Talabasi yusupov ulug’bekning “Ma`lumotlar bazasida rеlyatsion modеli va munosabatlar xaqidagi ma’lumotlar”

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI 414 – 19 GURUH TALABASI YUSUPOV ULUG’BEKNING “Ma`lumotlar bazasida rеlyatsion modеli va munosabatlar xaqidagi ma’lumotlar” MAVZUSI BO’YICHA TAYYORLAGAN TAQDIMOTI

Mavzu: Relyatsion ma`lumotlar modeli Reja: 1. Relyatsion model va uning asosiy tushunchalari ?  2. Relyatsion ma’lumotlar modelini yaratishdan asosiy maqsadlar va ularning mustaqilligi. 3. Ma’lumotlar bazasida munosabatlar haqida ma’lumotlar 4. Xulosa. 5. Foydalanilgan adabiyotlar.

Relyatsion ma’lumotlar bazasi  kuchli nazariy  fundamentga  ega  bo‘lib, u  matematik munosabatlar nazariyasiga  asoslangan.

• Relyatsion ma’lumotlar bazasi  kuchli nazariy  fundamentga  ega  bo‘lib, u  matematik munosabatlar nazariyasiga  asoslangan.
• Relatsion model ma'lumotlar bazasini munosabatlar to'plami sifatida ifodalaydi. Aloqalar esa jadvallar orqali bo’ladi. Jadvaldagi har bir satr ma'lumotlarning tegishli qiymatlari to'plamini aks ettiradi. Jadvaldagi ushbu qatorlar munosabatlarni bildiradi. Jadval nomi va ustun nomlari har bir satrdagi qiymatlarning ma'nosini izohlashda yordam beradi. Ma'lumotlar munosabatlar to'plami sifatida ifodalanadi. Relyatsion modelda ma'lumotlar jadval sifatida saqlanadi.

  Ma‘lumotlarning relyatsion  modeli  kontseptsiyasi  1970  yilda   Ye.F.Kodd  tomonidan  taklif  qilingan  bo‘lib,  u ma‘lumotlarni   tavsiflash  va  tasvirlashning  amaliy  dasturlaridan  bog‘liq   bo‘lmasligini ta‘minlash masalasini hal qilish uchun xizmat qiladi. 

Ma‘lumotlarning relyatsion modeli asosida «munosabat» tushunchasi yotib, u inglizcha relation so‘zidan olingan. Ba‘zi bir qoidalarga amal qilgan holda  munosabatlarni ikki o‘lchovli jadval   ko‘rinishda tasvirlash mumkin. Jadval har qanday odamga  tushunarli va qulaydir.

 Real  dunyo  ob‘ektlari  haqidagi  ma‘lumotlarini  EHM  xotirasida  saqlash  va  ular orasidagi  munosabatlarni  modellashtirish  uchun   munosabatlar  (jadval)   to‘plamidan  foydalanish  mumkinligini  Ye.F.Kodd isbotlab berdi.

Relyatsion ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari

• Xususiyat - Jadvaldagi har bir ustun. Atributlar - bu munosabatni belgilaydigan xususiyatlar. masalan, TALABA, ISM va boshqalar.
• Jadvallar - Relatsion modelda, munosabatlar jadval formatida saqlanadi. U sub'ektlari bilan birga saqlanadi. Jadvalda ikkita xususiyat satr va ustun mavjud. Qatorlar yozuvlarni, ustunlar esa atributlarni aks ettiradi.
• Maydon- Bu bitta yozuvni o'z ichiga olgan jadvalning bitta qatori
• Aloqalar sxemasi - munosabatlar sxemasi uning atributlari bilan munosabat nomini anglatadi.
• Daraja - munosabatdagi munosabatlar darajasi deb ataladigan atributlarning umumiy soni.
• Kardinallik: Jadvalda berilgan qatorlarning umumiy soni.
• Ustun - ma'lum bir atribut uchun qiymatlar to'plamini aks ettiradi.
• Aloqa misoli - bu RDBMS tizimidagi cheklangan to'plamlar to'plami. Aloqalar misollari hech qachon takrorlanuvchi qiymatlarga ega emas.
• Aloqa kaliti - har bir satrda bitta, ikkita yoki bir nechta atributlar mavjud bo'lib, ular munosabat tugmachasi deb ataladi.
• Atribut domeni - har bir atributda atributlar domeni sifatida tanilgan ba'zi oldindan belgilangan qiymat va ko'lam mavjud

Relyatsion modelning afzalliklari:

• Foydalanuvchi tushunishi uchun soddaligi va ochiqligi. Foydalaniladigan yagona ma'lumot konstruktsiyasi bu "jadval";
• Matematik apparatga asoslangan qat'iy dizayn qoidalari;
• Ma'lumotlarning to'liq mustaqilligi. Relyatsion ma'lumotlar bazasini o'zgartirganda dastur dasturidagi o'zgarishlar minimaldir;
• So'rovlarni tashkil qilish va dasturiy ta'minotni yozish uchun tashqi xotirada ma'lumotlar bazasining aniq tashkil etilishini bilishning hojati yo'q.

Relyatsion modelning kamchiliklari:

1.Har doim ham mavzu doirasi "jadvallar" shaklida taqdim etilishi mumkin emas;

2.Mantiqiy dizayn natijasida ko'plab "jadvallar" paydo bo'ladi. Bu ma'lumotlar tuzilishini tushunishda qiyinchiliklarga olib keladi;

3.Ma'lumotlar bazasi juda ko'p tashqi xotirani oladi;

4.Nisbatan past ma'lumotlarga kirish tezligi.

Relyatsion ma'lumotlar modelini yaratishdan maqsadlar:

1. Ma'lumotlarga nisbatan yuqori darajada mustaqillikni ta'minlash.

2. Ma'lumotlar uyg'unligi va ko'payishi muammolarini hal qilish uchun mustahkam zamin yaratish.

3. Komplektlarga operatsiyalarni kiritish orqali ma'lumotlarni boshqarish tillarini kengaytirish.

Ma'lumotlarning mustaqilligi

Ma'lumotlarning mustaqilligi - bu markazlashtirilgan MBB uchun muhim bo'lgan ma'lumotlarning shaffofligi. Bu foydalanuvchi dasturlarining ma'lumotlarning ta'rifi va tashkil etilishidagi o'zgarishlarga daxlsizligini anglatadi. Ilova dasturlari, ideal holda, ma'lumotlarni taqdim etish va saqlash tafsilotlariga duch kelmasligi kerak. Ma'lumotlar bazasi bunday tafsilotlarni yashiradigan ma'lumotlarning mavhum ko'rinishini beradi. Ma'lumotlar mustaqilligining ikki turi mavjud: jismoniy va mantiqiy ma'lumotlar mustaqilligi. Ma'lumotlarning mustaqilligi va ishlashning mustaqilligi birgalikda ma'lumotlarni abstraktsiya qilish xususiyatini beradi.

Ma’lumotlar bazasida munosabatlar

 Ma’lumotlar bazasi jadval jadvalga oid bo'lgan munosabatdir, chunki ma'lumotlar ustunlar qatoridagi formatdagi ma'lumotlarni saqlaydi. Ustunlar jadvalning atributlari bo'lib, qatorlar ma'lumotlar yozuvlarini aks ettiradi. Ma'lumotlar bazasi dizaynerlari uchun bitta satr ma'lumotlar bazasi sifatida ma'lum.

Ma'lumotlar bazasi munosabatlari turlari

Ma'lumotlar bazasi munosabatlarining uchta turi mavjud, ularning har biri o'zaro aloqada bo'lishi mumkin bo'lgan jadval satrlari soniga qarab nomlanadi. Ushbu uch munosabatning har biri ikkita jadval o'rtasida mavjud.

1.Birga – bir munosabat

2.Birga - ko’p yoki ko’pga – bir

3. Ko’pga – ko’p

Birga – bir munosabat

Bunday munosabatlar bitta jadvalning har bir yozuvi boshqa jadvalning faqat bitta yozuvi bilan bog'liq bo'lganda mavjud bo'ladi.

Masalan, agar "Shaxs" (id, ism, yosh, manzil) va "pasport" (Passport_id, Passport_nomer) ikkita shaxs mavjud bo'lsa. Shunday qilib, har bir kishi faqat bitta pasportga ega bo'lishi mumkin va har bir pasport faqat bitta shaxsga tegishli.

Shaxs

Pasport

1

1

.

Bunday munosabatlar juda keng tarqalgan. Bu munosabat xavfsizlik jihatidan ham juda ishonchlidir.

Birga - ko’p yoki ko’pga – bir

Mijoz

Hisob

Ko’p

1

.

Bunday munosabatlar bitta jadvalning har bir yozuvi boshqa jadvalning bir yoki bir nechta yozuvlari bilan bog'liq bo'lishi mumkin bo'lganda mavjud bo'ladi. Ushbu munosabatlar topilgan eng keng tarqalgan munosabatlardir. Yakkama-yakka munosabatlarni, bizning qarashimizga qarab, ko'pchilik bilan munosabat deb ham aytish mumkin.

Masalan, agar "Buyurtmachi" va "Hisob qaydnomasi" ikkita mavjud bo'lsa, unda har bir "Mijoz" bir nechta "Hisob" ga ega bo'lishi mumkin, ammo har bir "Hisob" faqat bitta "Mijoz" tomonidan saqlanadi. Ushbu misolda shuni aytish mumkinki, har bir Mijoz ko'pgina Hisoblar bilan bog'langan. Demak, bu birdan ko'pga munosabat. Ammo, agar biz buni boshqacha yo'l bilan ko'rsak, ya'ni ko'pgina hisoblar bitta mijoz bilan bog'langan bo'lsa, demak, bu "ko'plar uchun" munosabatlardir.

Ko’pga – ko’p munosabat

Mijoz

Mahsulot

Ko’p

Ko’p

.

Bunday munosabatlar birinchi jadvalning har bir yozuvi ikkinchi jadvalning bir yoki bir nechta yozuvlari bilan, ikkinchi jadvalning bitta yozuvlari esa birinchi jadvalning bir yoki bir nechta yozuvlari bilan bog'liq bo'lishi mumkin bo'lganda paydo bo'ladi. Ko'pdan ko'pga bo'lgan munosabatlarni ikkita "ko'plik" munosabati sifatida ko'rish mumkin, ular "bog'lovchi jadval" yoki "sheriklar jadvali" bilan bog'langan. Bog'lanish jadvali boshqa ikkita jadvalning asosiy kaliti bo'lgan maydonlarga ega bo'lish orqali ikkita jadvalni bog'laydi. Buni quyidagi misol orqali tushunishimiz mumkin.

Masalan: Agar ikkita " Mijoz " va "Mahsulot" turi mavjud bo'lsa, unda har bir mijoz bir nechta mahsulotni sotib olishi mumkin va mahsulotni turli xil mijozlar sotib olishlari mumkin.

xaridlar

Xulosa

Mustaqil ishni tayyorlash jarayonida men relatsion ma’lumotlar bazasi bo’yicha bilimlarimni oshirib oldim.Relatsion ma’lumotlar modelini ishlatilish prinsipini chuqurroq o’rgandim.Uning real jarayonlarda qanday maqsadlarda ishlatilishi haqida bilimlarga ega bo’ldim.Ma’lumotlar bazasida munosabat turlari haqida ham nazariy ma’lumotlar oldim

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1.Usmonov J.T., Xujaqulov T.A. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi// o‘quv qo‘llanma. - Т. : Aloqachi, 2018.

2.Usmonov J. T., Xo‘jaqulov T. A. Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi fanidan laboratoriya ishlarini bajarish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma

Internet ma’lumotlari:

3.www.ziyonet.uz;

4.wikipedia