Suiiste'mol qilishlariga yoʻl qoʻymaslik uchun ham tegishli tadbirlar

suiiste'mol qilishlariga yoʻl qoʻymaslik uchun ham tegishli tadbirlar
amalga oshirilgan.
Yer egaligi munosabatlarida din ulamolarining o rni. Mamlakatda
diniy ulamolarning nufuzi nihoyatda baland boʻlib, oʻrta asrlarga oid
pandnoma ruhidagi asarlarning koʻpchiligida hukmdorlarning din
ulamolari oldiga ularni ziyorat qilish uchun borishi va oʻz yurishlariga
ulardan ruxsat olishi haqida tavsiyalar beriladi.
Buxoro xonlarining deyarli barcha yurishlari mamlakat shayx ul-
islomining fotihasi bilan amalga oshirilgan (Bunga Abdullaxonning 1551-
yil Xurosonga, 1553-yil Shahrisabzga, 1558-yil Qarshiga, 1559-yil Balxga
va h.k. yurishlarini misol keltirish mumkin). Fazlulloh ibn Roʻzbeh-
xonning "Mehmonnomayi Buxoro" asarida Muhammad Shayboniyxon
Buxoroda qozoqlar ustiga muqaddas urush qilishga qaror qilgani, urush
oldidan Xoja Bahouddin Naqshband qabrini ziyorat qilgani va bu urushga
Xoja Abu Nasr Porso (vaf. 1537) va buxorolik ulamolarning fatvo bergani
haqida ma'lumotlar mavjud. Ubaydullaxonning 1524- va 1529-yillarda
Xurosonga yurishi bevosita din peshvolari tashabbusi bilan tashkil etilgan.
Chunki, bu davrda Xuroson Eron safaviylari (shia mazhabidagilar) qoʻl
ostida boʻlib, hirotlik ulamolar movarounnahrlik shayxlar va qozilarni oʻz
hukmdorlarini Hirotga yurish qilib, shialar hukmronligiga chek qoʻyish
maqsadini hosil qilishga ko'ndirishga undaganlar. Bundan koʻrinadiki, bu
davrda nafaqat Jo'ybor xojalari, balki boshqa diniy ulamolar ham
xonlikdagi harbiy-siyosiy jarayonlarda faol ishtirok etganlar.
Diniy ulamolarning mamlakatda yuqori mavqeiga ega boʻlib,
ijtimoiy-siyosiy barqarorlikka erishish, xon hokimiyatini mustahkamlashga
xizmat qilishi, mablagʻlarining ortib borishi sotib olingan yoki xonlar va
sultonlar tomonidan hadya etilgan yer-suvlarga ega boʻlishiga olib keldi.
Masalan, xonlikda mashhur boʻlgan karmanalik Qosim Shayx (XVI
asr boshi - 1578-yil) shunday yirik taqvodor mulk egalaridan biri edi.
Uning nomi Buxoroda ham mashhur boʻlib, keyingi asrlarda ham Buxoro
shahrida uning nomida guzar va masjid boʻlganligi ayrim arxiv hujjatlarida
keltirilgan. Xususan, Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivida
saqlanayotgan XIX asrga tegishli vaqf hujjatlarida Buxoroda Qosim Shayx
masjidi va unga tegishli boʻlgan bir qancha yer-mulklarni Hazratning
Buxoroda istiqomat qilayotgan avlodlariga merosiy vaqf qilib berilishi
hamda ulardan keladigan daromadlarni Buxoro podshosi amir Muzaffar
buyrug'i bilan berilgan vagf hujjatlari ham tasdiqlaydi. Mazkur hujjatda
Qosim Shayxning shu davrlarda Buxorodagi avlodlari sanalgan Mir Solih
valad Mir Moʻmin, Abdulgʻafur valad Abdurahmon Xoʻja, mullo XoʻjaNazar valad Abdullolarga tegishli Shirbudun mavzesidagi vagfi avlodiy
(tanob) yerlarining chegaralari koʻrsatilgan. Ayrim tadqiqotlarda
Marjonxotin qishlog'ida hazrat Qosim Shayxning 20 tanobdan ortiq ekin
ekiladigan yerlari boʻlganligi haqida ma'lumotlar berilgan.
Buxoro xonligida, ayniqsa, Joʻybor xojalarining yer-mulkining
miqdori hamma vaqt ham manbalarda koʻrsatilavermaydi. Xoja
Muhammad Islomning ombor va sandiqlarida saqlanayotgan naqd
sarmoya va turli-tuman qimmatbaho matolardan tashqari, Buxoro,
Miyonkol, Nasaf, Qorako'l, Marv va boshqa viloyatlarda 300 jufti gov
(2500 gektar) ekin yerga ega boʻlganligi ma'lum. Bundan tashqari, 10
ming qoʻy, 700 ot va 500 tuyasi, 300 xizmatkori, lochin va shunqor kabi
100 ta ov qushi bor edi. Shuningdek, u Makka va Madina ziyorati uchun
Jo'yboriy xojalardan Muhammad Tolibning ta'kidlashicha,
Muhammad Islomning oʻg'li va vorisi Xoja Sa'dning undan ham koʻproq
yer-mulki va moddiy boyliklari boʻlgan. Jumladan, uning boyliklari haqida
shunday hikoya qilinadi:
Bilib oling!
"(U) ziroat tarhini tuzib, ekin-tikin qilib, raiyat va
korandalarnikidan tashqari oʻziga ikki ming jufti gov xOssa yer qilib
olgan edi (Taqgoslash uchun, otasi Muhammad Islomda 300 jufti gov
yer bo lgan. - A.Z.). Agar har bir dalaning nomi keltirilsa, juda
choʻzilib ketadi. Umumiy qilib aytganda, Buxoro va uning yetti
tumani, Miyonkol, Nur, Samarqand, Toshkent, Sayram, Turkiston,
Axsikat, Nasaf, Hisor, Termiz, Qubodiyon, Badaxshon, Vaxsh,
shaharlar onasi Balx, dor us-saltanat Hirot, Marvi shohijahon,
Murg'ob, Jahja, Mahna, Mashhad, butun Xuroson mamlakati, balki
Iroq oʻlkasida ham mol-u mulk va asbobi boʻlib, Chorjo'y va
Andxudda, har qishlog va shaharlarda g'allaning moʻl va barakali
hosilini xazina-xazina, ombor-ombor qilib qoʻygan edi. Buxoro
viloyatida toʻrt joyda ombor bor edi: biri Joʻyborda, ikkinchisi
Sarrofonda, uchinchisi Poyiminorda (Minorai Kalon atrofi) va
toʻrtinchisi Sumitanda. Bu omborlarning har birida Buxoro vazni bilan
yuz ming man (Man – Buxoro vazni bo 'yicha 24 kg. - A.Z.) g'alla bor
edi. Muazzama volidasidan meros qolgan Balx amlokida birgina
Oʻnpaykal qishlogida bir yuz yigirma gumbaz ombor boʻlib,
bug'doydan boshqa jins (bug'doydan boshga mahsulotlar) g'allaga
7000 ashrafiy tanga ham jamg'argan edi.
toʻla edi. Biyobonmonand qora yerlarda bugʻdoyni son-sanogsizquduqlarga joylab, har quduqqa ming man miqdoridagi bug'doy
toʻldirishardi. Yigirma besh ming qo'y, bir yarim ming yilqi,
ba'zilari Qarshida, ba'zilari Balxda boʻlib, xonaki otlardan xushsurat
yoʻrgʻa arg'umoqlar, shuningdek, podada mingta tuyasi bor edi.
Hazrat eshonning sharbatxonasida tanga, rupiya va qirsh (nmis tanga)
son-sanoqsiz boʻlib, gazmol va matolar toy-toy va sandiq-sandiq past-
u balandni toʻldirib tashlagan edi. Har yili hazratning sarkori (ish
yurituvchi) oʻn olti lak (1 lak - 100 ming) tanga yigʻar edi".
Xonlikda agrar soha xoʻjalikning bosh boʻg'ini boʻlib, suvga egalik
qilish va uni taqsimlashda ham Joʻyboriy xojalarning roli yuqori boʻlgan.
Mamlakatning deyarli barcha hududlarida sugʻorish inshootlari, koʻpriklar
qurdirgan va ariqlar chiqargan. Shunday bunyodkorlik ishlari bilan birga,
manbalarda Jo'ybor shayxlari oʻzlarining deyarli chegaralanmagan
hokimiyatlari va xon oldidagi yuksak mavqelaridan foydalanib, ba'zan
oddiy dehqonlarga zoʻravonlik qilganliklari ham uchraydi. Masalan, bir
kuni dehqonlar Xoja Sa'd ularning yerlari oʻtasidan ariq oʻtkazgani
haqida Abdullaxonga arz qilishadi. Oʻsha paytda xon ot ustida o'tirgan
boʻlib, ularga: “A gar hazrat eshon otimning ikki qulogi oʻrtasidan ariq
oʻrkazsa ham, mening hech bir choram yoʻq', deb, yana bir vaziyatdagi
xuddi shunday arzga “Agar eshon mening ikki qoshim oʻrtasidan ariq
qazisa ham choram yoʻq", deb javob beradi. Bu yerda Muhammad Tolib
biroz mubolag'a qilib boʻlsa-da oʻz ajdodlarining mamlakatdagi nufuzi
xondan ham baland boʻlganligiga ishora qiladi.
Hofiz Tanishning yozishicha, Badaxshon viloyatining Imom mavzesi
atroflariga suv chiqarilib obod etilgach, o'zlashtirilgan yangi yerlardan 120
qoʻsh, ya'ni 6 ming tanobi Abdullaxon tomonidan Xoja Sa'dga in' om
qilingan. Joʻyboriylardan boʻlgan Muhammad Tolib oʻz otasi Xoja
Tojiddin Xasan (Xoja Sa'dning oʻgʻli)ning 50 ming oltin va Buxoro
ogʻirlik oʻlchov birligida ellik ming man bugʻdoyi boʻlgan. Shuningdek, u
Joʻybor qishlogʻida oʻzi, opa-singillari va farzandlari uchun shohona
hovlilar qurdirgan. Har bir xonadon sharqiy, g'arbiy, janubiy va shimoliy
hovlilarga boʻlinib, ularning ro'parasida hovuzlari mavjud bo'lgan
chorbog, turli daraxtlar, gullar ekilgan oromgohlar bunyod etilgan.
Joʻybor xojalarining, xususan, mamlakatda katta nufuzga ega boʻlgan
- Muhammad Islom, Xoja Sa'd va Tojiddin Xasan xojalar boyliklarining
ortishi omillaridan yana biri - ular barcha soliqlardan ozod etilgan edilar.
Bu imtiyoz oliy va mahalliy hukmdorlarning farmonlari bilan
tasdiqlangan. Jumladan, Abdullaxonning 1572-yilda chiqargan birfarmonida shunday deyiladi: "Abulg 'ozi Abdulla Bahodirxon soʻzimiz!
Ushbu xalifatpanoh xonadonga nasib gilg 'on barcha baxt-u igbol oliy
hazratlarining (Xoja Sa'dning) ezgu niyatlari va madadlari tufayligina
amalga oshdi. Shu vajhdan ham, oliy hazratlarining ushbu alohida va
oliyhimmat muruvwatlariga minnatdorchiligimiz ramzida ul zotning
barcha so 'z-u mulohazalarini oʻzimiz uchun qonun deb bilamiz. Ushbu
farmon berilishidan magsad shulkim, endilikda ma 'um bo 'ldikim, Marvi
shohijahon viloyatida joylashgan mulk va suyurg 'ol tariqasidagi
qishloqlar, nahrlar, ekinzorlar oliy darajali ... xoja Kalonga meros
mulkdir. Bizning ravshan fikrimiz ul oliy hazratlarining ekinzorlari va
boshga mnulklari tog risida qayg 'urish bilan band ekan, buyuramizki,
mazkur qishloglar, nahrlar va ekinzorlar ul oliy hazratning mulk va
suyurg 'ollari deb e 'lon qilinib, mol-u jihot, muqarrariy, ixrojot, koh, tarh,
sobun va boshga turdagi soliq va majburiyatlar xususida ul tabarruk zotni
bezovta qilmasinlar, ulardan hech narsa talab etilmasin, ularning
raiyatlari boshqa joyga ko 'chirilmasin, ulardan yobisot (tashlandiq.
qarovsiz yer. - A.Z) talab qilinmasin", deyiladi.
Xojalar avlodiga mansub Muhammad Tolib tomonidan han Xoja
Tojiddinning Buxoro viloyati va tumanlarida joylashgan 20 ming tanob
atrofidagi yer-mulklaridan soliq olmaslik haqidagi farmon mavjud
boʻlganligi haqidagi ma'lumot keltiriladi.
Jo'yboriy xojalar moddiy farovonligining asosini avloddan-avlodga
oʻ tib boradigan merosiy mol-mulklar tashkil qilgan. Shubhasiz, bu mol-
mulkning asosiy manbaini xonlar, sultonlar va badavlat kishilar tomonidan
tortiq qilingan yer-suv va qimnmatbaho hadyalar tashkil qilgan. Biror-bir
yirik voqea, masalan, yangi hukmdorning taxtga oʻtirishi yoki yangi
yurtlar zabt etilganidan keyin amirlar va sultonlar bilan bir qatorda diniy
ulamolar ham taqdirlangan. Chunonchi, 1512-yil Ubaydullaxon G'ijduvon
jangidagi g'alabadan keyin Muhammad Islomga Sumitanga tutash
qishloqlardan 200 jufti gov yer va oʻnlab qullarni, Abdullaxon 1552-yil
shayboniy Qilich Qora sultonni yengib, Nasafni egallaganidan soʻng,
Mudin qishlogʻini Muhammad Islomga tortiq qilgan.
Shayboniylar davrida Buxoro xonligida diniy ulamolarning
vositachilik va murosasozlik faoliyati tufayli koʻp hollarda hukmdorlar
oʻrtasida oʻzaro kelishuv sulhlari tuzilgan, natijada keraksiz urushlar va
ortiqcha qon toʻkilishlarining oldi olingan. Shuningdek, ular shahzodalar
oʻrtasidagi taxt talashlarga ham aralashib, mustahkam siyosiy kuch sifatida
masalani oʻz tomoniga og'dirganlar. Ushbularning evaziga ularning
mamlakatdagi moddiy va ma'naviy nufuzi ortib borgan hamda shu orqalisiyosiy qudratga ham ega boʻlganlar. Diniy ulamolar BuxOro xonligi
tashkil topgan paytdan boshlab XIX asr oʻrtalariga qadar xonlik ijtimoiy
tabaqalari orasida oʻzining mustahkam oʻrnini saqlab qoldi.
6. Sugʻorish tizimi va suv inshootlari. Shayboniyxonning Oʻrta
Osiyoga harbiy yurishi, ayniqsa, o'zbek sultonlarining Zarafshon
vodiysida toj-taxt uchun olib borgan oʻzaro urushlari oqibatida ekin
dalalari va bogʻ-rogʻlarning poymol etilishi, buning ustiga harbiy
xarajatlarning oʻrnini qoplash uchun aholidan undirib olinadigan
soliqlarning koʻpayishi, shubhasiz, mamlakat iqtisodiga va uning asosi
boʻlgan sugʻorma dehqonchilik xoʻjaligiga ma'lum darajada putur
Fazlulloh ibn Roʻzbehxonning Mehmonnomayi Buxoro" asarida
keltirilishicha, oʻsha davrlarda mamlakatda tinchlik va osoyishtalik
yoʻqolib ketgani va soliqlarning koʻpligidan xalqning ahvoli ogʻirlashib
qolgan va Samarqand viloyati aholisining bir qismi o`z mulklari, yerlarini
tashlab, boshqa joylarga koʻchib ketgan. Natijada juda ko'p yerlarga ekin
ekilmay, ular boʻsh qolib, yer solig'idan davlat xazinasiga tushadigan
daromad miqdori keskin qisqargan.
Biroq, shuni ta'kidlash lozimki, qisqa muddatga boʻIsa ham
Muhammad Shayboniyxon (1500-1510), Ubaydullaxon (1533–1540),
so'ngra Abdullaxon (1557-1598) davrida davlatning siyosiy jihatdan
birlashtirilishi va yagona hokimiyatning oʻrnatilishi mamlakat ijtimoiy-
iqtisodiy tizimining yaxshilanishiga olib keldi. "Mehmonnomayi Buxoro"
asarida bayon etilishicha, Shayboniyxon yer-suv hamda soliq masalalarini
tartibga solish maqsadida Samarqand yaqinida Konigil manzilida
qonunshunos olimlarni toʻplab maxsus kengash oʻtkazgan. Kengashda
qirg'inbarot urushlar, soliqlarning ogʻirligi va amaldorlarning zulmidan
yer-suvlarini tashlab ketgan mulkdorlarning yerlarini ishga solish masalasi
muhokama qilinib, bunday yer-suvlarni podshoh tasarrufiga topshirish, yer
egalari qaytib kelgach, ularga oʻz mulk yerlarini qaytarib berish hamda
yerdan davlat foydalangani uchun xazinadan ma'lum hag toʻlash
toʻgʻrisida qaror qabul qilingan.
1502-yilda Muhammad Shayboniyxon tomonidan Zarafshon
daryosining Oqdaryo va Qoradaryolarga ajralgan qismiga suv ayirg ich
koʻ'prik qurilgan. XVI asr muarrixlaridan Kamoliddin Binoiyning
yozishicha, 908-hijriy yilda (1502) Shayboniyxon Buxorodan Samarqandga
qaytar ekan, shaharga kirish oldidan lashkarlari bilan u Koʻhak (Zarafshon)
daryosining oʻng sohiliga tushgan. Aftidan, Cho'ponota yaqinida Zarafshon
yetkazgan edi. daryosi ustiga qurilgan qadimgi koʻprik buzilib ketgan bo'lsa kerak,
Zarafshondan oʻtish nihoyatda mushkul boʻlgan. Bu ahvolni koʻrgan
Shayboniyxon davlatning oliy mansabdorlaridan biri - mehtari oliyga
yangidan koʻprik qurish toʻgʻrisida farmon bergan. Qurilishga uning barcha
lashkari safarbar etilgan. Tosh va shox-shabbalardan katta-katta
qoraburalar (fashinalar) yasab, Zarafshonga toʻgʻon oʻrnatish va daryo
oqimini toʻsish bilan band boʻlgan qoʻshin harchand zoʻr berib harakat
qilmasin, baribir daryoni bogʻlay olmagan. Bu ishning tepasida turgan
Shayboniyxon Samarqanddan muhandislar (loyiha tuzuvchi me'morlar)
chaqirtirgan. Muhandislar daryoni bog'lash yoʻlini belgilab, unga
quriladigan inshootning tarxini chizib bergan boʻlsalar kerakki, toʻg'on
oʻrnatilib daryo boglangach, bir oy mobaynida koʻprik qurib bitkazilgan.
Zarafshon vodiysida bunday yirik suv inshootining bino qilinishi,
shubhasiz, mamlakatning xoʻjalik hayotida katta ahamiyatga ega boʻlgan
edi. U yoki bu inshootni tuzatish yoki yangidan tiklash uchun daryo yoki
kanal qirg'ogʻiga navolalar dumalatib keltirilgan va birin-ketin suvga
tashlangan. Tashlanayotgan birinchi qator navolalarning oxirgisi suvga
botmay sun'iy toʻsiq holini olishi bilan, uning ustidan ikkinchi, uchinchi va
undan keyingi qator navolalarini suvga tushirishga kirishilgan. Natijada,
sun'iy bir inshoot qad koʻtara boshlagan. Odatda navolalar oqimga qarshi
tashlangan. Koʻpincha navolalarni suvga tushirish qirgʻoqning har ikki
qarama-qarshi tomonlarida bir vaqtda boshlanib, oʻrtadagi oraliq
to ʻsilguncha davom ettirilgan.
Funksiyasi jihatidan mazkur suv ayirg'ich koʻprigi tarixiy asarlarda
uch xil inshoot sifatida gayd etiladi. A.Xoroshxin, V.V.Bartold,
V.L.Vyatkin, P.V.Shchusev va R.G.Mukminovalar koʻprik sifatida,
M.Ye.Masson Suv ayirg'ichning qoldig'i sifatida qayd qiladi.
A.A.Semyonov va A.Boboxonov ham koʻprik, ham suv ayirgʻich inshooti
qoldig'i, deb yozadilar. Har holda bu suv inshooti har ikki funksiyani
bajargan boʻlishi ehtimoldan holi emas.
Afsuski, Shayboniyxon tomonidan Zarafshon daryosiga qurdirilgan
bu suv ayirg'ich ko'prikdan bizning davrimizgacha faqat birgina ravogʻi
saqlangan. Shuning uchun ham hozircha uning katta-kichikligi va necha
ravoqdan iborat boʻlganligi aniq ma'lum emas.
XVI asrning ikkinchi yarmida Buxoro xonligida markaziy
hokimiyatning mustahkamlanishi, Dashti Qipchogdan koʻchib kelgan
aholining oʻtroq dehqonchilik hayotiga koʻchish jarayoni kuchayishi bilan
sugʻoriladigan unumdor yerlarga bo'lgan talabning ortib borishimamlakatda ishdan chiqib boʻsh yotgan yerlarga suv chiqarish va obikor
yerlarni oʻzlashtirish uchun irrigatsiya ishlarining kengayishiga olib keldi.
Arxeologik ma'lumotlar va tarixiy manbalarning shohidligiga
qaraganda, XVI asrning ikkinchi yarmida Buxoro xonligida, ayniqsa,
uning markaziy qismi hisoblangan Zarafshon vodiysida bir qancha yirik
sugʻorish inshootlari qurilib, obikor yerlarning maydoni kengaytirilgan.
1578-yil Karmanadan G'ijduvonga boradigan yoʻlda, G'ijduvon
tumaniga yaqin joyda 11 ravoqdan iborat boʻlgan koʻprik quriladi. Bu
ravoqlar bir nechta daryodan bosh olgan tarmoqlarga boʻlinib, har bir
tarmoq yana koʻplab rudlarga boʻlingan va mahalliy aholining yerlari
mana shu ariqlardan boradigan suvdan sugʻorilgan.
Karmanadan Gijduvonga boradigan yoʻlning Zarafshon daryosi
ustida pishiq g'ishtdan mustahkam koʻprik quriladi. 1582-yili Abdullaxon
tashabbusi bilan Zarafshon daryosi ustida “Puli Karmana" deb nomlangan
suvayirgich va ko'prik bunyod etiladi. Bu koʻprik orqali Buxoroga
boradigan suv 21 ravoqdan iborat boʻlib, u Buxoro tumanlariga
taqsimlangan. Bu suvdan Hazora, Toshrabot, Uzilishkent va to Mehtar
Qosim koʻprigigacha kanallar daryodan bosh olgan bir necha tumanlarga
shu suvning 10 ravoqi berilgan, qolganlari esa boshqa tumanlarga ketgan.
Natijada xonlikning dehqonchilik xoʻjaligi ancha rivoj topgan.
Abdullaxon bandi
Abdullaxon bandi. 1582-
yilda Zarafshon vodiysining
shimolida joylashgan Nurota
tog* tizmasidan oqib
tushadigan Oqchob soyining
darasi ichiga Abdullaxon
bandi" Suv ombori bino
qilinib, Nurota vohasining
sharqiy qismiga joylashgan
Joʻsh va Oqchob atroflari
sugʻorilib obod etildi. Bu
haqda Hofiz Tanish oʻzining
Abdullanoma
asarida
keltirilgan ma'lumotlarni
ma’lum boʻldiki, 1582-yilning kuz oylarida Abdullaxon Dashti
Qipchoqqa, Bobo sultonga qarshi yurishdan qaytib kelayotganda Nurota
tizmasida, Joʻsh qishlog'i yaqinidagi Oqchob manzilidagi darada band
qurish haqida farmon beradi. Ya'ni, bu yerda bahor oylarida juda koʻp
tahlil qilish jarayonidamiqdorda sel suvlari toʻplana, ammo bu suvlardan dehqonchilikda deyarli
foydalanilmas edi. Abdullaxon sel suvlarini bir joyga toʻplab, Oqchob
darasida toʻg'on qurishni buyuradi. Bu haqda Abdullanoma" asari
muallifi shunday hikoya qiladi: "Har koʻklamda oʻsha darada koʻp sel
toʻplanib, lekin uning suvi ekinga yetishmas edi. Shuning uchun buyurdi:
“Ahmadali otaliq nayman oʻsha daraga Somon yoʻli shaklida bir toʻg'on
qursin, toki dehqonlar oʻsha joyda toʻplangan suvni boʻlishib ckinlarni
sug'orsinlar". Bundan anglashiladiki, Oqchob qishlogʻining aholisi suv
tanqisligi haqida Abdullaxonga arz qilgan va undan Oqchob soyini toʻsib,
suv ombori qurishga ruxsat berishini iltimos qilgan boʻlishi, ehtimol.
"Abdullaxon bandi" Nurota tog* tizmalarining janubiy
yonbagʻirlaridan oqib chiquvchi hozirda Nurota tumanining Eski Oqchob
qishlogʻidagi Beklarsoy ichida qurilgan. Oqchob qishlogʻi esa Nurotadan
65 km. sharqda, hozirgi "Qoʻshrabot" jamoa xoʻjaligida joylashgan.
Qishloqning shimoliy va sharqiy tomonlari Nurota tog' tizmalariga
yondashib ketgan adirlarga, janubiy hamda g'arbiy tomonlari esa, Nurota
tog'ining Oqtog' va Qoratog tizmalari oraligʻida g'arbga tomon
choʻzilgan Joʻsh vodiysining keng yaylovlariga tutashadi. Oqchob
qishlogʻida adirlar osha soy qirg'ogʻi boʻylab yuqoriga koʻtarilgan sari
uning sohillari balandlashib, qoyatoshli daraga aylanadi. Daraning tor yeri
ulkan toʻg'on bilan toʻsilgan. Bu toʻg'on mahalliy aholi tilida “Abdullaxon
bandi" nomi bilan mashhurdir. Tarixchi va davlat arbobi Mirza
Salimbekning yozishicha, bahorgi yomg'ir suvlarini toʻplash uchun
Abdullaxon tomonidan qurdirilgan toʻg'on ikki tog' oraligʻida joylashgan
dara ichida tog harsang toshlaridan bino qilingan. Inshootning uzunligi
500 qadam boʻlib, har joy, har joyida ortiqcha suvning chiqib ketishi
uchun temirdan dahanasi - quvurlari boʻlgan. Quvurlardan sizib chiqqan
suv soy boʻlib Nurota tomon oqqan.
Mazkur toʻg'on - "Abdullaxon bandi" 1957- va 1967-yillarda
mashhur arxeolog olim Ya.G.G'ulomov tomonidan tekshirib oʻrganilgan.
Akademik A.Muhammadjonovning yozishicha, toʻgʻon slanets (qatlam-
qatlam tuzilishga ega bolgan, yupqa plastinalarga ajraladigan
metamorfik tog' jinsi) toshlaridan qurilib, tosh palaxsalari suvga chidamli
maxsus qir qotishmasi bilan biriktirilgan. Olib borilgan qazishmalar
natijasida, to'g'onning umumiy uzunligi 73 metr, yuqorisida 83 metr,
balandligi esa 14,5 metr boʻlganligi aniqlangan. Bunda suv bosimi va
uning kuchi hisobga olingan holda to'g'on asosining qalinligi 15 metr-u 30
sm., ustki qismi 4,5 metr qilinib, zinapoya shaklida qurilgan. Toʻg'on
oldida hosil boʻlgan suv omborining uzunligi 1500 metr, eni 75-125 metrboʻlgan. U oʻz vaqtida suvning oqib chiqishi uchun kerakli inshootlar
majmuasi bilan ta'minlangan edi. “Abdullaxon bandi'ning aniq hisob-
kitoblarga koʻra pishiq va puxta qilib qurilgani XVI asrdagi
miroblarimizning geologiya va gidrogeologiya ilmidan yaxshigina
xabardor ekanliklarini koʻrsatadi.
Mazkur suv inshootlarining oʻrnini arxeologik jihatdan tekshirishda
bevosita ishtirok etgan akademik A.Muhammadjonov suy omborning
xususiyatlari haqida quyidagi fikrlarni keltiradi: "Tekshirishlardan ma'lum
boʻlishicha, qadimgi inshootdan quyiroqda yer qobigʻining regional
tektonik yoriqlari Beklarsoyning ikki yeridan kesib oʻtgan ekan.
Shubhasiz, soyning mazkur qismida suv ombori barpo qilinsa, havzada
toʻplanadigan suvning kattagina qismi tektonik yoriqlardan yer ostiga
singib ketish xavfi muqarrar boʻlgan. Ahvol shunday ekan, oʻz-oʻzidan
Abdullaxon bandini barpo etgan XVI asr gidrotexniklari Beklarsoyda
bunday suv shimirgich yoriqlarning mavjudligini bilganmidilar, ular
bundan bexabar boʻlsalar, quyiroqda har tomonlama qulay va kengroq dara
ogʻzini emas, balki soyning yuqorirog'ida joylashgan torroq darani tosh
toʻgʻon bilan toʻsishgan, degan savollar tugʻilishi tabiiy. Beklarsoy
oqimini muttasil kuzatishlar XVI asr gidrotexniklari soyda suvning
ma'lum darajada kamayib, dara tubiga singib ketishini bilgan boʻlishlari
ehtimoldan uzoq emas, degan fikrga olib keladi. Chunki suv ombori barpo
etish uchun aynan Abdullaxon bandi oʻrnashgan dara tanlanishining oʻzi
Beklarsoyning gidrografiyasi uzoq vaqt oʻrganilib, uning oqimida sodir
boʻladigan oʻzgarishlar sinchiklab kuzatilganidan guvohlik beradi.
Shunday boʻlsa-da, tadqiqotlar Abdullaxon bandi suv omborini qurgan
XVI asr irrigatorlari Beklarsoyning yillik oqimini faqat 10 foizinigina suv
omboriga jamg'ara olganlarini koʻrsatdi".
Zarafshon vodiysining irrigatsiya xoʻjaligini, jumladan, Buxoro
vohasining sug'orish tarmoqlari boʻylab Zarafshon daryosi suvining
taqsimotini tartibga solishda Zarafshon daryosi ustiga XVI asrning
ikkinchi yarmida bino qilingan “Puli Mehtar Qosim", "Puli Chahorminor"
va "Puli Jondor" (pul - ko 'prik ma 'nosida) kabi suv oʻlchagich va suv
boʻlgich koʻpriklar, ayniqsa, muhim ahamiyatga ega boʻldi. Mazkur suv
inshootlarining vositasi bilan Buxoro vohasidagi sug'orish tarmoqlarining
miqdori belgilanib, Zarafshon daryosining suvi shu inshootlar orqali
sug'orish sistemalariga taqsimlangan.
Shuningdek, Abdullaxon davrida mamlakat obodonchiligi yoʻlida
koʻplab ishlar amalga oshirildi. XVI astning ikkinchi yarmida Tuyatortar
kanalining chiqarilib, Jizzax vohasi suv ta'minotining yaxshilanishi hamdaMurgʻob vodiysining yuqori qismida Koʻshk soyi toʻsilib "Xovuzixon"
suv omborining barpo etilishi oʻsha davrda amalga oshirilgan yirik
irigatsiya qurilishlaridan edi.
Abdullaxon hukmronlik qilgan davrda mamlakatda amalga
oshirilgan qurilish va irrigatsiya ishlarini A.Muhammadjonov Badriddin
Qashmiriyning "Ravzat ur-rizvon va hadiqatul g'ilmon" nomli asariga
tayanib, shunday tasvirlaydi: ".Har bir shaharda masjid va oliy
madrasalar bino qilinib, ularning toq-ravoqlari yetti rangli koshin, oltin va
lojuvardlar bilan naqshlandi. Har manzilda ravotlar va sardobalar qurilib,
daryolar ustiga toshkoʻpriklar oʻrnatildi. Kanallar qazilib, dashtlarga suv
chiqarildi. Xaloyiq oʻrtasida omonlik, arzonchilik... va shodlik paydo
Din ulamnolarining sug 'orish inshootlari qurilishidagi faoliyati.
Buxoro xonligida sugʻorish ishlarini kengaytirib, yangi yerlarni
oʻzlashtirishda mamlakatning siyosiy va iqtisodiy hayotida katta nufuzga
ega boʻlgan oʻsha davrning eng yirik feodal ruhoniylaridan Joʻyboriy
xojalar katta rol o'ynadilar. XVI asrning oʻrtalaridan boshlab, xonlikning
idora ishlariga keng koʻlamda siyosiy ta'sirlarini oʻtkazib kelgan Joʻyboriy
xojalar mamlakatning iqtisodiy va siyosiy hayotida tutgan oʻz
mavqelaridan foydalanib, tasarruflaridagi katta-katta yer-suvlardan iborat
mulklarini kengaytirishga intilganlar. Shuning uchun ham ular mehnatkash
xalq ommasining kuchi bilan suv inshootlari qurish va dashtlarga suv
chigarib, yangi yerlarni oʻzlashtirishdan manfaatdor boʻlganlar.
Badriddin Kashmiriyning “Ravzat ur-rizvon va hadiqatul g'ilmon"
nomli asari Jo'yboriy xojalarning olib borgan irrigatsiya qurilishlarining
bayoniga bagʻishlanib, unda XVI asrning ikkinchi yarmida Buxoro
xonligining turli viloyatlarida Amudaryo, Zarafshon, Chirchiq, Vaxsh va
Murg'ob daryolaridan chiqarilgan yirik sugʻorish tarmoqlari toʻg'risida
qimmatli ma'lumotlar keltiriladi.
Badriddin Kashmiriyning ma'lumotiga koʻra, 1556-yilda Xoja Islom
Buxoroning Shahrud sug'orish sistemasidan alohida kanal chiqarib, Mirzo
Ulug'bek Koʻragon zamonidan (1409-1449) to Abdullaxon davrigacha
suvsizlikdan qahrab yotgan Somonjuą dashtini (Somonjuq dashti Buxoro
vohasining janubi-sharqiy chegarasida bo lib, u hozirgi Quyimozor suv
omboridan janbda va To dako 'ldan sharqda joylashgan) sugʻorib obod
etgan. Keyinchalik, bu kanal Xoʻja Kaab nomi bilan yuritilgan.
1559-yilda Xoja Islomning buyrugʻi bilan uning oʻg'li Xo'ja Qosim
Zarafshon daryosidan Afshona qishlogʻigacha kanal chiqarib, Ismoil
Somoniy zamonidan beri suvsiz yotgan biyobon va qumliklargacha suv
boʻldi".olib boradi. Kanallar qazdirib, yangi yerlarni oʻzlashtirishda Xoja
Islomning oʻgʻli va merosxo'ri Xoja Sa'd ham salmoqli ishlarni amalga
oshirgan.U 1568-yilda kanal qazdirib, Amudaryodan Chorjo'y atroflariga
suv olib keladi. Malikshoh Saljuqiy (1072-1092) zamonidan beri suvsiz
qolgan va moʻgullar tomonidan butunlay vayron etil gan Chorjo'y
atrofidagi yerlarni sug'orib obod etadi.
Badriddin Kashmiriyning asarida Buxoro vohasining g'arbiy
chegarasiga yondashgan qadimgi sugʻorilgan yerlarning XVI asrda qayta
oʻzlashtirilishi toʻg'risida ham qimmatli ma'lumotlar bor. Masalan, 1577-
yilda Xoja Kalon (Xoja Sa'd) boshchiligida Romitan tumani kanalidan
shoxob kovlanib, Sevinj qishlogʻi etagidagi dasht yerlarga suv chiqarilib
obod etilgan. Bu ma'lumotni esa, Romitan rayonining g'arbiy chegarasiga
yondashgan qadimgi sugʻorilgan yerlarda olib borilgan arxeologik
tekshirishlar toʻla tasdiqlagan.
Daryolardan kanallar chiqarib, yangi yerlarni sug'orish, aholining
qoʻlidagi yerlarni sotib olish va boshqa yoʻllar bilan XVI asrning ikkinchi
yarmida Buxoroning Joʻyboriy xojalari yer-suvlaridan iborat juda katta
mulk toʻplangan edi. Yangi kanallar chiqarishdan tashqari, oʻz qoʻl
ostilaridagi ekin yerlarini suv bilan ta'min etishi uchun har yili Joʻyboriy
xojalarga irrigatsiya tarmoqlarini loyqadan tozalash hamda suy
inshootlarini tuzatib turishdek juda katta suv xoʻjaligi ishlarini bajarishga
toʻg'ri kelgan. Ayrim ma'lumotlarga qaraganda, kanallarni loyqadan
tozalash uchun har yili Joʻyboriy xojalar 3 mingta mardikorni hasharga
chiqarganlar.
Muhammad Tolibning "Matlab at-tolibin" nomli asarida keltirilgan
ma'lumotlarga qaraganda, Joʻyboriy xojalardan Xoʻja Tojiddinning
Hasanoboddagi yerlarini suv bilan ta'minlovchi kanalning Zarafshon
daryosiga oʻrnatilgan bosh to'g'onini tuzatish uchun 1000 ta mardikor
qatnashib, 10 ming xarvor shox sarflangan. Toʻg'on boshini suv olib
ketgan vaqtlarda Hasanobod atrofida joylashgan toʻqqizta qishloqning
aholisi toʻg'onni tuzatib, daryoni boglashga ojizlik qilar va bunday
paytlarda mazkur xoʻjaning vakillari Buxoro tumanlaridan hasharchi
chaqirib, shox-shabba yig'ar edilar. Suvni bogʻlash uchun kelgan behisob
hasharchilar bir necha kun toʻg'onni tuzatish ishi bilan band boʻlganlar.
Demak, tahlillar shuni koʻrsatdiki, XVI asrda Oʻrta Osiyoda
davlatning siyosiy jihatdan birlashtirilishi va yagona hokimiyatning
oʻrnatilishi mamlakat iqtisodiyotini yaxshilab, suv inshootlari
qurilishlarining jonlanishiga olib kelgan. Bu davrda Zarafshon vodiysida,
ayniqsa, uning quyi qismida joylashgan Buxoro vohasida ham bir qanchayirik sugʻorish tarmoqlari va suv inshootlari barpo etilib, vohaning
sugʻorilib obod etilgan yerlarining maydoni birmuncha kengaygan.
7. Pul islohotlari. Shayboniylar sulolasi davrida Buxoro xonligi pul
munosabatlarining holati va rivojlanishi toʻg'risida numizmatik va
qoʻlyozma manbalarda yetarlicha ma'lumotlar saqlanib qolgan. Ushbu
davlatda oltin, kumush, mis hamda turli tarkiblardagi kumush va mis
qorishmalaridan iborat boʻlgan tangalar zarb qilingan. Ammo, tilla
tangalarning ishlab chiqarilishi muntazam boʻlmagan. Hozirgacha fanda
fagat ikkita shayboniy hukmdorlarining tilla tangalari ma'lum boʻlib, ular
Muhammad Shayboniyxon (1500-1510) va Abdullaxon ibn Iskandarxon
(1583-1598) tomonidan muomalaga kiritilgan tangalardir. 1558-yil
Movarounnahrda boʻlgan Antoniy Jenkinsonning qayd etishicha, savdoda
tilla tangalar bo'lmagan. Ehtimol, u biroz xato qilgan boʻlishi mumkin,
nega deganda, Jenkison oʻzaro ichki nizolar avj olgan paytlarda (1558-
1559) Buxoroda boʻlgan. Xonlikdagi pul tizimini tadqiq qilgan
Ye.A.Davidovich, XVI-XVII asrlarda muomala vositalari va toʻlov
vositalari funksiyalari tillaga kamroq xos boʻlgan, lekin shunga qaramay, u
Kumush va mis tangalarning zarb qilinishi va muomalada boʻlishi
oʻzaro bogʻliq edi. XVI asrda, shayboniylar davrida asl kumush (sinonimi
"tanga", "tangacha", "xoniy") va mis tangalar (asosiy nomlanishi
"fulusi dinor, ya'ni "mis dinor" yoki "dinor") pul muomalasining asosini
tashkil etgan. Hukumat mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatdan kelib chiqib,
ushbu metallardan zarb qilingan tangalar oʻrtasidagi qiymat muomalasini
mustahkamlab va oʻzgartirib turgan.
Doimiy muomalada boʻluvchi asl tangalardan tashqari, savdoning
qulayligi uchun ba'zi vaqtlarda chaqalar (Qiymati tiyinga teng tangalar)
ham ishlab chiqarilgan. Kumush chaqalar bizgacha yagona nusxalarda
yetib kelgan, biroq, yozma manbalardan ma'lumki, shayboniylar davrida
Movarounnahrda ikki barobar qiymatga ega yirik tangalar va asosiy
muomaladagi tangalarning uchdan ikki qismi hamda yarnmini tashkil
etuvchi mayda tangalar ham zarb etilgan.
Xonlik hukmdorlari bir qancha chuqur iqtisodiy islohotlar amalga
oshirganlar. Dastlab sulola hukmronlari tomonidan koʻplab ijtimoiy-
iqtisodiy islohotlar, jumladan, 1507-1508, 1529-1530, 1583- va 1589-
yillarda pul islohotlari amalga oshirilgan. Bu davrda shayboniy sultonlar
nomi bilan yangi kumush va mis tangalar zarb etilgan boʻlib, oltin tangalar
esa, faqatgina Abdullaxon ibn Iskandarxon davrida zarb etilgan. 1507-yili
koʻp boʻlmasa-da, amal qilganligini qayd etadi. Sulolaning
qudratli hukmdorlaridan biri Abdullaxon ibn
Iskandarxonning mamlakatni birlashtirishdagi muvaffaqiyatli tadbirlaridan
keyin, pul islohotlari oʻtkazilib, uning munosabatlari tartibga solindi.
Mazkur islohot alohida ahamiyatga ega boʻlib, u ikki bosqichda amalga
oshirilgan. Uning islohoti kumushning qimmatlashishi davriga toʻg'ri
kelib, kumush tanganing qadrini koʻtarishga qaratilgan edi. Tanganing
kursi 1,5 barobar koʻtarildi. Eski tanga 27 ta mis tangaga teng boʻlsa,
yangi tanga 30 ta mis tangaga tenglashgan. Abdullaxon ibn Iskandarxon
Buxoroni otasi Iskandarxon (1561-1583)ga topshirib, Buxoro, Samarqand,
Balx, Toshkent, Andijon, Axsi va Yassi shaharlarida uning nomidan
tangalar zarb ettirgan. Bu pul islohotlarining dastlabki bosqichi boʻlib,
1583-yilda Abdullaxon ibn Iskandarxon rasman Buxoro taxtini egallashi
bilan oʻz nomi bilan tangalar zarb qildirdi va bu pul islohotining ikkinchi
bosqichi edi. Xon tanga zarb etishni markazlashtiradi va zarbxona faoliyati
faqat mamlakatning poytaxti Buxorodagina yoʻlga qoʻyiladi. Har yili
Abdullaxon ibn Iskandarxon nomi bilan koʻplab tangalar zarb qilina
boshlandi.
Shayboniylarning Buxoro tangasi oʻzining bezagi, yozuvi va sifati
bilan ajralib turgan. Abdullaxon shaharning kundalik ehtiyoji uchun Balx,
Samarqand va Toshkent shaharlarida mis pullarni ishlab chiqarishni yoʻlga
qoʻygan. Kumushning chetga chiqib ketishini toʻxtatgan. XI asrda
boʻlganidek, XVI asrda ham kumush va mis tangalarni tamg'alash uslubi
davom etgan. Talab yuqori boʻlgan mahsulotlarning har kungi shahar
savdosi uchun Abdullaxon bir nechta qiymatga ega boʻlgan mis tangalarni
zarb qilishni yoʻlga qo'ydi.
Abdullaxonning pul islohoti muvafaqqiyatli amalga oshdi. Ya'ni, pul
muomalasining inqiroziga barham berildi, kumushning davlat tashqarisiga
ommaviy chiqib ketishi toʻxtatildi, zarbxonaga xususiy metall gaytadan
jalb qilindi. Mazkur islohot Abdullaxon ichki siyosatining bir qismi boʻlib,
savdoning barcha turlari, xususan, tranzit, shaharlararo, shahar ichra savdo
uchun qulay sharoit yaratishga qaratilgan edi. Pul savdosi daromadning
eng muhim manbasi boʻlib, Abdullaxon gʻaznasi ham ushbu daromad
hisobiga toʻlar edi.
Xulosa qilib aytganda, temuriylarning oʻzaro bir-birlari bilan olib
borgan urushlari, keyinchalik, Shayboniyxon va temuriylar oʻrtasidagi
kurashlar mamlakat iqtisodiga, pul munosabatlarining rivojlanishiga salbiy
ta'sir koʻrsatgan edi. Bosqinchilik emas, balki Movarounnahrda
mustahkamlanib, oʻz davlatchiligini shakllantirish maqsadida kelgan
shayboniylar mamlakat xoʻjaligini qayta tiklash uchun pul islohotlariniHunarmandchilik va savdoning rivojlanishi natijasida shaharlarning
ma'lum bir mahsulot turini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi, u bilan birga
savdoga ixtisoslashuvi ham rivojlanib bordi, ya'ni, ichki bozorning
shakllanishi va rivojlanish jarayoni faollashdi. Ba'zi hududlarning na'lum
qishloq xo"jalik yoki hunarmandchilik mahsulotlarini yetkazib beruvchi
markazlar sifatidagi ahamiyati ortib bordi. Xususan, Qarshining tamakisi,
Shahrisabz anorlari, Qorakoʻl gʻalla va qorakoʻlchilik mahsulotlari,
Samarqand sifatli qogʻozlari va pishiq, jozibali etiklari, Buxoro qovuni va
musallasi bilan mashhur boʻlgan hamda hududlarning shu mahsulotlari
Movarunnahr bozorlarida nihoyatda xaridorgir boʻlgan.
Buxoro xonligida savdogarlarga katta imtiyozlar berilgan, chunki
savdo yoʻli dengizlarga koʻchganligi Buyuk Ipak yoʻlining ahamiyati
pasayib borishiga olib kelgan edi. Buxoro xonligining shaharlari karvon
yoʻllari tutashib ketgan, qoʻshni dasht va uzoq-yaqin mamlakatlar savdo
karvonlari tez-tez gatnab turadigan tashqi savdo markazlari ham edi.
Chunonchi, Rossiya bilan munosabatlar XVI asrning ikkinchi yarmidan
rivojlana bordi. Abdullaxon ibn Iskandarxon Rossiya bilan savdo
aloqalarini yaxshilashga harakat qilar ekan, bu orqali oʻz davlatining
siyosiy ahvolini mustahkamlashga erishmoqchi edi. Chunki podsho Ivan
Grozniy (1530-1584) davrida Rossiyaning mavqei kuchaya bordi. Uning
davrida Qozon xonligi (1552), Hojitarxon xonligi (1556), Volga boʻylari
va g'arbiy Sibir hududlari (1583) Rossiya tomonidan bosib olingan edi. Bu
hol Rossiyaga savdo yoʻllarini nazorat qilish imkonini berdi. Volga
atrofidagi viloyatlarda savdo-sotiq ishlarini olib borish Buxoro xonligidan
kelgan savdogarlar uchun ancha qulay edi. Ularga eng yaqin qoʻshni
mamlakat Rossiya boʻlib qolgandi. Bu hol koʻp jihatdan qozon tatarlari
hamda boshqirdlar bilan din va til yaqinligi bilan izohlanar edi. Shuning
uchun ham Abdullaxon tomonidan Moskvaga elchilar yuborilgan. Elchilar
Astraxan orqali Moskvaga borib, Ivan Grozniy huzurida boʻladilar. Ular
oʻz xonlari nomidan savdogarlarning Volga boʻylab erkin oʻtishlariga
ijozat so'raydilar.
Ayni paytda, Rossiya ham Buxoro xonligi bilan savdo-sotiq ishlarini
rivojlantirishdan manfaatdor edi. Bu manfaatdorlik avvalo Buxoroning
Rossiya tovarlarini sotish uchun qulay bozorligida edi. Ikkinchidan esa,
Rossiya Buxoro xonligi orqali Osiyoning boshqa mamlakatlari bilan savdo
aloqalarini rivojlantirish imkoniga ega boʻlardi. Bunda, birinchi navbatda,
Hindistonga chiqish maqsadi hisobga olingan edi.
Bundan tashqari, Rossiya hukumati Buxoro bilan oʻz tasarrufida
boʻlgan vassal hududlarning savdo-sotiq munosabatlarini bog'lashgaharakat qilgan. Rossiya tasarrufida boʻlgan janubiy hududlarda savdo
qilish Buxoro savdogarlariga foyda keltirishi, u yerlik mahalliy aholi
uchun ta'minot masalasini hal qilishi mumkin edi.
Bundan ma'lumn boʻladiki, xonlik tovar mahsulotlarini xorij
mamlakatlariga eksport qilgan va shu bilan birgalikda xonlik ichki
bozorini yevropa davlatlarining mahsulot tovarlari bilan ta'minlab ham
turishgan. Buxoro xonligida shayboniylar sulolasi hukmdorlari tomonidan
xorij mamlakatlari bilan bir qancha savdo va diplomatik munosabatlar ham
amalga oshirilgan. Xonlikning tashqi savdoni tashkil etishida elchilarning
xizmati katta boʻlgan, chunki diplomatik aloqalarning yaqinligi savdo
tijoratining rivojiga ijobiy ta'siroʻtkazgan.
Shayboniylar sulolasining hukmdorlari ham bir qancha qoʻshni
davlatlar bilan tashqi savdoni tashkil etish tadbirlarini amalga oshirgan.
Chunonchi, Rossiya, Hindiston, Yorkent xonligi, qisman Usmonli turklar
bilan savdo-sotiq ishlarini olib borgan. Shu oʻrinda xonlik dargohida bir
necha lavozimlar ham tashkil etilgan boʻlib, ularga elchilik vazifalarini va
elchilarni qabul qilish xizmatlari yuklatilgan.
Buxoro xonligiga yaqin boʻlgan hududlardan biri, bu Usmonlilar
davlatidir. Usmonlilar davlati bilan Buxoro xonligi davlati oʻrtasida diniy
mazhab birligi va qisman til yaqinligi ikki davlatning yaqinlashuviga
ijobiy ta'sirini oʻtkazmasdan qolmasdi. Shayboniyxon vafotidan keyin
savdo va diplomatik aloqalar toʻxtab qolmadi. O'sha davrlarda tashqi
savdo uchun taqiqlangan tovar - qurol-yarogʻlar savdosi Usmonli davlati
va Buxoro xonligi savdo-diplomatik munosabatlarida muhim oʻrin tutgan.
Xususan, Usmonli hukmdorlari Buxoroga siyosiy, harbiy-strategik
maqsadlar, ya'ni, Eronga qarshi ittifoqga umid bogʻlagan holda bir qancha
oʻt ochar qurollarni va ularni ishlatishni oʻrgatadigan harbiy muhandislarni
taklif qilgan.
Yana Buxoro xonligiga qoʻshni boʻlgan davlat, bu - Boburiylar
davlatidir. 1512-yil Movarounnahrda shayboniylar hukmronligi uzil-kesil
oʻrnatilib, Boburning bu hududdagi ilinji butkul uzilgach, Bobur va
boburiylar hamda shayboniylar oʻrtasidagi diplomatik munosabatlar
koʻpchilik adabiyotlarda ta'kidlangani kabi, uzilib qolmadi. Ikki davlat
oʻrtasidagi siyosiy-iqtisodiy va diplomatik munosabatlar XVI asrning 70-
yillaridan boshlab kuchaydi va muntazam ravishda davom etdi.
Buxoro xonligi bilan Boburiylar davlati oʻrtasidagi bevosita savdo-
sotiq munosabatlari haqida soʻz yuritiladigan boʻlsa, bunda Hindistondan
dorivorlar, har xil boʻyoqlar, choy, Buxoro xonligidan esa, quruq va hoʻl
mevalar asosiy mahsulotlar hisoblanganligini ta'kidlash joiz. ikkinchi joyga koʻchganda boshqa xoʻjalik ishlarida ham ularga yordam
berar edilar.
Shayboniylar davrida ham yerdan olinadigan soliq xiroj (mol) deb
atalib, hosilning ma'lum qismidan undirilgan. XV-XVIII asr yozma
manbalarda bu atama "mol", moli-jihot", "mol va jihot", koʻproq "xiroj"
sifatida tilga olinadi. Bu toʻlovning miqdori sharoitga qarab 1/3, 1/4, 1/5,
ayrim hollarda esa, 1/2 qilib belgilangan. Mulk yerlaridan hosilning 1/10
miqdorida soliq undirilib, u ushr deb atalgan. Xiroj asosan mahsulot
sifatida undirilgan.
Xirojdan tashqari "doimiy", "qonuniy" va "favqulodda" kabi boj va
oʻlpon turlari mavjud boʻlib, ularning soni oʻzaro urushlar va davlat
markazlashuvi davrida yanada koʻpaygan. Urush harakatlari davrida
dehqonlar va hunarmandlardan olinadigan soliq "avarizot" deb atalib, u
qisman pul bilan undirilgan.
Markaziy hokimiyat vakillari foydasiga ham maxsus soliqlar
undirilgan. Misol uchun, dorugʻalar foydasiga dorug'achi yoki dorugalik
degan soliq pul koʻrinishida toʻlangan. Afsuski, shayboniylar davrida pul
koʻrinishida toʻlangan oʻlpon va soliqlar haqida ma'lumotlar juda kam.
Shunga qaramasdan “pul" atamasi qoʻshilgan pilla puli, koʻknor puli, sabzi
puli, xarbuza (tarvuz) puli kabi oʻlpon va soliqlar ham pul koʻrinishida
toʻlangan boʻlishi kerak. Shuningdek, shahar aholisi boʻlgan hunarmandlar
va doʻkondorlar maxsus soliq tamg'a toʻlaganlar. Undan tashqari, yirik
boylar va soʻdxoʻrlarga tegishli savdo rastalaridagi doʻkonlarni ma'lum
haq evaziga ijaraga olib, oʻz mahsulotlarini sotganligi uchun taxti joy
(tagjoy) deb ataluvchi soliq ham pul bilan toʻlangan.
Shayboniylar davlati va huquqi boʻyicha maxsus tadqiqot olib borgan
huquqshunos olim Z.Muqimovning yozishicha, doimiy toʻlanadigan,
belgilab qoʻyilgan soliqlar asosan quyidagilar boʻlgan:
V Yasoq (Qubur yasogʻi) - Bu soliq chorva mollaridan olinadigan
soliq boʻlib, 1/100 qismi hajmida olingan, keyinchalik, oʻtroq aholiga ham
yoyilib, 100 bosh hayvondan 70 tanga undirilgan.
V Zakot va savoyim zakot. Zakot- xon va sultonlarning shaxsiy
xazinasi uchun chorva boshidan undirib olinadigan soliq. Uning hajmi
boʻyicha ma'lumotlar kam. Savoyim zakot esa, har qirq chorva boshidan
birni tashkil etgan. Bu asosan shahar va qishloqlarning oʻtroq aholisidan
olinib, daromadning 1/10 qismi miqdorida undirilgan.
M Oshlig oziq-ovqat soligʻi boʻlib, bu ham asosan oʻtroq
aholidan urush harakatlari borayotgan davrda toʻplangan qoʻshinni saqlabturish uchun yigʻim tarzida toʻplangan, shuning uchun uni doimiy
boʻlmagan yigʻim deb hisoblash mumkin.
M Tagʻor – bu ham oziq-ovqat solig'i boʻlib, qo'shinning ta'minoti
uchun sarflangan. Hukmdorlar tag'orni oʻzlari xohlagan miqdorda
to'plaganlar. Masalan, Shayboniyxonning 1509-yildagi qozoq sultonlariga
qarshi yurishida Turkiston viloyati aholisiga 50 ming kishidan iborat
qoʻshin ta'minoti uchun bir oyga yetadigan darajada tag'or solig'i
solingan.
M Shibogʻu (sibogʻu) – xonlar, sultonlar va oʻg'lonlar bir joydan
ikkinchi joyga koʻchib oʻtayotganlarida ovullarning aholisi ularga oziq-
ovqat toʻplab bergan. B.Ahmedovning yozishicha, u koʻpincha pishirilgan
goʻshtdan iborat boʻlgan.
V Sovurin va peshkash – bu ham shibog'uga oʻxshash boʻlib, lekin
u koʻpincha qimmatbaho buyumlar, pul, koʻplab ot hamda boshqa qora
mollardan iborat boʻlgan, hatto kitoblar (masalan, Qur'onning nodir
nusxalari), qullar ham peshkash (tortiq) qilingan. Sovurin ham peshkash
singari boʻlib, u koʻpincha magʻlub xalqdan g'olib chiqqan hukmdorga
tortiq qilinar edi. Keyingi shayboniylar davrlarida davlat yerlari
dehqonlarga muddatsiz merosiy foydalanishga berila boshlab, qoidaga
koʻra, dehqonlardan hosil miqdoriga qarab xiroj - davlat solig'i, ckilgan
yerning hajmiga qarab esa, tanobona soliqlari undirilgan.
Shuningdek, Abdullaxon II davriga oid hujatlarda, masalan, uning
Joʻybor xojalarining yer mulklarini har xil soliqlardan ozod qilish haqidagi
1572-yildagi farmonida bir qancha soliqlarning nomi keltirilgan.
Shayboniylar sulolasi hukmronligining dastlabki yillarida turkiy nomda
boʻlgan soliq nomlari keyinchalik forsiy atamalarga oʻzgarib borgan.
Yuqoridagi hujjatda, jumladan, Xoja Sa'dning Marvdagi oʻziga ilgari
suyurgʻol qilib berilgan nasliy mulklarini mol-u jihot va mahsulot
olinadigan yer soligʻidan; mirobona mirob (suv amiri) foydasiga koʻp
qismi mahsulot sifatida undiriladigan majburiyat; kox - armiya ehtiyojlari
uchun pichan va yem undirish; tarh xazinaga tegishli boʻlgan
omborlardan aholining majburiy tarzda don va boshqa mahsulotlarni
oshirilgan narxlarda majburiy sotib olishi hamda dehqonlarning oʻz
mahsulotlarini xazinaga arzon baholarda sotishlari; sabun - yer haydash va
don ekish mavsumlarida aholini ma'muriyat tomonidan majburiy safarbar
etish (hasharga oʻxshaydi); yabisat - ekin ekib jonlantirish, obod qilishga
yer berish kabi turlari keltirilgan. Bu soliqlar umumlashtirilgan atamalarda
ham uchraydi: Muqarrariy aniq belgilab qoʻyilgan, toʻg'ri soliqlar;
ixrajot - davlat apparatining xarajatlarini qoplash uchun aholidan
157undiriladigan har qanday yig'im va soliqlar; mol (jihot) - mahsulot va
naqd pul bilan olinadigan yer solig'i boʻlgan.
Bu davrda soliqlarning xazinaga tushishi ustidan moliya
muassasasining boshligʻi Mustavfiy nazorat qilib turgan. Soliq toʻlashdan
bosh tortgan jamoa yoki qabila boshliqlari qattiq jazolanganlar.
Abdullaxonning Xoja Sa'dga yozgan maktublaridan birida Markaziy
Afgoniston, Mug'on, Darayi Suf atroflarida yashab kelayotgan Buxoro
xonligiga tobe boʻlgan tulkichi qabilasining davlat xazinasiga muqarrariy
(aniq belgilangan soliq) va oshlig' - qoʻshinni saqlash uchun oziq-ovqat
solig'ini toʻlamaganligi, ilgari esa ular Balx xonligiga tobe bo'lgan davrida
12000 qo'y toʻlab turganligi koʻrsatilgan. Jumladan, xatda shunday
deyiladi: “Bu kishilar bizga koʻp zarar yetkazdilar, ular muqarrariy
soligʻini toʻlashlari lozim edi, ammo uch yildan beri toʻlamay keldilar.,
endi uning miqdori 36000 qoʻyga yetdi". Abdullaxon u yerga qoʻshin
yuborib tulkichi qabilasini bu ishi uchun talon-taroj qilmoqchi boʻlgan.
Shunda Xoja Sa'd va Balx hokimi Nazarbiy oraga tushib, xonni
tinchlantiradi. Abdullaxon xojaga yozgan xatida "qalbimizda u qabiladan
qasos olmaslikka qaror qildik" deb yozgan boʻlsa-da, aybdor shaxslar
baribir jazolangan. Badriddin Kashmiriy (XVI asr)ning "Ravzat ar-rizvon"
asarida hazrat xojaning oʻzi bilan xonning orasiga tushib, ba'zan soliq va
yig'imlardan ozod qilish haqida ham turli ulus sultonlarining Xoja Sa'dga
xatlari keltirilgan. Shu davr hujjatlarida juda koʻp xildagi soliqlar
uchraydi, ammo boshqa davrlarda kam uchraydigan turlari ichida
"himoyat" solig'i ham uchraydi. Bunga koʻra, chorvadorlarni oʻz
himoyasiga olish, oʻziga qarashli yaylovlarni ularga foydalanishga berish
evaziga soliq undirilib, ana shu himoyat" deb atalgan. Manbalarda
Jo ybor xojalaridan Tojiddin Hasanga shunday soliq to'lab turilganligini
tasdiqlaydigan ma'lumotlar mavjud.
Shuningdek, manbalarda mamlakatda ta'siri kuchli boʻlgan
otaliqlarni hatto ulus xonlarining vakolatlarini oʻzlashtirib olib yigʻilgan
soliqlarni talon-toroj qilganliklari haqida ham ma'lumotlar uchrab turadi.
Bunga dastlab Termiz hokimi Mahmud sultonning Xoja Sa'dga yozgan
xatida keltirilgan ma'lumotlar guvohlik beradi. Xatda keltirilishicha,
Xushbiy Jaloyirni Abdullaxon unga otaliq qilib (Xushbiy otaliq)
tayinlashga bir yil ham boʻlmasdan, u barcha davlat ishlarini, hatto hokim
xonadonini boshqarish sarkorligining ishlarini ham oʻz qoʻliga olib,
viloyatdan toʻrt yil mobaynida toʻplangan muqarrari, ixrojot, oshlig', mol
kabi soliq va yig'imlarni ham oʻzlashtirib olgan. Buning natijasidaviloyatning xonavayron boʻlganligi hamda Xojadan ushbu Xat
mazmunidan Abdullaxonni ogoh qilib qo'yish soʻralgan.
Shayboniylar davrida soliq va yig'imlar bilan bir qatorda, jarimalar
ham boʻlgan. Misol uchun, koʻchmanchilar qishda iste'mol qilishi uchun
har yili kuzda oʻz xoʻjayinlariga soʻyish uchun bitta boqilgan chorva
molini berganlar. Bu - sugʻum deb atalgan. Shuningdek, xonlar, sultonlar
va oʻg'lonlar bir manzildan ikkinchi manzilga koʻchib oʻtayotgan
vaqtlarida ularga oziq-ovqat toʻplovi shibogʻu (sibogʻu) berilgan boʻlib, u
koʻpincha pishirilgan goʻshtdan iborat boʻlgan", Sovurin va peshkash
yigʻinlari ham jarimalar qatoriga kiritiladi. Bu yigʻinlar pul, mahsulot,
chorva mollari, qimmatbaho buyumlar, qullar koʻrinishida hukmdorga
tortiq qilingan.
Bu davrda dehqonlar va shahar aholisi, ayniqsa, hunarmandlar
mehnat nmajburiyat (mardikor, qal'a, begor va hokazo) larini bajarganlar.
Bu majburiyatlardan ozod etilganlar esa, ma'lum miqdorda pul toʻlaganlar.
Mardikor - yirik boylarga qaram boʻlgan dehqonlar majburiyati boʻlib,
sugʻorish inshootlarini barpo etish, ta'mirlash hamda tozalash bilan bog liq
ogʻir majburiyat boʻlgan. Bir necha yillar davom etadigan yangi kanallar
qurilishida ming-minglab dehqonlar ishtirok etganlar. Oddiy aholiga,
shuningdek, qal'alar va shahar devorlarini tiklash va ta'mirlash
majburiyati ham yuklatil gan boʻlib, u qal'a yoki xarji qal'a deb atalgan.
Hunarmandchilik hamda bozor savdosidagi yig'imlar xon xazinasining
asosiy daromadi hisoblangan. Shuning uchun ham oliy hukmdor
hokimiyati kuchaygan davrlar ayrim hukmdorlar (Ubaydullaxon,
Abdullaxon) soliq tizimini tartibga solishga harakat qilganlar. Ammo,
bunday harakatlar har doim ham kerakli natijalarni bermagan.
Soliq turlari
Asosiy soliq turlari
M Xiroj (yerdan olingan hosilning beshdan bir qismi)
M Zakot (chorvador va savdogarlar uchun molning qirqdan biri
miqdorida)
V Tamgʻa (hunarmandlar va doʻkonlar maxsus soliq toʻlagan)
V Taxti joy - tagjoy (o*z mahsulotlarini ijaraga olingan doʻkonda
sotuvchilar uchun)
M Juzya (boshqa dinga mansub savdogarlar oʻz mahsulotining
beshdan bir qismini toʻlagan)
M Ixrojot (saroy xarajatlarini ta'minlash uchun yigʻiladigan soliq)
M Qoʻnalgʻa (elchilar, amaldorlar, choparlarni tekinga mehmon qilish)
159
> Tarixiy manbalarda gayd etilishicha, xonliklarda 60 dan 90 gacha
turdagi soliqlar undirilgan. Jumladan, Shayboniylar davlatida soliq,
oʻlpon va majburiyatlar tizimi ancha murakkab boʻlib, rasman 90 ga
yaqin soliq va oʻlponlar undirilgan. Xiva xonligi esa soliq,
majburiyat va oʻlponlarning 25 ga yaqin turi boʻlgan.
Turli majburiyatlar
Buxoro xonligida eng ogʻir majburiyat bu yasoq boʻlib, unga koʻra
aholi kanallar, xandaqlar qazish, yoʻllar qurish, oʻtin, samon, shox-
shabba yigʻishga safarbar qilingan va tekin ishlab bergan.
Shu bilan bir qatorda, begor (turli qurilishlarida tekinga ishlab
berish) majburiyati ham boʻlgan. Undan bezor boʻlgan mehnatkash
xalq tez-tez gʻalayon qilib turgan. Buxoro-Rusiya munosabatlari.
Buxoro xonligining Rossiya bilan munosabatlari XVI asrning
ikkinchi yarmidan rivojlana bordi. Abdullaxon II Rossiya bilan savdo
alogalarini yaxshilashga harakat qilar ekan, bu orqali oʻz davlatining
siyosiy ahvolini mustahkamlashga erishmoqchi edi. Chunki podsho Ivan
Grozniy (1533-1 584) davrida Rossiyaning mavqei kuchaya bordi. Ivan
Grozniy davrida Qozon xonligi (1552-yil), Hojitarxon xonligi (1556),
Volga boʻylari va G'arbiy Sibir hududlari Rossiya tomonidan bosib
olingan edi. Bu hol Rossiyaga savdo yoʻllarini nazorat qilish imkonini
berdi. Volga atrofidagi viloyatlarda savdo-sotiq ishlarini olib borish
Buxoro xonligidan kelgan savdogarlar uchun ancha qulay edi. Ularga eng
yaqin qoʻshni mamlakat Rossiya boʻlib qolgandi. Bu hol koʻp jihatdan
qozon tatarlari hamda boshqirdlar bilan din va til yaqinligi bilan izohlanar
edi. Shuning uchun ham Abdullaxon II tomonidan 1557-1558-yillarda
Moskvaga elchilar yuborilgan.
166
Elchilar Astraxan orqali Moskvaga borib Ivan Grozniy huzurida
boʻladilar. Ular oʻz xonlari nomidan savdogarlarning Volga boʻylab erkin
oʻtishlariga ijozat soʻraydilar. Qaytib kelgan elchilar Moskvadan juda koʻp
oʻq, dori, ov qushlari va matolar bilan qaytganla.
R.Alimovaning yozishicha, ingliz savdo kompaniyasining vakili
Antoniy Jenkinsonning O'rta Osiyoga yuborilishi (XVI asr) bu
harakatning yaqqol isboti edi. A.Jenkinsonning Oʻrta Osiyoga sayohat
qilishidan asosiy maqsad Turon orqali Hindistonga boradigan eng yaqin va
qulay yo'lni topishdan iborat boʻlgan. U Oʻrta Osiyoda savdo ishlarini
yoʻlga qo'yish niqobi ostida Buxoroga borishga ruxsat olgan.
Jenkinson Moskva Rusining Buxoroga yuborgan birinchi rasmiy
elchisi edi. Jenkinsonning Rossiya nomidan 0ʻrta Osiyoga joʻnatilishi
Rossiyaning Oʻrta Osiyo savdosida ma'lum bir manfaati boʻlgani
tasdiqlaydi va Rossiya bilan O'rta Osiyo oʻrtasida savdo aloqalarining
rivojlanishiga yoʻl ochgan. 1558-yil 23-dekabrda Jenkinson Rossiya
podshosi Ivan IV (1533-1584)ning ishonch yorlig'i bilan Buxoroga keladi
va u yerda savdoning holati bilan tanishadi. Jenkinson Moskvaga
qaytayotganida u bilan birga Buxoro, Xorazm, Balx elchilari ham birga
ketishgan.
Jenkinson bilan Moskvaga kelgan savdo karvoni 1000 tuyadan iborat
boʻlgani avvaldan Moskva-Oʻrta Osiyo savdo munosabatlari an'anaviy
darajada boʻlgan, degan xulosani beradi. Haqiqatdan ham, 1556-yil
Moskava podshosi tomonidan Astraxan bosib olinganda, bu yerda O'rta
Osiyo savdogarlari boʻlgani ma'lum. Ular oʻz tovarlari bilan Moskva
davlati ichkarisigacha kirib borgan.
XVI asr ikkinchi yarmiga kelib Rossiya bilan savdo munosabatlari
ancha oʻsdi. Buxoro xonligiga Rossiyadan tez-tez savdo karvonlari,
elchilar tashrif buyura boshlaydilar. Masalan, 1574-yili Rossiyadan tashrif
buyurgan Zaxariy Bogdanov elchilik karvoni ichida podsho Ivan
Grozniyga yaqin boʻlgan aka-uka Stroganovlar ham hamrohlik qilishgan.
Abdullaxonning elchisi Muhammad AIi 1585-yil 11-noyabrda 18
kishidan iborat hamrohlari bilan Astraxanda kutib olinadi va 50 nafar
harbiylar kuzatuvi ostida Moskvaga yetib keladi. Muhammad Ali oʻzi
bilan turli rangdagi 2000 zandoni (mato), 200 ipak gazlamasi, 100 ipak
aralash mato, 100 yaltiroq va mayin mato, 1500 belbog, 100 ola-bula
zandoni, 40 pud boʻyoq kabi mollarni keltirgan. Koʻrsatilgan mollar
Astraxan, Qozon va Moskvada sotilib, u yerlardan rus mollari xarid
qilingan. Muhammad Ali 1589-yilda ikkinchi marotaba Abdullaxon
tomonidan Rossiyaga yuboriladi. Bu safarda unga Kadish hamda
167shahzodaning Doʻstim boshchiligidagi 18 nafardan iborat elchilari
hamrohlik qiladi. Astraxan shahri yonida ularning mollari tortib olinib,
savdogarlarga nisbatan zoʻravonlik va adolatsizlik qilinadi. Ushbu
voqealardan soʻng, Muhammad Ali va Kadish rus podshosi Feodor
Ivanovich (1584-1598)ga xat yozib, boʻlib oʻtgan voqealarni ma'lum
qiladi va chora koʻrishini soʻraydi. Feodor Ivanovich elchilarni shikoyatini
inobatga olib, tegishli chorani koʻradi hamda ularning xazina mollaridan
boj olmaslik toʻg'risida farmon chiqaradi. Shu bilan birga, Muhammad
Aliga 1000 rubl pul, 500 charm, 50 pud asal, 50 vedro vino, 10 nafar
nemis asiri sotib olish va olib ketishga ruxsat beradi.
Rossiya, Hindiston va Eron mamlakatlari oʻrtasidagi savdoda Buxoro
vositachi vazifasini oʻtagan. XVI asrda Rossiya Hindiston bilan diplomatik
munosabatlar oʻrnatmagan, ammo Eron va O'rta Osiyo orqali savdo qilish
yoʻli orqali Hindiston davlati bilan rasmiy munosabatlar o'rnatish sari yoʻ1
tutgan. Abdullaxon hali tirikligi paytida shahzoda Abdulmoʻmin (1567-
1598) islomning shia yoʻnalishini rasmiy din sifatida qabul qilgan
Erondagi Safaviylar davlati bilan boshqa shayboniyzodalar singari
murosasiz kurash olib bordi. U Xuroson va unga tutash hududlarda oʻz
164
mulkini kengaytirish va chegaralar daxlsizligini ta'minlash maqsadida
1589-yil safaviylar qoʻlida bo'lgan Mashhadga yurish qilib, uni qamal
qildi. Qamalda qolgan mashhadliklar shaharni topshirish shartlari
toʻgʻrisida Abdulmoʻmin bilan kelishib olish maqsadida uning oldiga oʻz
vakillarini yuborishgan. Lekin Abdulmo'min buyrug'i bilan muzokaraga
kelgan vakil qatl etiladi. Toʻrt oylik qamaldan soʻng Mashhad egallanib,
uch kun mobaynida talanadi va yondiriladi. Koʻplab odamlar asirga olinib,
Movarounnahrga joʻnatiladi. Mashhaddagi Muqaddas Ali Rizo mozori
yaqinida dafn etilgan Eron shohi Tahmosp qabri buzib tashlanib, uning
suyaklari g'ayriddinning suyaklari sifatida yondirildi. Bu bilan shahzoda
Abdulmoʻmin goʻyo oʻz bobokaloni Muhammad Shayboniyxonning
(1451–1510) safaviylar tomonidan tahqirlangan jonsiz jasadi uchun oʻch
olgan.
1597-yilning oxirida Abdullaxonning elchisi Shoh Abbos (1587-
1629) saroyida qabul qilingan. Shoh qabul paytida elchiga nisbatan yaxshi
munosabatda boʻlmagan va u orqali Abdullaxonaga kelasi yil (1598)
bahorda Xurosonga yurish qilishini ma'lum qilgan.
Shuni ta'kidlash joizki, Buxoro xonligi va Eron Safaviylari davlati
oʻrtasidagi munosabatlar XVI asr mobaynida ziddiyatli kechdi. Shu bilan
birga, Eron va Movarounnahr oʻrtasidagi savdo aloqalari toʻxtab
golmagan. XVI asrda Oʻrta Osiyo bozorlarida eronlik savdogarlar ham
savdo qilgan edi. Antoniy Jenkinson ma'lumotlariga koʻra, Erondan
matolar, ip-gazlama, surup, guldor ipak, arg'umoqlar keltirilgan,
Movarounnahrdan esa, oshlanmagan teri va rus tovarlari, jumladan, qullar
ham olib ketilgan. Uning yozishicha, eronliklar matolar sotib olishmagan,
chunki oʻ°zlari ularni Buxoroga olib kelgan. Jenkinsonning aniqlashicha,
matolar Eronga Suriyaning Xalaf shahridan va Turkiyadan keltirilgan.
Buxoro-Turkiya munosabatlari. Shayboniylar va usmoniylar
oʻrtasidagi munosabatlar nisbatan yaxshi yoʻlga qoʻyilgan edi. Bunga
asosiy sabablardan biri – Eron safaviylarning ikki davlat uchun umumiy
dushmanligi edi. Xuroson uchun boʻlgan kurashlarni muvaffaqiyatli olib
borish yoʻlida safaviylar uchun asosiy to'siq ularning shimoli-g'arbidagi
qoʻshnilari va Usmoniy turklar saltanati edi. Safaviylar Xuroson bilan
mashg'ul boʻlganlarida shimoli-gʻarb holi qolardi va, aksincha, bu
holatdan shayboniylar unumli foydalanganlar. Ikki oʻrtadagi
munosabatlarda davlat rahbarlari tomonidan olib borilgan elchilik aloqalari
muhim oʻrin tutadi.
Muhammad Shayboniyxon bilan Usmonli turk sultoni Boyazid II
(1481-1512) oʻrtasida Eron safaviylariga qarshi kurash toʻg'risidashartnoma tuzilgan. Usmonli turk davlati bilan aloqalar Shayboniyxondan
keyin ham davom etdi.
1515-yilda turk sultoni Sulton Salim (1512-1520) huzuriga
shayboniylar elchisi bordi. Sulton Salimning elchisi Muhammadbek esa
oʻsha yili Buxoro xonligiga sultonning maktubini olib keladi. Sulton oʻz
maktubida Ubaydullaxonni "qizilboshlar"'ga qarshi kurashga chaqiradi.
Usmoniylar va shayboniylarning safaviylarga qarshi kurashida din bir
niqob edi, xolos. Aslida esa, bu G'arbiy Eron, Kavkaz va Xuroson uchun
olib borilayotgan siyosiy kurashning natijasi edi.
Sulton Sulaymon I Qonuniy (1520-1566) va Buxoro Xoni
Ubaydullaxon Eronga qarshi birgalikda kurashish uchun harakat qilishgan.
1551-yil shayboniylarning Samarqanddagi hukmdori Abdulatifxonga
Bir qator hujjatlarning tasdiqlashicha, Navro'z Ahmadxon va,
keyinchalik, Abdullaxon II va boshqa hukmdorlar Usmoniy sultonlar bilan
yaqinlashishga harakat qilganlar. Oʻz navbatida, Usmoniy sultonlar
Shayboniylar davlatiga bir necha bor oʻz elchilarini yuborganlar.
XVI asr oʻrtalarida Navro'z Ahmadxon (1532--1556) va boshqa
xonlar xizmatida turk yanicharlari (yangi cherik) boʻlganligini tarixiy
manbalar ham isbot qiladi. Muhammad Yusuf Munshiy oʻz asarida
AbdullaxXon II ning oʻgʻli Abdulmoʻminning turk sultoni Murod II (1574-
1579)ga yozgan xati nusxasini keltiradi. Xatda 1589-yilda Mashhad
olinganidan soʻng, yuzaga kelgan vaziyat nuqtai nazaridan kelib chiqib,
Eronga qarshi hamkorlikda yurish qilish lozimligi haqida soʻz yuritadilar.
Sulaymon I katta miqdorda qurol-yarog* jo'natgan. oʻyib yozilgan toshni oʻrnatishni buyurgan edi
LNizomiddinovning XVI-XVII asrlarda Oʻrta Osiyo va Hindiston
bagʻishlangan kitobida diplomatik va iqtisodiy
munosabatlar haqida keng mulohaza yoritilgan.
munosabatlariga
Buxoro xonligining Hindiston bilan diplomatik aloqalari Abdullaxon
va Akbarshoh (1556-1605) davrida, ayniqsa, faollashdi. Abdullaxonning
elchisi Oltamish 1572-yili Dehliga boradi. Elchi Abdullaxonning har
ikkala mamlakat oʻrtasida davom ctib kelayotgan do'stlik aloqalarini
kuchaytirish haqidagi maktubini topshirgan. Akbar oʻzbek elchisini,
161
Gujarat yurishi muvaffaqiyatli tugagach, qabul qilgan. Akbar elchi orqali
Abdullaxon nomiga yuborgan maktubida doʻstlik munosabatlarini
oʻrnatishga rozi ekanligini bildirgan. Oʻzbek elchisi Hindistondan oʻz
yurtiga qaytish arafasida Badaxshonda hokimiyat uchun oʻzaro kurash
boshlanganligi ma' lum boʻladi. Akbarshoh bu kurashda Abdullaxonning
qoʻli borligini gumon qilgan. 1577-yilda Abdullaxonning Hindistonga
ikkinchi elchisi Mir Abdurahmon Xoʻja Sadr yuboriladi. Elchi Buxoro
davlati bilan Hindiston oʻrtasida Eronni boʻlib olishni taklif qilgan. Bunga
javoban Akbarshoh oʻz navbatida Mirza Fulod boshchiligida oʻz
elchilarini Abdullaxon saroyiga yuboradi. Bundan maqsad, hind elchisi
Eronning musulmon davlati ekanligini eslatib, Akbarshohning bu davlat
yerlarini boʻlib olishga rozi emasligini bildiradi. Elchi zimmasiga ikkinchi
vazifa ham yuklatilgan boʻlib, Abdullaxon davlatining tobora kuchayib
borishi Badaxshonga xavf tugʻdirayotgani sabab bu hudud barqarorligi
uchun diplomatik munosabatlardan foydalanishi kerak edi. Shuning uchun
Mirza Fulod Buxoro xonining Badaxshonga nisbatan munosabatini
aniqlash vazifasini ham bajarishi kerak edi.
Keyingi davrlardagi harbiy-siyosiy jarayonlar Akbarning taxmini
toʻg'ri ekanligini koʻrsatgan. Chunki Abdullaxon Balx va Hirotni
cgallagach, Badaxshonni ham bosib olishni moʻljallagan edi. 1583-1584
yillarda oʻzbek qoʻshinlari Badaxshonga hujum qilib, uni bosib oldilar.
Badaxshon va Kobul hokimlari oʻzlariga tugʻilgan xavfning oldini olish
uchun Akbarshohdan yordam soʻrab murojaat qilgan. Shundan soʻng
Akbarshoh katta qoʻshin bilan 1585-yilda Kobulni oʻz davlatiga qoʻshib
olib, Abdullaxonning Kobul yurishini toʻxtatib qoʻygan. Bu holat
Abdullaxon strategiyasini oʻzgartirishga majbur qilgan. Endi u Eronga
nisbatan harbiy yurishini davom ettirishda bu masala yuzasidan hind
hukmdorining roziligini olib, u bilan ittifoq boʻlishga majbur boʻldi.
Hindiston va Turkiston aloqalari bilan maxsus shug'ullangan olim
LNizomiddinovning ta'kidlashicha, 1585-yilda Abdullaxon tomonidan
Hindistonga Mir Quraysh rahbarligida elchilar yuborilgan. Mir Quraysh
elchiligi Hindistonga oʻzbeklar tomonidan Badaxshonning bosib olinish
(1584) sabablarini tushuntirish uchun yuborilgan, chunki bu hodisa
Boburiylar imperiyasi tomonidan Hindistonga nisbatan dushmanlik ishi
deb qaralishi mumnkin edi. Akbarshoh kasallik sababli uzoq vaqt Mir
Qurayshni qabul qilmagan, soʻngra bu hol elchilarni tashvishga solgach,
Akbarshoh ularni qabul qilgan.
1586-yilning avgust oyida Mir Quraysh boshliq elchilar
Hindistondan oʻz yurtlariga Akbarshoh tomonidan Abdullaxon saroyigayuborilgan Hakim Hoʻmom va Mir Sadrjahon elchiligi bilan birgalikda
qaytadilar. Elchilar 1587-yili may oyida Abdullaxon saroyiga yetib
keladilar va Buxoro hukmdori ularni katta tantana bilan gabul qiladi. Hind
elchisi Akbarshohning Abdullaxon nomiga yozilgan maktubini topshiradi.
Maktubda har ikki hukmdorning islom diniga boʻlgan munosabatlari
haqida gap borgan. Shuningdek, unda Eron masalasida ham fikr
bildirilgan. Lekin Akbarshohning maktubida Eronni bosib olish toʻg'risida
aniq fikr aytilmagan.
Akbarshoh elchilari 1589-yilda Hindistonga qaytadi.
Abdullaxonning maktubini olib boradi va u bilan birga Abdullaxon
Boburiylar imperiyasi saroyiga tayinlangan elchilari sifatida Ahmad Ali
Otaliq va Mir Sadrjahonlar unga hamroh boʻlib boradilar. Abdullaxon
Akbarshoh nomiga yozilgan xatda unga minnatdorchilik bildiradi, goʻyo
Akbarning iltifoti bilan Abdullaxon Hirot va Xurosonni zabt etishga
muvaffaq boʻlgan. Keyingi yil, 1590-yili Buxorodan Hindistonga
yuborilgan Mavlono Husayn rahbarligidagi elchilik missiyasi oʻzaro
savdo-iqtisodiy munosabatlarni mustahkamlashga xizmat qildi. 1591-1592
va 1597-yillarda Akbarshoh elchilarining Buxoroga kelganligi ma'lum.
Har ikki davlat oʻzaro doʻstlik munosabatlarini saqlab qolishdan
Demak, XVI asrning ikkinchi yarmida shayboniylar sulola
hukmronlik yillari, aynigsa, Abdullaxon ibn Iskandarxon davrida Buxoro
xonligi bilan Boburiylar davlati oʻrtasida olib borilgan elchilik
munosabatlari muntazam ravishda davom etib turgan. Bunda har ikki
davlat iqtisodiy va siyosiy munosabatlarining yoʻlga qoʻyilishida
manfaatdor boʻlganligini bilish mumkin.
Buxoro-Eron munosabatlari. Muhammad Shayboniyxon va Shoh
Ismoil Safaviy oʻrtasida munosabatlar haqida “Movarounnahrda
shayboniylar sulolasi hukmronligining oʻrnatilishi" mavzularida yetarlicha
toʻxtab oʻtilganligi sababli Eron-Turon munosabatlarini UbaydullaXon va
Shoh Tahmosb (1524-1576) davrlari bilan boshlash lozim topildi.
Ma'lumki, 1510-yil Shayboniyxon Marv yaqinida halok etilgach,
1511-yilning mart oyida shayboniy sultonlar va Shoh Ismoil oʻrtasida
muvaqgat kelishuv boʻlib, unga koʻra tomonlar Amudaryoni chegara qilib
belgilashgan. Lekin bu kelishuv safaviylar tomonidan buzilgan. 1512-yil
Najmi Soniy Eron qoʻshiniga bosh boʻlib Amudaryodan kechib oʻtgan va
G'ijduvon jangida shayboniylar tomonidan tor-mor keltirilgan. Shundan
soʻng, Ubaydullaxon boshliq shayboniy sultonlar qozoq xonlarini
ittifoqchi sifatida jalb qilgan holda, 1513-yildan Eron tomon yurishlarni
manfaatdor edi.