez polemik bo'lib chiqdi - bu xulosa o'sha paytdagi Muqaddas Kitob mifologiyalari deb tasniflangan yangi ilmiy inkorlar bilan mustahkamlandi.
Tavrot (Pentateuch)
Ibtido yaratish haqida hikoya

Adan bog'i: tarixdan mifologiyaga. By Lukas Kranax der Elter (1472–1553)
Shuningdek qarang: Ibtido yaratish haqida hikoya
Ibtido kitobida hech bo'lmaganda yaratilish rivoyatlarini tanqid qilishning nasroniy an'analari mavjud Gipponing Sent-Avgustin (354-430) va yahudiy urf-odatlari, shuningdek, Muqaddas Kitobdagi ibtidoiy tarixga bo'lgan munosabatida muhim mavzuni saqlab qolishdi. O'rta asrlarning nufuzli faylasufi Maymonidlar ijodga nisbatan shubhali noaniqlikni saqlab qoldi sobiq nihilo haqida hikoyalarni ko'rib chiqdi Odam ko'proq "qahramoni" birinchi odam "bo'lgan tarixiy hikoyalar sifatida emas, balki falsafiy antropologiya" sifatida.^[28] Yunon faylasuflari Aristotel,^[29] Kritolaus^[30] va Proklus^[31] deb o'tkazdi dunyo abadiy edi. Bunday talqinlar protestant islohotidan keyingi davrga to'g'ri kelmaydi, chunki "odatda evangelistizmda Ibtidoning an'anaviy qarashlari sifatida qabul qilinadi".^[c]
Ning nashr etilishi Jeyms Xatton "s Yer nazariyasi 1788 yilda Ibtido ibtidoiy er yuzidagi eng yuqori hokimiyat sifatida taxtdan tushiradigan ilmiy inqilobda muhim voqea bo'ldi. tarix. Birinchi halokat Yaratilish haqidagi hikoyaning o'zi edi va 19-asrning boshlarida "hech qanday mas'uliyatli olim Musoning yaratilish haqidagi hisobotining tom ma'noda ishonchliligi uchun kurashmagan".^[33] O'rtasidagi jang bir xillik va katastrofizm qadar paydo bo'lgan intizomda To'fonni tirik ushlab turdi Adam Sedgvik, Geologik Jamiyat prezidenti 1831 yilgi prezidentlik murojaatida avvalgi qo'llab-quvvatlashidan voz kechdi:
Biz diluviya nazariyasini birinchi marta qabul qilishimizdan oldin to'xtab turishimiz kerak edi va barcha eski yuzaki shag'allarimizni Mozaikadagi To'fon harakatiga yo'naltirdik. Insoniyat va uning qo'llari bilan ishlagan narsalar uchun biz hali ham omonatlarda saqlanib qolgan sobiq dunyo qoldiqlari orasida biron bir iz topmadik.^[34]
Bularning barchasi "birinchi odam" va uning taxminiy avlodlarini barcha tarixiy kontekstdan mahrum bo'lishga qadar noqulay ahvolda qoldirdi. Charlz Darvin nashr etilishi bilan Adan bog'ini tabiiylashtirdi Turlarning kelib chiqishi to'g'risida 1859 yilda. Ushbu ilmiy inqilobni xalq tomonidan qabul qilish o'sha paytda notekis edi, ammo keyinchalik sezilarli darajada o'sdi. Tez orada asosiy ilmiy jamoatchilik, Ibtido 1–11 ni yuqori darajadagi sxematik adabiy asar ekanligi to'g'risida bugun bir fikrga kelishdi. ilohiyot / ramziy mifologiya haqiqiy tarix yoki fanga qaraganda.^[25]
Patriarxlar
Asosiy maqola: Patriarxlar (Injil)
Keyingi o'n yilliklarda Herman Gunkel Pentateuchning afsonaviy jihatlariga e'tibor qaratdi va Albrecht Alt, Martin Noth va an'ana tarixi maktabning ta'kidlashicha, uning asosiy urf-odatlari chinakam qadimiy ildizlarga ega bo'lsa-da, rivoyatlar xayoliy ramkalash moslamalari bo'lib, zamonaviy ma'noda tarix sifatida mo'ljallanmagan. Ushbu maktabning tarixiy rekonstruktsiyasiga (xususan, og'zaki an'analarning asosiy qadimiy manbai bo'lgan tushunchasi) shubha tug'dirgan bo'lsa ham, Injil tarixiyligini tanqid qilishning aksariyati keng qabul qilindi. Gunkelning pozitsiyasi shu
agar biz Ibrohim, Ishoq va Yoqub singari raqamlarni asl afsonaviy asoslari bo'lmagan haqiqiy shaxslar deb hisoblasak, bu ularning tarixiy shaxslar ekanligini anglatmaydi. ... Agar taxmin qilish mumkin bo'lsa ham, ilgari "Ibrohim" degan odam bo'lgan bo'lsa ham, afsonalar tarixini biladigan har bir kishi afsonaning rasmni saqlab qolish uchun shuncha asrlar oralig'ida hech qanday holatda emasligiga amin. Ibrohimning shaxsiy taqvodorligi. "Ibrohimning dini", aslida, ular Ibrohimga bog'laydigan afsonaviy rivoyatchilarning dinidir.^[35]
Bu turli shakllarda zamonaviy tanqidning odatiy joyiga aylandi.^[d]
Qo'shma Shtatlarda Injil arxeologiyasi Olbrayt ta'siri ostida, qarshi hujumga o'tilgan harakat, ramziy rivoyatlardagi keng kontur ham haqiqat ekanligini ta'kidlab, shuning uchun olimlar Ibrohim va boshqalarning hayotidan individual epizodlarni isbotlashni yoki rad etishni umid qilolmas edilar. patriarxlar, bular arxeologik yozuvlardan tasdiqlangan kontekstga joylashtirilishi mumkin bo'lgan haqiqiy shaxslar edi. Ammo ko'proq kashfiyotlar amalga oshirilgach va kutilgan topilmalar amalga oshmay qolsa, arxeologiya aslida Olbrayt va uning izdoshlari tomonidan qilingan da'volarni qo'llab-quvvatlamasligi aniq bo'ldi. Bugungi kunda, ozgina ulamolargina, asosan, diniy e'tiqod sabablari asosida o'z faoliyatini davom ettirmoqdalar.^[37] Uilyam Dever 1993 yilda buni ta'kidlagan
[Olbrayt] ning markaziy tezislari, umuman qisman Injil tanqididagi keyingi yutuqlar tufayli bekor qilindi, lekin asosan u o'zi rag'batlantiruvchi va tezlashtirgan yosh amerikaliklar va isroilliklarning davom etgan arxeologik tadqiqotlari natijasida. ... Ajablanarlisi shundaki, uzoq muddatda "Bibliya arxeologiyasi" emas, balki Bibliya tadqiqotlariga eng ko'p hissa qo'shgan yangi "dunyoviy" arxeologiya bo'ladi.^[38]
Deuteronomistik tarix
Asosiy maqola: Deuteronomist
Ko'pgina olimlarning fikriga ko'ra "Deuteronomistik tarix" qadimiy matnlar va og'zaki an'ana unsurlarini, shu jumladan geo-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy voqeliklarni va tarixiy shaxslar va voqealar haqidagi ba'zi ma'lumotlarni saqlagan. Biroq, uning katta qismlari afsonaviy bo'lib, unda ko'plab anaxronizmlar mavjud.^[39]
Joshua va sudyalardagi "Fath hikoyasi"
Tarixiy munozaradagi asosiy masala Joshua va Hakamlar tomonidan tasvirlangan isroilliklarning Kan'onni bosib olish haqidagi rivoyati edi. Amerikalik Olbrayt maktabining ta'kidlashicha, fath haqida Injilda bayon qilingan voqea arxeologik yozuvlar bilan tasdiqlanadi; va haqiqatan ham 20-asrning ko'p qismida arxeologiya Bibliyada bayonotni qo'llab-quvvatlagan, shu jumladan Beytin (Bethel deb nomlangan), Tel-ed-Dvayr, (Lachish deb nomlangan), Xazor va Erixoda olib borilgan qazishmalar.^[40][41]
Biroq, fath haqidagi rivoyatda kamchiliklar paydo bo'ldi. Eng shov-shuvli misol "yiqilish" bo'ldi Erixo "tomonidan qazilgan Jon Garstang 1930-yillarda.^[40] Garstang dastlab u Injil davriga to'g'ri keladigan qulab tushgan devorlarni topganini e'lon qildi Erixo jangi, ammo keyinchalik vayronagarchilikni ancha oldingi davrga qayta ko'rib chiqdi.^[41] Ketlin Kenyon XVI asr o'rtalariga qadar devor bilan o'ralgan shahar vayron qilingan (v. Miloddan avvalgi 1550 yil), 1950-yillarning boshlarida olib borgan qazishmalar asosida Fir'avn Ramses bilan Chiqish odatiy uchrashuvini moslashtirish uchun juda erta.^[42] Barcha qazishma natijalarini tahlil qilish asosida xuddi shu xulosaga Pyotr Bienkovskiy erishgan.^[43] 1960 yillarga kelib, arxeologik yozuvlar aslida Yoshuada berilgan fath haqidagi yozuvni tasdiqlamaganligi aniq bo'ldi: Muqaddas Kitobda isroilliklar tomonidan vayron qilingan deb yozilgan shaharlarda o'sha paytda odamlar yashamagan edi, yoki, agar yo'q qilingan, qisqa vaqt ichida emas, balki turli vaqtlarda yo'q qilingan.^[40]Ga binoan Isroil Finkelshteyn, Fath haqidagi rivoyat bo'yicha kelishuvdan 20-asr oxirida voz kechilgan.^[40]
Uning fikriga ko'ra, Joshua kitobida asrlar davomida turli xil guruhlar o'rtasidagi bir necha mustaqil janglar qatnashgan va sun'iy ravishda bitta etakchi Joshuaga tegishli.^[44] Biroq, Injil yozuvlari arxeologik yozuvlarga zid bo'lmagan bir nechta holatlar mavjud. Masalan, qatlam yilda Tel-Xazor, topilgan a qirg'in qatlami miloddan avvalgi 1200 yillardan boshlab, katastrofik yong'in alomatlarini ko'rsatmoqda va saytdan topilgan mixxat taxtalari nomlangan monarxlarga tegishli. Ibni Addi, qayerda Ibni bo'lishi mumkin etimologik kelib chiqishi Yavin (Jabin), kanoniyaliklar rahbari ibroniycha Injilda aytilgan.^[45][46] Shahar, shuningdek, katta ibodatxonalar va serob saroylar bilan vayron qilinishidan oldin Kan'onning ajoyib shahri bo'lganligini ko'rsatmoqda,^[46] yuqori qismga bo'ling akropol va quyi shahar; Bu shahar, ehtimol, Kan'onning yirik shahri bo'lgan. Finklestein Xazorning yo'q qilinishi fuqarolararo nizolar, hujumlar natijasida sodir bo'lgan degan nazariyani ilgari surdi Dengiz xalqlari, va / yoki natijasi umumiy qulash So'nggi bronza asrida butun sharqiy O'rta er dengizi bo'ylab tsivilizatsiyani isroilliklar qo'zg'atgandan ko'ra.^[46]
Shomuilning kitoblari
Shomuilning kitoblari tarixiy va afsonaviy manbalarga asoslangan bo'lib, birinchi navbatda tasvirlangan voqealardan keyin Isroil tarixidagi bo'shliqni to'ldirishga xizmat qiladi. Ikkinchi qonun. Kan'oniylarni yo'q qilish bilan bog'liq bo'lgan janglar arxeologik yozuvlar tomonidan qo'llab-quvvatlanmaydi va endi isroilliklar o'zlari Kan'onitlarning kichik guruhi sifatida paydo bo'lgan deb keng tarqalgan.^[47][48][49] Shomuilning kitoblari juda ko'p narsalarni namoyish etadi anaxronizmlar miloddan avvalgi XI asrda tuzilgan bo'lishi kerak.^[50] Masalan, keyingi zirhlar haqida so'z yuritilgan (1 Shohlar 17: 4-7, 38-39; 25:13), foydalanish tuyalar (1 Shohlar 30:17) va otliqlar (aravachadan farqli o'laroq) (1 Shohlar 13: 5, 2 Shohlar 1: 6), temir tirgaklar va boltalar (ular odatdagidek) (2 Shohlar 12:31), murakkab. qamal qilish texnikasi (2 Shohlar 20:15). U erda (2 Shohlar 17: 1), 20 ming qurbonlar bilan jang (2 Shohlar 18: 7) va Kushit harbiylari va xizmatchilariga ishora qilingan. Kushitlar keyin keng tarqalgan edi Misrning 26-sulolasi, miloddan avvalgi 8-asrning so'nggi choragi davri.^[50]
Birlashgan monarxiya
Ibroniycha Muqaddas Kitobga binoan miloddan avvalgi X asrda Yahudiya va Samariyada hukmronlik qilgan Isroilning "Birlashgan monarxiyasi" ning tarixiyligi zamonaviy tanqidning diqqat markazida bo'lgan.Tomas L. Tompson, etakchi minimalist Masalan, olim shunday yozgan:
Birlashgan monarxiya, Quddusda poytaxt yoki Falastinning g'arbiy qismida hukmronlik qilgan har qanday izchil, birlashgan siyosiy kuch haqida dalillar yo'q, afsonalar ta'riflagan kattalikdagi imperiya u yoqda tursin. Shoul, Dovud yoki Sulaymon ismli podshohlarning borligi haqida bizda dalillar yo'q; Ushbu dastlabki davrda Quddusdagi biron bir ma'bad uchun bizda dalillar yo'q. X asrdagi Isroil va Yahudo haqida bilgan narsalar bu dalil etishmasligini o'tmish haqidagi ma'lumotimiz va ma'lumotimizdagi bo'shliq deb izohlashga imkon bermaydi, bu shunchaki arxeologiyaning tasodifiy tabiati natijasidir. Falastinning X asridagi bunday tarixiy haqiqatlarga ishora qiluvchi na xona, na kontekst, na artefakt va na arxiv mavjud. Aholisi bo'lmagan davlat haqida tarixiy ravishda gapirish mumkin emas. Shaharsiz poytaxt haqida ham gapirish mumkin emas. Hikoyalar etarli emas.
IIa temir davrida (monarxiya davriga to'g'ri keladigan) Yahudo Yahudiya tepaliklaridagi kichik, asosan qishloq va obodonlashtirilmagan aholi punktlari bilan cheklangan ko'rinadi.^[39] Bu yuqoridan farq qiladi Samariya bu shaharlashayotgan edi. Ushbu arxeologik dalillar va matnni tanqid qilish ko'plab zamonaviy tarixchilarni Isroil / Samariya va Yahudoni alohida-alohida kelib chiqadigan markaz sifatida qarama-qarshi bo'lgan shaxslar sifatida qarashlariga olib keldi. Shakam va Quddus navbati bilan va Quddusda poytaxti bo'lgan birlashgan qirollik sifatida emas.
Qazish ishlari Xirbet Qeiyafa, Yahudoda joylashgan Temir sayti, Birlashgan Monarxiya haqidagi Injil kitobini qo'llab-quvvatlaydi. The Isroil qadimiy yodgorliklar idorasi "Xirbat Kayfadagi qazishmalar miloddan avvalgi XI asrning oxirida Yahudoda mavjud bo'lgan shahar jamiyatini aniq ko'rsatib berdi. Endi Yahudo Shohligi faqat miloddan avvalgi VIII asrning oxirida yoki boshqa biron bir davrda rivojlangan deb ta'kidlash mumkin emas. . "^[51]
Miloddan avvalgi X asrda Quddus maqomi munozaralarning asosiy mavzusi.^[39] Quddusning qadimgi qismi va uning asl shahar yadrosi Dovud shahri, bu 9-asrga qadar isroilliklarning muhim turar-joy faoliyati to'g'risida dalolat bermaydi.^[52] Biroq, kabi noyob ma'muriy tuzilmalar Bosqichli tosh tuzilishi va Katta tosh tuzilishi Dastlab bitta tuzilmani tashkil etgan tarkibida temir Iga tegishli moddiy madaniyat mavjud.^[39] Miloddan avvalgi 10-asrda aholi yashash joylarining aniq etishmasligi sababli, Isroil Finkelshteyn asrda Quddus milliy poytaxt emas, Yahudiya tepaliklaridagi kichik qishloq qishlog'i edi, deb ta'kidlaydi va Ussishkin bu shahar umuman yashamagan edi. Amihay Mazar, agar Dovud shahridagi ma'muriy tuzilmalarning temir I / Iron IIa bilan uchrashishi to'g'ri bo'lsa (u ishonganidek), "Quddus qudratli qal'aga ega bo'lgan juda kichik shahar edi, u sezilarli mintaqaviy markaz bo'lishi mumkin edi. siyosat. "^[39]
Dovud va Sulaymon davridan beri Quddus vayron qilingan va keyinchalik taxminan 15-20 marta qayta tiklanganligi sababli, ba'zilari 10-asrda yashaganligi haqidagi ko'plab dalillarni osongina yo'q qilish mumkin edi. Biroq, Isroil Finkelshteynning ta'kidlashicha, keyingi temir davrida (temir IIb) muhim me'morchilik topilgan.
Kashf etilganidan beri Tel Dan Stele miloddan avvalgi 9-8 asrlarga tegishli bytdwd, "Ma'lumot uchun uy Dovud "Yahudoda monarxiya sulolasi sifatida^[53][54] (mumkin bo'lgan yana bir ma'lumotnoma Mesha Stele ),^[55] olimlarning aksariyati Dovud va Sulaymon tomonidan boshqariladigan siyosatning mavjudligini Muqaddas Kitobda tasvirlanganidan ko'ra mo''tadilroq darajada qabul qiladilar.^[56]
Yangi Ahd
Isoning tarixiyligi
Asosiy maqola: Isoning tarixiyligi
Iso haqidagi ba'zi Yangi Ahd ta'limotlarining tarixiyligi, shuningdek, Injil olimlari tomonidan muhokama qilinmoqda. "tarixiy Iso uchun izlanish "XVIII asrdayoq boshlangan va hozirgi kungacha davom etib kelmoqda. Eng ko'zga ko'ringan stipendiyalar 1980 va 1990 yillarda, shu bilan birga J. D. Krossan,^[57] Jeyms D. G. Dann,^[58] Jon P. Meier,^[59] E. P. Sanders^[60] va N. T. Rayt^[61] eng ko'p o'qilgan va muhokama qilingan bo'lish. Isoga tegishli bo'lgan Yangi Ahdning dastlabki matnlari, Pavlusning maktublari, odatda milodiy 50-yillarda sanaladi. Pavlus Isoning hayoti va faoliyati haqida juda oz narsa yozganligi sababli, ular Isoning hayoti haqidagi dalillarni aniqlashda juda kam yordam berishadi, garchi ularda Isoning guvohlari tomonidan berilgan ma'lumotlarga havolalar bo'lishi mumkin.^[62]
Kashfiyoti O'lik dengiz yozuvlari ning mazmuniga oydinlik kiritdi I asr Yahudiya, yahudiylarning e'tiqodining xilma-xilligini, shuningdek, umumiy kutishlar va ta'limotlarni e'tiborga olib. Masalan, kelgusi kutish messiah, ning ritmlari Tog'dagi va'z va boshqa nasroniylik harakatlarining aksariyati o'sha davrdagi apokaliptik yahudiylikda mavjud bo'lganligi aniqlandi.^[63] Bu markazlashtirishning ta'sirini ko'rsatdi Dastlabki nasroniylik yahudiylarning ildizlarida ilgari bo'lganlarga qaraganda ancha ko'p. Endi buni tan olishdi Rabboniy yahudiylik va Dastlabki nasroniylik gacha saqlanib qolgan ko'plab iplardan faqat ikkitasi Yahudiylarning qo'zg'oloni Milodiy 66 dan 70 gacha;^[64][65] Shuningdek qarang Dastlabki nasroniylik va yahudiylikning bo'linishi.
Deyarli barcha tarixiy tanqidchilar Iso ismli tarixiy shaxsning Galileyning butun qishloqlarida o'qitganiga qo'shilishadi. Milodiy 30-yil, uning izdoshlari g'ayritabiiy harakatlar qilgan deb hisoblashgan va Rimliklarga, ehtimol isyon uchun o'limga mahkum etilgan.^[66]
Xushxabarlarning tarixiyligi
Asosiy maqola: Xushxabarlarning tarixiy ishonchliligi
Zamonaviy olimlarning aksariyati kanonik deb hisoblashadi Xushxabar hisoblar milodiy 70-100 yoki 110-yillarda yozilgan,^[67] xochga mixlanganidan to'rt-sakkiz o'n yil o'tgach, garchi avvalgi urf-odatlar va matnlarga asoslangan bo'lsa ham, masalan "Q ", Logiya yoki so'zlar Xushxabar, ehtiros hisobi yoki boshqa oldingi adabiyotlar (Qarang Xushxabarlarning ro'yxati ). Ba'zi olimlar ushbu voqealarni guvohlar tomonidan tuzilgan deb ta'kidlaydilar^[68][69] garchi bu fikr boshqa olimlar tomonidan bahslashsa ham.^[70] Sharh Richard Bakhem kitobi Iso va guvohlar: Xushxabar guvohlarning guvohligi "Akademiyada keng tarqalgan donolik shundan iboratki, Isoning hikoyalari va so'zlari o'nlab yillar davomida tarqalib, nihoyat yozma ravishda yozilishidan oldin son-sanoqsiz qayta hikoyalar va bezaklarni boshdan kechirdi. ... Ushbu ilmiy taxminlarning barchasi bu muhim va provokatsion savol ostida shubha ostiga olinadi. kelajakda ushbu masalalar bo'yicha munozaralar uchun tosh bo'lishi kerak bo'lgan kitob. "^[71]
Ko'pgina olimlar ta'kidlashlaricha Markning xushxabari Iso payg'ambar davrida Yahudiyada geografik, siyosiy va diniy masalalarni bilmaslikning alomatlarini ko'rsatmoqda. Shunday qilib, bugungi kunda eng keng tarqalgan fikr shundan iboratki, muallif noma'lum, ham geografik, ham tarixiy jihatdan rivoyat qilingan voqealarga yaqin,^[72][73][74] kabi fikrlar turlicha va shunga o'xshash olimlar Kreyg Blomberg ko'proq an'anaviy ko'rinishni qabul qiling.^[75] Noqulay va rustik deb ta'riflanishi mumkin bo'lgan iboralardan foydalanish Mark Xushxabarining ma'lum darajada o'qimagan yoki hatto qo'pol ko'rinishini keltirib chiqaradi.^[76] Bunga ta'sir ko'rsatishi mumkin Muqaddas Piter, baliqchiga, Mark yozuvida bo'lishi tavsiya etiladi.^[77] Odatda yozuvchilar deb o'ylashadi Matto xushxabari va Luqoning xushxabari Mark sifatida ishlatilgan manba Markdagi o'ziga xoslik va qo'polliklarning o'zgarishi va yaxshilanishi bilan.^[76]
Havoriylarning tarixiyligi
Asosiy maqola: Havoriylar Havoriylarining tarixiy ishonchliligi
Arxeologik yozuvlar va boshqa mustaqil manbalar shuni ko'rsatadiki, Havoriylar amaldorlari unvonlari, ma'muriy bo'linmalar, shahar yig'ilishlari va Quddusdagi yahudiy ma'badining qoidalari bilan bog'liq bo'lgan 1-asr jamiyatining ba'zi aniq tafsilotlarini o'z ichiga oladi. Biroq, tasvirining tarixiyligi Pavlus havoriy Havoriylar aktiga qarshi bahs yuritiladi. Havoriylar Pavlusni o'zini qanday ta'riflaganidan, ham haqiqat, ham ilohiy jihatdan boshqacha ta'riflaydi.^[78] Havoriylar Pavlusning muhim masalalardagi maktublari bilan farq qiladi, masalan Qonun, Pavlusniki havoriylik va uning bilan bog'liqligi Quddus cherkovi.^[78] Olimlar, Havoriylar kitobidan ko'ra, Pavlusning xabarini afzal ko'rishadi.^{[79]:316[80]:10}
Arxeologik va tarixiy fikr maktablari
Akademik qarashlarga umumiy nuqtai
Muqaddas Kitob matnini savodli o'qish, qachon, kim tomonidan va nima uchun yozilganligini bilishni talab qiladi. Masalan, ko'plab akademiklar bu bilan rozi bo'lishadi Pentateuch VI asrdan biroz vaqt o'tgach mavjud bo'lgan Miloddan avvalgi, lekin ular qachon yozilganligi haqida kelishmovchiliklar. Taklif qilinadigan sanalar miloddan avvalgi XV asrdan va miloddan avvalgi VI asrgacha o'zgarib turadi. Ommabop gipotezalardan biri hukmronlik davriga ishora qilmoqda Josiya (Miloddan avvalgi VII asr). Ushbu gipotezada voqealar, masalan, Chiqish ular nihoyat tahrir qilinishidan bir necha asr oldin yuz bergan bo'lar edi. Ushbu mavzu kengaytirilgan Muqaddas Kitob bilan tanishish.
Yodda tutish kerak bo'lgan muhim nuqta - bu hujjatli gipoteza Muqaddas Kitob dalillaridan foydalanib, bizning hozirgi versiyamiz yo'qolgan eski yozma manbalarga asoslanganligini namoyish qilmoqda. Garchi bu yillar davomida jiddiy ravishda o'zgartirilgan bo'lsa-da, ba'zi olimlar ushbu gipotezaning ba'zi bir shakllarini qabul qilishadi. Masalan, uni rad etgan bir qator olimlar ham bo'lgan va mavjud Misrshunos Kennet oshxonasi^[81][82] va Eski Ahdshunos Uolter Kayzer, kichik,^[83] shu qatorda; shu bilan birga R. N. Whybray, Umberto Kassuto, O. T. Allis, Glison Archer, Jon Seyxamer,^[84] va Bryus Ualtke.^[85]
Maksimalist-minimalist dixotomiya
Dan oldin Muqaddas Kitob rivoyatlarida keltirilgan voqealarning tarixiyligi to'g'risida katta ilmiy munozaralar mavjud Bobil asirligi miloddan avvalgi VI asrda. Qadimgi Isroil to'g'risidagi Injil kitobini tubdan tarixiy deb rad etgan olimlar va uni asosan tarixning ishonchli manbai sifatida qabul qiladiganlar o'rtasida bo'linish mavjud - ular navbati bilan Muqaddas Kitobdagi minimalistlar va Muqaddas Kitobdagi maximalistlar. Muqaddas Kitobdagi stipendiyalarning qarama-qarshi ikkita maktabga bo'linishi fundamentalist bo'lmagan Bibliya olimlari tomonidan qat'iyan rad etilmoqda, chunki konservativ nasroniylarning bu sohani faqat ikki tomoni to'g'ri bo'lgan ikki qutbli dalil sifatida tasvirlashga urinishidir.^[86]
Yaqinda Maksimalist va Minimalist o'rtasidagi farq kamaydi va yangi maktab ish bilan boshlandi, Tarixiy Isroil uchun savol: munozarali arxeologiya va dastlabki Isroil tarixi tomonidan Isroil Finkelshteyn, Amihai Mazar va Brayan B. Shmidt.^[87] Ushbu maktab, jarayondan keyingi arxeologiya bizni Minimalizm va Maksimalizm o'rtasida o'rta daraja mavjudligini tan olishga imkon beradi va bu ikkala haddan tashqari rad etilishi kerak, deb ta'kidlaydi. Arxeologiya Injil yozuvlarining ikkala qismini tasdiqlashni taklif qiladi, shuningdek, ba'zilari tomonidan talqin qilinadigan muammolarga duch keladi. Dalillarni sinchkovlik bilan o'rganish Eski Ahdning birinchi qismining tarixiy aniqligi hukmronlik davrida eng katta ekanligini ko'rsatmoqda Josiya. Ba'zilarning fikriga ko'ra, ushbu sanadan boshlab aniqlik yanada orqaga qarab kamayadi. Bu, ular da'vo qilishicha, matnlarning katta tahriri taxminan shu sanada sodir bo'lganligini tasdiqlaydi.
Injil minimalizmi
Asosiy maqola: Injil minimalizmi
Ba'zan Muqaddas Kitobdagi minimalizm deb ataladigan nuqtai nazar, odatda Muqaddas Kitob a diniy va uzrli ish, va undagi barcha hikoyalar an etiologik belgi.^{[iqtibos kerak ]} Dastlabki hikoyalar asrlar o'tgach qayta tiklangan tarixiy asosga ega bo'lib, hikoyalar eng ko'p haqiqiy tarixiy xotiraning faqat bir nechta kichik qismlariga ega, bu ularning ta'rifi bo'yicha faqat arxeologik kashfiyotlar tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan nuqtalardir. Shu nuqtai nazardan, Injil patriarxlari haqidagi barcha hikoyalar xayoliydir va patriarxlar faqat keyingi tarixiy haqiqatlarni tasvirlash uchun afsonaviy eponimlar. Bundan tashqari, Injil minimalistlari bu deb ta'kidlashadi Isroilning o'n ikki qabilasi Keyinchalik qurilish bo'lgan, shoh Dovud va Shoul Shoulning hikoyalari keyingi Eron-Ellinizm misollari asosida yaratilgan va bu erda arxeologik dalillar yo'q birlashgan Isroil Qirolligi - Muqaddas Kitobda Dovud va Sulaymon Furotdan imperiyani boshqarganligi aytilgan Elat - mavjud bo'lgan. Kabi boshqacha fikr bildiruvchi arxeologik dalillar Mesha Stele, ko'pincha allegorik deb rad etiladi.^{[iqtibos kerak ]}
Harakat qachon boshlanganini aniqlash qiyin, ammo 1968 yil sana kabi ko'rinadi. Bu yil davomida Kopengagendagi ikkita sovrinli esse yozildi; birma-bir Nil Piter Lemche, ikkinchisi tomonidan Heike Friis, bu Muqaddas Kitobga yaqinlashish uslubimizni to'liq qayta ko'rib chiqishni va undan tarixiy xulosalar chiqarishga harakat qilishni qo'llab-quvvatladi.^[88]
Nashr etilgan kitoblarda, hozirgi Bibliyada minimalizm deb nomlanuvchi hozirgi fikr maktabining dastlabki tarafdorlaridan biri Jovanni Garbini, Storia e ideologia nell'Israele antico (1986), ingliz tiliga shunday tarjima qilingan Qadimgi Isroilda tarix va mafkura (1988).^[89] Uning izidan ergashdi Tomas L. Tompson uning uzunligi bilan Isroil xalqining dastlabki tarixi: Yozma va arxeologik manbalardan (1992) va,^[90] Tompsonning kitobida, P. R. Deviesning qisqaroq asarida, "Qadimgi Isroil" izlashda (1992).^[91] Ikkinchisida Devis tarixiy Isroilni faqat arxeologik qoldiqlarda, Injildagi Isroilni faqat bitiklarda topadi va "qadimgi Isroil" ni qayta qurish bu ikkalasining qabul qilinmaydigan birlashmasi deb biladi. Tompson va Devislar butun ibroniycha Muqaddas Kitobni (Eski Ahd) Quddusdagi Bobil surgunidan qaytgandan so'ng, miloddan avvalgi 539 yildan boshlab, Muqaddas Kitob belgilagan davrda yahudiylarning kichik birlashmalarining xayoliy ijodi deb biladilar. Nil Piter Lemche, Tompsonning o'qituvchisi Kopengagen universiteti, shuningdek, Tompsonning ta'sirini ko'rsatadigan bir nechta sarlavhalar bilan ta'qib qilingan, shu jumladan Tarix va urf-odatlar bo'yicha isroilliklar (1998). Tompsonning ham, Lemchining ham bir muassasada bo'lishi "atamasidan foydalanishga olib keldi"Kopengagen maktabi ". 1992 yildan boshlab Injil minimalizmining ta'siri ikkitadan ortiq nuqtai nazar bilan munozara bo'ldi.^[92][93][94]
Bibliyadagi maksimalizm
Muqaddas Kitob rivoyatlarida keltirilgan voqealarning tarixiyligi to'g'risida, xususan, Bobil asirligi miloddan avvalgi VI asrda. Qadimgi Isroilning tarixiyligi haqidagi bahs-munozaralarga kelsak, maksimalist pozitsiya Birlashgan Monarxiya va Isroilning dastlabki qirollari haqidagi hisobotlarni, Dovud va Shoul, asosan tarixiy sifatida qabul qilinishi kerak.^[95]
Mojaroni kamaytirish
2001 yilda, Isroil Finkelshteyn va Nil Asher Silberman nashr etilgan Injil topildi: Arxeologiyaning qadimgi Isroil haqidagi yangi ko'rinishi va uning muqaddas matnlarining kelib chiqishi bu o'rtada Muqaddas Kitobdagi minimalizmga nisbatan qarashni qo'llab-quvvatladi va ko'plab konservatorlar orasida g'alayonni keltirib chiqardi.^[96] Ning 25 yillik yubiley sonida Bibliya arxeologiyasini o'rganish (2001 yil mart / aprel nashrlari), muharriri Xershel Shanks minimalizm o'lib borayotganini ta'kidlagan bir qancha bibliya olimlaridan iqtibos keltirgan [97], garchi etakchi minimalistlar buni inkor etishgan va "Biz hozir hammamiz minimalistmiz" (hozir hammamiz Keynschilarmiz degan ishora) da'vo qilingan.[98]
Yaxshi moliyalashtirilgan (va fundamentalist) "Injil arxeologlari" dan tashqari, biz hozir deyarli barcha "minimalistlar"miz.
— Filip Devis.[99]
Gap shundaki, biz hammamiz minimalistmiz - hech bo'lmaganda, patriarxal davr va aholi punkti haqida gap ketganda. Men o'ttiz yildan ko'proq vaqt oldin AQShda doktorlik tahsilini boshlaganimda, patriarxlarning "muhim tarixiyligi" erning yagona zabt etilishi kabi keng qabul qilindi. Bugungi kunda bu nuqtai nazarni qabul qiladigan odamni topish juda qiyin.
Darhaqiqat, yaqin vaqtgacha men Vellxauzendan beri Isroilning "maksimalistik" tarixini topa olmadim. ...Aslida, "maksimalist" Injil matnini noto'g'ri isbotlanmasa, qabul qiladigan kishi sifatida keng ta'riflangan. Agar shunday bo'lsa, juda kam odam bunday faoliyat yuritishga tayyor, hatto hozirgi ta'rifga ko'ra tarixi maksimalist bo'lmagan Jon Brayt (1980) ham.
— Lester L. Grabbe.[100]
2003 yil, Kennet ta'limi, ko'proq maksimalistik nuqtai nazarni qabul qiluvchi olim, Eski Ahdning ishonchliligi haqida kitob muallifi. Kitchen Tavrotning koʻpgina (barcha boʻlmasa-da) qismlarining ishonchliligini yoqlab chiqdi va Finkelshteyn va Silbermanning ishini hech qanday noaniq holda tanqid qiladi, Finkelshteyn bunga javoban [iqtibos kerak ].
Jennifer Uolles arxeolog İsrael Finkelshteynning Smithsonian jurnali, 2006 yil may oyida chop etilgan "Muqaddas erlarda zaminning o'zgarishi" maqolasida o'z nuqtai nazarini tasvirlaydi:
U (Isroil Finkelshteyn) ko'pchilik arxeologlar tomonidan qabul qilingan haqiqatni keltiradi - ko'pgina shaharlar Yoshua miloddan avvalgi 13-asr oxirida vayron qilingan deb taxmin qilinadi. o'sha paytda mavjud bo'lishni to'xtatgan edi. Hazor o'sha asrning o'rtalarida vayron qilingan, Ai miloddan avvalgi 2000 yilgacha tashlab ketilgan. Hatto Yerixo (Es-Sultonga ayting), Yoshua karnay sadolari bilan shahar atrofida yetti marta aylanib, devorlarni qulagani aytiladi, u miloddan avvalgi 1500 yilda vayron qilingan. Hozirda Falastin maʼmuriyati nazorati ostida boʻlgan Yerixo hududi bir asrlik samarasiz qazish ishlaridan dalolat beruvchi qulab tushgan chuqur va xandaqlardan iborat.[101]
Biroq, arxeologik ma'lumotlar bilan bog'liq muammolarga qaramay, ba'zi maksimalistlar Yoshuani ikkinchi ming yillikning o'rtalarida, Finkelshteyn yoki Kitchen da'vo qilganidek 13-asrda emas, balki Misr imperiyasi Kan'on ustidan hukmronlik qila boshlagan paytda joylashtirdilar va uning vayronagarchilik qatlamlarini ko'rishadi. Injil hisobining tasdiqlanishi sifatida davr. 13-asr oʻrtalarida Xazorning vayron boʻlishi “Hakamlar kitobi”da yozilganidek, Debora va Barak tomonidan keyinchalik amalga oshirilgan vayronagarchilik haqidagi Bibliyadagi maʼlumotlarning tasdigʻi sifatida qaraladi. Finkelshteyn "Ai" deb atagan joy, odatda, Bibliyadagi Ai joylashgan joy sifatida rad etiladi, chunki u 3-ming yillikda vayron qilingan va ko'milgan. Mashhur sayt bu nom bilan hech bo'lmaganda ellinistik davrdan beri ma'lum bo'lgan. Minimalistlarning barchasi bu voqealarni zamonaviy deb hisoblash ular xabar bergan voqealardan asrlar o'tib yozilgan etiologik tushuntirishlar, deb hisoblaydilar.
Finkelshteyn ham, Silberman ham Dovud va Sulaymon haqiqatan ham miloddan avvalgi 10-asrda Yahudodan boʻlgan (shohlar emas, balki qaroqchilar boshliqlari yoki togʻlik boshliqlari)[102][103] boʻlganini qabul qiladilar, lekin ular bor deb taxmin qilishmaydi. poytaxti Quddusda bo'lgan Birlashgan monarxiya kabi narsa.
Muqaddas Kitobda aytilishicha, Axabning zamondoshi Yohushafat shimoliy shohlikning oramliklarga qarshi urushlari uchun odam kuchi va otlarni taklif qilgan. U diplomatik nikoh tuzish orqali shimoliy shohlik bilan munosabatlarini mustahkamladi: shoh Axabning singlisi yoki qizi isroillik malika Otaliya Yohushafatning o'g'li Yo'ramga uylandi (2 Shohlar 8:18). Quddusdagi Dovudning xonadoni endi Samariyaning isroillik podshohligi bilan bevosita bog'langan (va aftidan, hukmronlik qilgan). Aslida, bu Yahudoning nikohi orqali shimolning egallab olinishini anglatadi, deb taxmin qilishimiz mumkin. Shunday qilib, miloddan avvalgi IX asrda, ya'ni Dovudning taxminiy davridan qariyb bir asr o'tgach, biz nihoyat shimoldagi Dandan janubdagi Ber-Shevagacha bo'lgan va sezilarli darajada zabt etilgan Isroilning buyuk birlashgan monarxiyasining tarixiy mavjudligini ko'rsatishimiz mumkin. Suriya va Transjordaniyadagi hududlar. Ammo bu birlashgan monarxiya - haqiqiy birlashgan monarxiya - Devidlar emas, Omridlar tomonidan boshqarilgan va uning poytaxti Quddus emas, balki Samariya edi.
— Isroil Finkelshteyn va Neil Asher Silberman[105]
Boshqalar, masalan David Ussishkin, Injildagi Birlashgan monarxiya tasviriga ergashuvchilar buni cheklangan dalillarga asoslanib, kelajakda haqiqiy arxeologik dalillarni ochishga umid qilishlarini ta'kidlaydilar.[106] Gunnar Lemanning ta'kidlashicha, Dovud va Sulaymonning mahalliy boshliqlar bo'lishlari ehtimoli hali ham mavjud va Quddus o'sha paytda, eng yaxshisi, qabila qarindoshlik guruhlari ittifoqlari asos bo'lgan, aholi kam yashaydigan hududdagi kichik shaharcha bo'lganini ta'kidlaydi. jamiyatning. Keyinchalik u Yahudo hududidagi uch-to'rttadan biri bo'lgan kichik bir mintaqaviy markaz ekanligini va Dovud ham, Sulaymon ham tasvirlangan imperiyani boshqarish uchun ishchi kuchi yoki zarur ijtimoiy/siyosiy/ma'muriy tuzilishga ega emasligini da'vo qiladi. Injilda.[107]
Bu qarashlar Uilyam G. Dever,[108] Helga Weippert, Amihai Mazar va Amnon Ben-Tor tomonidan qattiq tanqid qilinadi.
André Lemaire davlatlari Qadimgi Isroil: Ibrohimdan Rim ibodatxonasini yo'q qilishgacha[109] that the principal points of the biblical анъана with Sulomon as generally trustworthy, as does Kennet oshxonasi, who argue that Sulaymon hukmronlik qiyosiy boy "mini-imperiya". kichik shahar-davlat emas.
So'nggi paytlarda Finkelshteyn kelishuv va kelishmovchilik sohalarini o'rganish uchun ancha konservativ Amihai Mazar bilan qo'shildi va minimalist va maksimalist deb ataladigan olimlar o'rtasidagi bahs-munozaralarning shiddati pasayib borayotganining alomatlari bor.[87] Bu fikrni Richard S. Xess [110] ham qabul qiladi, bu esa aslida maksimalistlar va minimalistlar o'rtasida ko'plab qarashlar mavjudligini ko'rsatadi. Jek Kargill[111] mashhur darsliklar nafaqat o'quvchilarga zamonaviy arxeologik dalillarni taqdim eta olmasligini, balki ular mavzu bo'yicha mavjud qarashlarning xilma-xilligini ham to'g'ri ifodalay olmasligini ko'rsatdi. Megan Bishop Mur va Bred E. Kelle o'zlarining "Injil tarixi va Isroilning o'tmishi" kitobida, ayniqsa, 1980-yillarning o'rtalaridan 2011 yilgacha bo'lgan davrda, tegishli rivojlanayotgan yondashuvlar va ular bilan bog'liq bo'lgan qarama-qarshiliklar haqida umumiy ma'lumot beradilar.