Reja: Paradigmatik munosabat vav uning xususiyatlari. Sintagmatik munosabat. Iyegrafik munosabat. Assotsiativ munosabat. Fonematik sath unsurlarining pog’onali munosabat doirasidagi o’rni

Reja: 1.Paradigmatik munosabat vav uning xususiyatlari. 2.Sintagmatik munosabat. Iyegrafik munosabat.Assotsiativ munosabat. 3.Fonematik sath unsurlarining pog’onali munosabat doirasidagi o’rni.

TIL BIRLIKLARI O’RTASIDAGI LISONIY MUNOSABATLAR

*Ilmiy paradigma (yunoncha “misol, namuna”) fan obyektini, uning muayyan davrda hokim bo’lgan nazariy tushunchalarini o’rganishga yo’naltirilgan va shu asosda fanning turli bo’limlarida o’xshash bo’lgan, o’zaro bog’langan muayyan tadqiqot metodlari majmuyidir.

*Sintagma (yunoncha) – “birlashgan narsa”,nutqning mazmun va ritmomelodik jihatdan bir butunlikni tashkil etuvchi semantik – sintaktik birligi. Sintagma bir yoki undan ortiq so’zdan iborat bo’lishi, hatto gapga teng bo’lishi mumkin: . Litsey o’quvchilari/shahmat musobaqasida/guruh tarkibida/ishtiroketadilar.

*Sintagmatika – til birliklarini nutq zanjiridagi unsurlar sifatida tekshirish aspektidir. Sintagmatik munosabat – til birliklarining nutq oqimida yuz beradigan xususiyatlari asosidagi munosabatlari. Mas.,allofonlar – fonemaning sintagmatik xususiyatlari,so’zlarning valentligi esa ularning sintagmatik xususiyatlaridir.

*Tilshunoslik manbalarida fonetik sath,fonologik sath,morfologik sath,bog’in sathi,allofonik sath kabi qator tushunchalar qo’llanmoqda. Sath tushunchasining bu darajada izohlanish masala mohiyatini konkretlashtirish uchun emas, balki uni mavhumlashtirish uchun xizmat qiladi. Vaholanki, eslatib o’tilgan barcha sathlarni yagona fonematik sath tushunchasiga birlashtirish mumkin.

* Tilga tizim sifatida yondashib,til qurilishining asosiy birliklarini quyidagicha tavsiflash mumkin: * Til qurilishining asosida yotuvchi birliklar sifatida til tovushlari ta’kidlanadi. Til tovushi birlamchi qurilish birligi sifatida til birliklaridan tub leksemaga,tub morfemaga ifoda jihati sifatida xizmat qiladi. Faqat ifoda jihati bo’lishini nazarda tutib til tovushi bir jihatli birlik deyiladi. * Til tovushining ikki holati – lisoniy birlik holati va nutqiy birlik holati qarqlanadi.

* Til tovushlari o’zicha ma’no bildirmaydi,mano bildiradigan til birliklariga ifoda jihati bo’lib xizmat qiladi. * Asosiy,birlamchi til birliklari – lekseme va morfema. Bulardan leksema yetakchi,morfemani o’ziga qo’shib oluvchi birlik,morfema esa tobe,leksemaga qo’shilib keluvchi birlik. * Til birligi bo’lish uchun bir butunni tashkil qiluvchi ikki jihat – Ifoda jihati va mazmun jihati mavjud bo’lishi lozim. Leksemaning,morfemaning ifoda jihati bo’lib til tovushi xizmat qiladi,shunga ko’ra bu til birliklari segment til birliklari deyiladi (lot,segmentum – qism ,bo’lak)