Reja: Resurslarning oqilona taqsimlanmasligi

Iqtisodiy monopolizm va uning salbiy oqibatlari
Reja:

1.Resurslarning oqilona taqsimlanmasligi.

2.Daromadlardagi tengsizlikni kuchayishi
3.Iqtisodiy turg’unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi
4.Iqtisodiyotda demokratik xarakatlarning to’sib qo’yilishi

Har bir narsaning bir yaxshi bir yomon tomoni bo‘lganidek, monopoliyaning

ham bir qancha ijobiy va salbiy tomonlari bor. Monopoliyaning asosiy ijobiy va
salbiy tomonlarini ko‘rib chiqamiz. Uning ijobiy tomoni asosan, quyidagi ikki
jihat orqali namoyon bo'ladi. Birinchidan, yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, u
ma'lum tarmoqlarda nisbatan samarali amal qiladi va xarajatlarning tejalishiga olib
keladi. Ikkinchidan, monopolist bo'lmagan, mayda, raqobatlashuvchi soha
korxonalariga nisbatan monopolistik korxonalarda ishlab chiqarishga ilmiy-texnika
taraqqiyoti yutuqlarini joriy etish uchun ko'proq rag'bat va imkoniyat mavjud
bo'ladi. Chunki uncha yirik bo'lmagan raqobatlashuvchi korxonalarning odatda,
moliyaviy jihatdan imkoniyatlari cheklangan bo'lib, ular ishlab chiqarishga
yangiliklarni tatbiq etish orqali kelgusidagi daromadlarni oshirishdan ko'ra, ko'proq
joriy daromadga e'tibor qaratadilar. Bundan tashqari, yangi g'oyalar raqiblar
tomonidan juda tez o'zlashtirib olinadi va buning oqibatida, mazkur g'oyalarni
amalga oshirish xarajatlarini bir tomon qilgani holda, uning samarasidan barcha
foydanadi. Yirik monopolistik firmalarda moliyaviy imkoniyatlar keng bo'lib,
innovatsiyadan olingan foyda ularning mualliflariga tegishi aniq kafolatlanadi.
Uchinchidan,ba‘zi bir sohalarda monopoliya sohaning barqaror va uzluksiz
ishlashini ta‘minlab bera oladi. Shu sababdan ham bu sohalarda monopoliyaning
vujudga kelishi davlat tomonidan ham ta‘minlab beriladi.Raqobat bu sohalar
faoliyatini buzishi yoki izdan chiqarishi mumkin. Bunga misol qilib elektr
energiyasi, gaz, suv kabi komunal sohalarni yoki metropolitelin, temir yo‘l va avia
sohalarni keltirishimiz mumkin. Ammo hozirgi kunda dunyoning bir nechta
rivojlangan davlatlarida bu sohalarning monopoliyadan chiqarilish holatlarini
kuzatishimiz mumkin .
Monopoliyaning salbiy tomoni sifatida quyidagi jihatlarni ko‘rsatish mumkin:
1. Resurslarning oqilona taqsimlanmasligi. Bu holat monopoliyalarning
yuqori foyda ketidan quvib, sun‘iy ravishda ishlab chiqarishni cheklash
vositasida narxlarni ko‘tarishi, mahsulotlarning u qadar yaxshi bo‘lmagan
turlarini, past texnikaviy darajsini va sifatini hamda sotishning yomon
sharoitlarini vujudga keltirishi orqali namoyon bo‘ladi. Natijada, raqobat
sharoitida amal qiluvchi iqtisodiyot samaradorligini bozor vositasida tartibga
solish mexanizmi ishdan chiqadi .
Monopoliyalar bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy faoliyatlar erkin hamda oqilona
tanlov imkoniyatidan mahrum bo‘ladi, monopoliyalarning iqtisodiy jihatdan
asoslanmagan shart-sharoit va narxlari tazyiqiga chiday olmaydi, ish faolligini
pasaytirib, ba‘zi hollarda xonavayron bo‘ladilar. O qibatda ishlab chiqarish
qisqarib, ishsizlik va inflyatsiya o‘sadi, xo‘jalikning izdan chiqishi kuchayadi.
Jamiayt boyligi resurslarning oqilona raqobatli bozor taqsimoti sharoitida
qo‘lga kiritilishi mumkin bo‘lgan miqdoriga qaraganda kamayib ketadi .
Daromadlardagi tengsizlikning kuchayayishi. Bu holat ham narxlarning
monopol tarzda oshirilishi yoki pasaytirilishi hamda yuqori foyda olinishi bilan
bo‘g‘liq bo‘lib, bu aholining qolgan qismi daromadlarining nisbatan
Monopol hokimiyat keltirgan sof zararlarning chizma tasviri .
A va B iste‘molchi yutug‘ining yo‘qotilishi, A monopol yutug‘i, B va C monopol
yo‘qotishi hisoblanadi.
Iqtisodiy turg‟unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi. Bunday
holatning vujudga kelishi monopolistlarning raqobatchilar bosimini sezmasliklari
hamda aksariyat hollarda yuqori foydani qo‘shimcha urinishlarsiz o‘zlarining
bozordagi hukmronliklari hisobiga olishlari mumkin. Bu esa, ularni ishlab
chiqarishni ratsionallashtirish, uning samaradorligini oshirish imkoniyatlarini
qidirish, mahsulot sifatini oshirish, uning assortimentini kengaytirish, fan-texnika
taraqqiyotini rivojlantirish va xaridorlar manfaatlari to‘g‘risida qayg‘urish kabi
xatti-harakatkardan qaytaradi .
Iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to‟sib qo‟yilishi. Monopolistlar
iqtisodiyotdagi erkin va halol raqobatga to‘sqinlik qilib, nisbatan kuchsiz bo‘lgan
korxonalarni o‘zlariga bo‘ysundirishlari, jamiyatga o‘z ishchilarining mehnatiga
pasaytirilgan miqdorda haq to‘lash, sifati oast tovarlarni ishlab chiqarish, o‘ta
darajada oshirilgan tovar narxlari (yoki pasaytirilgan xarid narxlari), o‘z
mahsulotini iste‘mol qilishga bilvosita usul orqali majburlash kabi o‘zlarining
kamsituvchi shartlarini ko‘ndalang qo‘yishlari mumkin .
Monopoliyaning salbiy tomonlari haqida oldindan ta‘kidlab kelingan va bir qancha
buyuk iqtisodchilar bu haqida o‘z fikrlarini bildirib o‘tishgan. Buning yorqin
misoli sifatida quyidagilarni keltirishimiz mumkin:- Arnold Xarberger fikriga
ko‘ra bozorda monopoliyaning mavjud bo‘lishi jamiyat boyliklarining bir qismini
qaytmas xarajatlar (DeadWeight Loss (DWL))ga aylantiradi. Bu fikr o‘z tasdig‘ini
topgan.
Jamiyatning qaytarib bo‟lmas yo‟qotishlari .
Xavri Leybenstayn monopoliyada samaradorlikni oshiruvchi stimul
yo‘qligini ta‘kidlaydi. Richard Pozdner esa monopolist monopol hokimiyatini
ushlab qolish uchun qo‘shimcha keraksiz sarf-xarajatlar qilishini va bu harajatlar
odatda iste‘molchining zimmasiga tushishini, hamda natijada bu aholi
daromadlarining kamayishiga olib kelishini aytib o‘tgan .
Yuqorida monopoliyaning salbiy jihatlari bilan tanishib chiqdik . Umuman
olganda, monopoliyaning ijobiy tomonlari ham mavjud, biroq uning bozor
iqtisodiyotiga va umuman iqtisod sohasiga yetkazadigan zararlari bir talay.
Monopollizm avj olib ketgan sharoitda ayni amalakatdagi raqobat, narx-navo, ish
haqi, bozorning amal qilish sikli, pul aylanmasi va shu kabi iqtisodiy jarayonlarga
jiddiy zarar yetadi. Bundan ko‘rinadiki, monopolistik faoliyat iqtisodiy
rivojlanishga ancha jiddiy ta‘sir ko‘rsatishi, taraqqiyot yo‘liga g‘ov bo‘lishi ham
mumkin.Monmopoliyanig yo‘liga to‘siq sifatida davlatdan boshqa subyekt
maydonga chiqa olmaydi.Shunga ko‘ra, bugungi kunda deyarli barcha mamlakatlar
iqtisodiyotida monopoliyalarni davlar tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari
qo‘llanilib, bu monopoliyaga qarshi siyosat deb ataladi .
Davlat monopoliyaga qarshi siyosat yurgizishda avvalo, qonun
tashabbuskorligi va qonun chiqaruvchi huquqlaridan foydalanadi va monopoliya
qarshi qonunlar ishlab chiqadi. Bu jarayon antimonopol qonunchilik deb ataladi .
Tarixdan ma‘lumki, antimonopol siyosat yurgizgan birinchi mamlakat AQSH
hisoblanadi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti rivojlangan bir davrda esa deyarli barcha
mamlakatlar monopoliyaga qarshi jiddiy kurash olib bormoqda(ba‘zi davlatlar
bundan mustasno) .
Monopoliyagaqarshiqonunfirmalardajamiyatuchunxavflibo‘lganmonopolisti
khokimiyatnito‘planishinicheklashgaqaratilgan.Monopolistik hokimiyat yuqorida
aytganimizdek, monopolistning bozor narxiga ta‘sir qilish kuchini bildiradi.Qaysi
firma bozor narxiga ko‘proq ta‘sir qila olsa, u ko‘proq monopolistik hokimiyatga
ega bo‘ladi. Davlatning antimonopol siyosati esa shunga o‘xshash nohush
holatlarning oldini olish maqsadida amalga oshiriladi .
Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan raqobat
cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhititini vududga keltirishda davlat ham
qatnashadi .Bu esa yuqorida ta‘kidlaganimizdek, davlatning monopoliyalarga
qarshi siyosatida o‘z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya‘ni
iqtisodiyotning monopollashuv darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu
siyosat erkin raqobat mihitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo‘lganda
qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi .
Davlat monopolizmga йarshi siyosat yurgizishida, umuman olganda,
bozorning "bir maromda" faoliyat ko‘rsatishidagi to‘siqlarni bartaraf etishdan
jamiyat manfaatdorligining oshirilishi tushuniladi. Davlatning monopolizmga
qarshi siyosati raqobat munosabatlarini takomillashtirishda g‘oyatda muhim
vositadir. U, birinchidan ayrim firmalar tomonidan bozorning egallab olinishiga
qarshi kurashni, ikkinchidan, firmalar o‘rtasidagi bozor mexanizmlari harakatini
cheklashi mumkin bo‘lgan yashirin kelishuvlarni bartaraf etishni, uchuinchidan,
zaxiralarning iqtisodiyotning bir tarmog‘idan boshqasiga erkin o‘tishi yo‘lidagi
g‘ovlarni o‘qotishni taqozo etadi. Yetarli bo‘lmagan yoki buzib ko‘rsatilgan
axborotlar muayyan an'analar, qonunlar, mayda tadbirkorlar uchun kredit yo‘lining
berkligi va hokazolar ana shunday g‘ovlar jumlasiga kiritilishi mumkin .
Monopolizmga qarshi siyosat shart qilib qo‘yilgan choralar, ko‘pincha, erkin
bozor iqtisodiyoti prinsiplariga zid keladi. Lekin, qanday g‘ayritabiiy tuyulmasin,
ular bozor stixiyasining o‘z- o‘zidan yemirilishidan (monopoliya bozor kuchlari
harakatining qonuniy natijasi bo‘lgan holda) va bozorni tashqaridan yemiruvchiomillar (raqobatning nomukammalligini tabiiy resurslarning cheklanganligi,xo‘jalik faoliyati va qonunchilikning xususiyati, hukumat muassasalari, an'analar va hokazolarning harakatlari keltirib chiqargan holda)dan himoya qilishga yordam
beradi
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. Agapova T.A., Seregina S.F. Makroiqtisodiyot - M .: Moskva davlat universiteti nashriyoti, "DIS". 1999 yil.

2. Bulatov A.S. Iqtisodiyot - M: Bek, 2005 y.
3. Bulatov A.S. Iqtisodiyot. Iqtisodiy akademiyalar, universitetlar va fakultetlar uchun darslik - M .: 2000.
4. Bunkin M.K., Semenov V.A. Makroiqtisodiyot. Qo'llanma. - M., 2003 yil.
5. Balatskiy E.V., Jahon iqtisodiyoti fani at hozirgi bosqich: inqiroz yoki yutuq /
E.V. Balatskiy // Fan fani.- 2001.- №2.- s. 68-72.