Ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
SIRTQI BO’LIM


Boshlang’ich ta’lim yo‘nalishi


Boshlang’ich matematika kursi nazaryasi fanidan


22.08 guruh talabasi
Abdulbanyeva Nodiraxon



MUSTAQIL ISHI
O’nli kasrlar va ular ustida arifmetik amallarni bajarish algoritmi mavzusida


BAJARDI: N.Abdulbanyeva
QABUL QILDI: S.Samijonova


O’nli kasrlar va ular ustida arifmetik amallarni bajarish algoritmi.
Reja:

1. 
   Ratsional sonlar to’plamining xossalari.
   
2. 
   O’nli kasrlar va ular ustida arifmetik amallarni bajarish algoritmi.
   
3. 
   Ratsional son chеksiz davriy o`nli kasr sifatida.
   

O’nli kasrlar va ular ustida arifmetik amallarni bajarish algoritmi

Butun sonlar to’plamida har doim qo’shish, ayirish, ko’paytirish amallarini bajarish o’rinlidir, lekin bo’lish amali har doim bajarilavermaydi. Chunki bir butun sonni ikkinchi butun songa bo’lganda har doim bo’linmada butun son hosil bo’lavermayda.

Masalan, kesma uzunligini o'lchashda kasrlar qanday paydo bo'lishini aniqlaymiz.
a kesma olamiz. Uning uzunligini topish uchun kesma uzunligning birligi sifatida e ni olamiz. (1-rasm).
O’lchashda a kesmaning uzunligi 4e dan katta, lekin 5e dan kichikligi topildi. Shuning uchun uni natural son bilan (e uzunlik biriigida) ifodalab bo'lniaydi. Ammo e kesmani har biri e₁ ga teng bo'lgan to'rtta teng qismga bo’lsak, e kesmanig uzunligi 4e₁ bo’ladi. Agar dastlabki uzunlik birligi e ga qaytsak, unda a kesma e kesmaning to'rtdan bir qismiga teng kesmalarning 18 tasidan iborat bo'ladi,

e₁

1-rasm
ya'ni a kesmaning uzunligi haqida gapirar ekanmiz, ikkita natural son – 18 va 4 sonlari ustida amallar bajarishga majbur bo'lamiz. Bunday vaziyatda kesma uzunligini e ko'rinishida yozishga, belgini esa kasr deb aytishga kelishib
olamiz.
Kasr tushunchasi umumiy ko’rinishda bunday ta'riflanadi: a kesma va e birlik kesma berilgan bo'lsa, bunda e kesma har biri e₁ ga teng bo'igan n ta kesma yig'indisi. Agar a kesma har biri e, ga teng m ta kesmadan tuzilgan bo’lsa, uning uzunligi e ko'rinishida bo'lishi mumkin. belgi kasr deyiladi, bunda m va n – natural sonlar, bu belgi bunday o'qiladi: «n dan m».
Tanlab olingan e₁ kesma e kesmaning to'rtdan bir qismidir. a kesmaga butun son marta qo'yiladigan e kesmaning bunday ulushidan boshqa ulishini, ya'ni e kesmaning sakkizdan bir qismini ham tanlash mumkin, unda a kesma 36 ta shunday kesmadan iborat bo'lib, uning uzunligi e ga teng bo'ladi. e kesmaning o’n oltidan bir qismini olish mumkin, unda a kesma 72 ta shunday kesmadan iborat bo'lib, uning uzunligi e bo'ladi. Bu jarayonni cheksiz davom ettirsak, a kesmaning uzunligi turli kasrlarning cheksiz to'plami bilan ifodalanishi mumkin:
Umuman, agar e uzunlik biriigida a kesmaning uzunligi kasr bilan ifodalansa, u ixtiyoriy — kasr bilan ifodalanadi, bunda A-natural son.
Bundan korinadiki, bir xil uzunlikdagi kasr berilgan o'lchov birligida turli xil ko'rinishdagi kasrlar bilan ifodalanishi mumkin.
Ta'rif. e uzunlik birligida bitta kesmaning uzunligini ifodalovchi kasrlar teng kasrlar deyiladi.
Agar va kasrlar teng bo'lsa, bunday yoziladi:
Masalan, va kasrlar e uzunlik birligida bitta kesmaning uzunligini ifodalaydi, demak,
Berilgan kasrlarning tengligi yoki teng emasligini quyidagi teorema aniqlab beradi.