Sanoat portlovchi moddalari detonatsiyasining fizik mohiyati va uning parametrlarini aniqlash

---

4-MA’RUZA. 
SANOAT PORTLOVCHI MODDALARI DETONATSIYASINING FIZIK 
MOHIYATI VA UNING PARAMETRLARINI ANIQLASH. 
 
Detonatsiya- favqulotda tez kechadigan jarayon bo’lib, portlovchi modda 
kimyoviy tarkibining o’zgarishi, gazlar ajralib chiqishi va moddalarning adiabatic 
siqilishi hamda qizishi natijasida muhitda bosimning favqulotda ortishi bilan 
kechadi. Detonatsiya kechayotgan muhitda detonatsiya to’lqini hosil bo’lib, 1-10 
km/sek tezlikda tarqaladi. Ushbu muhitda birnecha o’nlab atmosferadan yuz 
minglab atmosferagacha o’zgaradi. Detonatsiya jarayoni matematik modellarda 
Rossiyalik olim Mixelson, Angliyalik olim Chepmen va Fransiyalik olim Jugelar 
tomonidan o’rganilgan. Detonatsiya to’lqini parametrlariga bosim ajralib 
chiqadigan gazlar hajmi, portlash harorati, detonatsiya tezligi, hamda portlash 
mahsulotlari (portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazlar)ning detonatsiya fronti 
tashqarisida tarqalish tezligi kiradi. Detonatsiya tezligi quyidagi formula bo’yicha 
aniqlanadi: 
𝜐
d
=
𝜔-c (1) 
Bu yerda: 
𝜔- portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazlar tarqalish tezligi 
(m/sek); c- portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazlarda tovush to’lqining tarqalish 
tezligi (m/sek). Chapmen-Juge sirtidagi bosim quyidagicha aniqlanadi:
P
d
=
𝜌
0
* 
𝜐
d
2
/n+1= 
𝜌
0
* 
𝜐
d
2
/4 (2) 
Bu yerda: 
𝜌
0 
– portlovchi moddaning boshlang’ich zichligi, km/m
3
; n- 
politrope ko’rsatkichi bo’lib uning qiymati portlovchi modda zaryadining 
zichligiga bog’liq. Portlovchi modda zaryadi zichligi 1-1,2 g/sm
3
bo’lganda n=3 
bo’ladi. 
Portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazsimon mahsulotlar zichligi portlovchi 
modda zaryadining boshlang’ich zichligiga bog’liq holda aniqlanadi. 
𝜌=
𝜌
0
(3)
Portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazsimon mahsulotlarning Chepmen-
Juge sirti tashqarisida (
𝜔) tarqalish tezligi 𝜔= 𝜐
d
/n+1 yoki 
𝜐
d
/4 ga teng. Bundan 
portlash bosimi, detonatsiya tezligi va portlash gazsimon mahsulotlarining 
tarqalish tezligi o’zaro quyidagicha bog’liqligi kelib chiqadi. 
P
ж
= 
𝜌
0
* 
𝜐
d
* 
𝜔 (4) 
Detonatsiya tezligi quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi: zaryad diametric, 
zaryad zichligi, portlovchi moddani tashkil etuvchi komponentlarning bir tekis 
aralashganligi, portlovchi modda zarrachalari o’lcha,lari (katta-kichikligi). 
Zaryad diametrining chegaraviy qiymati deganda shunday qiymat 
tushiniladiki, ushbu qiymatdan kichik qiymatlarda detonatsiya kechmaydi. 

---

Portlash issiqligi va harorati. Portlash issiqliga deganda 1 kg yoki 1 mol 
portlovchi modda portlaganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdori tushuniladi. 
Portlash issiqligi kilokolloriya/kg, kilokolloriya/mol, Joul/mol, Joul/kg larda 
o’lchanadi. 
1 kilokolloriya= 4186,8 Joulga teng. 
Odatda 1 kg sanoat portlovchi moddasi portlaganda 3,3 dan 4,9 Mega Joul 
gacha issiqlik ajralib chiqadi. 
Portlash harorati deganda portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazsimon 
mahsulotlarning maksimal qizish harorati tushuniladi. Portlash harorati saqlagichli 
portlovchi moddalar uchun odatda 1800
0
C atrofida, Geksogen va Ten uchun 
4500
0
C atrofida, saqlagichsiz sanoat portlovchi moddalarida 2800
0
C-4200
0
C
atrofida tarkibiga olovni so’ndiruvchu inert tuzlar qo’shilgan. Portlovchi 
moddalarda 900
0
C dan 2500
0
C gacha bo’ladi.