Tayyorladi : Musurmonov M. Ilmiy rahbar: k o’q. Jumanazarov S

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI



TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

,,Buxgalteriya hisobi va audit” fakulteti HBA-90 guruh talabasining ,, Amaliyot bo’yicha ” tayyorlagan

KURS ISH
Tayyorladi : Musurmonov M.

Ilmiy rahbar: k.o’q. Jumanazarov S.

Toshkent-2020

Reja:

Kirish

1. 
   Moliyaviy hisobot auditining maqsadi va uning asosiy tamoyillari
   
2. 
   Moliyaviy hisobot auditini o’tkazish usullari
   
3. 
   Xo’jalik sub’yektlari hisobotining auditi
   
4. 
   Moliyaviy ko’rsatkichlarga auditorlik xulosalar
   

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish

Ushbu mavzuda asosiy e’tibor mijozning moliyaviy hisobot tuzishda ichki nazoratni tushunib etishiga qaratiladi (taftish fikrlarini shakllantirish jarayonining 2 bosqichi). Tashkilotni korporativ boshqarishning muhim qismi uning ichki nazorat tizimi hisoblanadi. Hamma tashkilotlar moliyaviy hisobot tuzishda tuzgan hisobotlari ishonchli bo’lishi uchun ichki nazoratning samarali tizimiga ehtiyoj sezadilar. Masalan, ichki nazorat hamma sotilgan narsalar hujjatlarda aks etayotganiga,hamma pul tushumlari yig’ilgan va tegishli tarzda tashkilotningbankdagi hisobraqamiga saqlash uchun yuborilganligiga hamda hamma aktivlar va majburiyatlar tegishlicha baholanganligiga etarlicha ishonchni ta’minlash uchun zarur. Boshqarma moliyaviy hisobotlarda samarali ichkinazorat tizimini loyihalashtirish, joriy etish va saqlash uchun javobgar bo’ladi. Aktsiyadorlik jamiyatlari boshqarmalari, shuningdek, kompaniyaning ichki nazorat tizimi samaradorligini baholaydi va bu haqida ommaviy ravishda e’lon qiladi. Tashqi auditor moliyaviy hisobot tuzishda mijozning ichki nazoratini va rahbariyatning ichki nazoratdagi o’z majburiyatlarini qanday bajarganini tushunishi zarur. Ushbu bo’lim sizga mijozning ichki auditining auditni qanday rejalashtirish va o’tkazish borasidagi jihatlarini aniqlashga yordam beradi.

Moliyaviy hisobotda ichki nazorat bilan bog’liq rahbariyatning, rahbariyat nazoratidagi kamchiliklarni baholashda e’tiborga oladigan omillarni ham qo’shgan holda javobgarligini aniqlash.

1.Moliyaviy hisobot auditining maqsadi va uning asosiy tamoyillari

Buxgalteriya hisobi nazoratning muhim qismi sifatida va amaliy faoliyatining alohida sohasi sifatida har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tizimda muhim o’rin tutadi. Hozir Respublikamizda amal qilayotgan hisob va statistika uslubiyoti ko’p jihatdan jahon tajribasidan ajralib qolgan. Bu tadbirkorlikka to’sqinlik qilmoqda. O’zbekiston va xorij korxonalarining birgalikdagi faoliyatini, shuningdek audit va ularning amal qilinishi chigallashtirmoqda. Dalolat vazifasini bajarishda, ya’ni moliyaviy hisobotning haqiqiyligini auditor baholashida, ularning to’g’riligini tekshirib chiqishda jiddiy muammolar yuz bermoqda. Bunday tekshirish o’tkazilmasa, xorijiy investorlar va vositachilar mablag’ini jalb etish qiyinlashadi va xatto ba’zan mumkin bo’lmay qoladi. Hisobning amaldagi tajribasini tubdan qayta qurish, odatdagi hisob, buxgalteriya, moliya, balans va bojxona hisobotlarining yangi shakllarini ishlab chiqish va yagona tizimga integratsiyalash, ulardagi ma’lumotlarni xalqaro tasnif va qoidalar bo’yicha guruxlarga ajratish zarurati yetiladi. O’zbekiston iqtisodiyoti busiz xalqaro hamjamiyatga integratsiyalashishi mumkin emas.

Auditorlar bilan buxgalterlarning ishi bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Lekin auditor bir qancha belgilari bilan buxgalter kasbidan farq qiladigan yangi, juda muhim va zarur kasb vakilidir.

Auditorlar buxgalteriya hisobining «ikir-chikirigacha» juda yaxshi bilishlari zarur, ularning xuddi shu jihatlari malaka-attestatsiya imtihonlarda juda puxta tekshiriladi. Ammo g’arbda, ayniqsa ingliz tilida so’zlashuvchi mamlakatlarda auditning asosiy qismi bajaruvchi mutaxassislar «Maslahatchi buxgalterlar», «Diplomli jamoatchi buxgalterlar» deb atalishi ham bu chalkashliklarni kuchaytirmoqda.

Buxgalterlar o’z ishlarini bajarish uchun hisobning hujjatlar bilan asoslanishini ta’minlashlari, buxgalteriya schyotlari va ikki yoqlama yozishni qo’llashlari, buxgalteriya axborotini tayorlashning asosini tashkil qiluvchi boshqa qoidalarni va tamoyillarni yaxshi bilishlari va ulardan o’z ishlarida foydalanishlari zarur. Ayni paytda, har bir iqtisodiy sub’ektda tegishli mutaxassislar tomonidan barpo etiladigan buxgalteriya hisobi tizimi nisbatan arzon bo’lishi hamda moliya-xo’jalik operatsiyalari va iqtisodiy voqealar hisobda o’z vaqtida, to’g’ri aks etishi kafolatlanishi lozim. Bu tamoyillar va qoidalar buxgalteriya axboroti to’g’ri shakllanishiga baho berishga mezon bo’lgani uchun har qanday auditor ularni yaxshi bilishlari va tushunishlari darkor.

Biroq, auditorlarni buxgalterlardan ajratib turadigan bir qator kasb bilimlari mavjud. Mazkur dissertatsiyada ayni shu bilimlarga va nazoratning uslubiy turlariga asosiy e’tibor qaratilgan. Auditor har qanday iqtisodiy sub’ektda o’zi duch keladigan buxgalteriya hisobi tizimini tushunish bilan cheklanmasligi lozim. Bundan tashqari, u auditorlik dalillarini to’plashda ham etarli bilimga ega bo’lgan mutaxassis bo’lishi shart. Xuddi shunday dalillar asosida u buxgalteriya hisobotining ishonchliligini tasdiqlashi yoki rad etishi, tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ma’muriyatiga tavsiyanoma berishi mumkin.

Auditor ham qaror qabul qilishga axborot tayyorlaydi. Birinchidan, u kundalik ishlar bilan band bo’lmaydi, balki axborot xatari darajasini kamaytiradi, ikkinchidan esa, u faqat boshqariladigan tizim ma’muriyati uchun emas, balki keng doiradagi uchinchi shaxslar - moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun dalolat beruvchilik vazifasini bajaradi.

Moliyaviy hisobdan tashqari (3.121) auditorlar boshqaruv hisobi(3.120)ni ham yaxshi bilishlari kerak. Professional auditorlar, ayniqsa, shu yo’nalishda ishlovchi auditorlar moliyaviy boshqarish, umuman xo’jalik tizimini rivojlantirish sohasida eng maqbul qarorlar qabul qilish qobiliyati va imkoniyatiga ega bo’lishlari kerak.

O’zbekistonda va MDH davlatlarida xodimlarning rejali-iqtisodiy ishining katta tajribasi to’plangan. Bu ishning salbiy xususiyatlari bo’lsa ham (rejalashtirish mohiyati buzilganda) boshqaruvga doir qarorlar qabul qilish uchun bir qancha hollarda yaxshigina natija berar edi. Keyinchalik auditorlar va malakali buxgalerlar yordamida bu tajriba o’zgartirilib, boshqaruv hisobiga aylantirilsa, ko’p iqtisodiy sub’ektlar, umuman iqtisodiyot taraqqiyotining ravshan istiqbollariga ega bo’ladi.

Bu avvalo ananaviy buxgalteriya hisobi ta’sirchanligini oshirishga imkon beradi, chunki xo’jalik faoliyatida faktlarning paydo bo’lishi bilan ularning hisobda aks etishi o’rtasidagi farqni kamaytiradi. So’ngra shu asosida tadqiqotlarni davom ettirish, boshqaruvni maqbullashtirish uchun xo’jalik jarayonlarida keng qo’llash mumkin bo’ladi. Iqtisodiy tahlil nazariyasi va tajribasidan ma’lum bo’lgan modellashtirish va boshqa usullardan foydalanish tajribali auditorlarga qo’l kelmoqda. Bu ish eng yaxshi dasturiy ta’minotga va hisob-tahliliy axborotni kompyuterda avtomatik ishlab chiqishga asoslangan bo’lishi lozim, bu ulkan hajmdagi vazifalarni bir daqiqada hal qilish imkonini beradi, ilgari bunday vazifani qo’yish to’g’risida gap bo’lishi mumkin emasdi.

Demak, moliyaviy hisobot auditini o’tkazishda duch keladigan bir qancha tashkiliy muammolar mavjud. Mijozga to’g’ri yondashuvni aniqlash, va uning natijalarini barcha hisobotlarda qo’llash, alohida e’tiborni talab qiladigan elementlarni va mohiyati puxta tekshirilishi lozim bo’lgan operatsiyalarni tanlash, tekshirishlarni (testlarni) xronometraj qilish, xo’jalik tizimlari rivojlanish yo’llarini kompyuter yordamida amalga oshirishning eng maqbul yo’lini topish, natijalarini baholash va auditorlik xulosasining eng maqbul turini tanlash ana shunday muammolardandir. Bu tafovutlarni to’la tushunmaslik shunga olib keldiki, maxsus adabiyotlarda «Buxgalteriya hisobi va auditi» kabi iboralar paydo bo’ldi. Shubhasiz, auditorlar buxgalteriya hisobi qanday ahvolda ekanini tekshiradilar, lekin bu auditning alohida bir turi emas, balki ishning alohida qismidir, faqat auditning tarkibiy qismi sifatida buxgalteriya hisobini tekshirish, xolos.

Xalqaro tajribada, hozirgi vaqtda O’zbekistonda ham auditning xilma-xil turlari ma’lum. Ularning ba’zilarining elementlari audit elementlari deb atalmagan bo’lsa ham mamlakatimizda hamisha bo’lgan va muvaffaqiyatli rivojlangan. Auditning boshqa elementlari va hatto turlari ham endilikda rivojlanmoqda.

«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunda ham, «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida»gi Vazirlar Mahkamasining Qarorida va auditorlik standartlarida ham audit turlari to’lig’icha batafsil yoritilmagan, faqat auditorlik faoliyatining turlari sanab o’tilgan, ya’ni majburiy va tashabbusli audit to’g’risida aytib o’tilgan. Bu esa bir xil narsa emas. Bizningcha, auditorlar va auditorlik tashkilotlari xizmatlarining turlarini sanab o’tish maqsadga muvofiq bo’ladi.

Umuman, maxsus adabiyotlarda ba’zi mualliflar auditning bo’linishi ichki va tashqi audit, majburiy va ixtiyoriy audit sifatida talqin qilmoqdalar. O’zbekistonda ham tekshiriladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektlardagi xo’jalik operatsiyalarining xilma xilligiga tayanib, audit ob’ektlari ro’yxatini audit turlari deb hisoblamoqdalar. Natijada «Kassa auditi», «Moddiy zahiralar auditi», «Asosiy vositalar auditi» kabi iboralar paydo bo’lib, «Asosiy vositalarni xarid qilish auditi», «Asosiy vositalar harakati auditi» kabi iboralar ko’paymoqda.

Bunday yondashuvda auditorlik nomlari va turlari soni balansdagi moddalar, balans ilovalarida ko’rsatkichlar soni tenglashib qoldi. Bu butunlay noto’g’ridir, chunki audit turlari va ob’ektlari bilan auditorlik faoliyati turlarini aralashtirib yubormaslik kerak. Vujudga kelgan tajribaga tayanib aytish mumkinki, hozirgi vaqtda Respublikamizdagi auditorlik tashkilotlari odatda xizmatning quyidagi turlarini (yoki ulardan ba’zilarini) bajaradilar:

- mulkchilik shakli turlicha korxonalar va tashkilotlarning buxgalteriya hisobotini auditorlik tekshirish (majburiy va tashabbusli tarzidagi audit);

- qo’shimcha xizmatlar: (ekspress-tahlil; obzor tariqasida tekshirish; xo’jalik-moliya faoliyatini tahlil qilish; moliya, soliq, bank masalalari va boshqa xo’jalik qonunlariga doir; tashqi iqtisodiy faoliyat bo’yicha maslahatlar berish; mijoz bilan kelishilgan tadbirlar bo’yicha, buxgalteriya hisobining yo’lga qo’yilishi, yuritilishi va qayta tiklanishini tekshirish, buxgalteriya hisoboti tuzishni, emissiya prospektlarini tekshirish va boshqalar);

- buxgalteriya hisobi va tahliliy ishlarni avtomatlashtirish;

- xususiylashtirishda yordam berish;

- soliqni rejalashtirish va soliqqa tortishni maqbullashtirish;

- biznes-rejalar tuzish va uni texnik-iqtisodiy asoslab berish;

- chet el adabiyotlarini tarjima qilish, amaldagi iqtisodiy qonunlarning nusxasini ko’paytirish, audit, hisob va tahlilga oid o’quv qo’llanmalarini nashr etish;

- auditorlik faoliyati yo’nalishi bo’yicha boshqa xizmatlar ko’rsatish (muharrirliknashriyot ishlari, me’yoriy, spravochnik va uslubiyat adabiyotlarni tarqatish va boshqalar);

- iqtisodiy sub’ekt aktivlari va passivlarini baholash, investitsiya loyihalarini baholash va ularning texnik iqtisodiy asoslanganini baholash;

- daromadlar to’g’risida deklaratsiyalar tuzish;

- bozorning marketing tato’iqodlari;

- yuridik xizmatlar: ta’sis xujjatlarini ishlab chiqish va ularni ro’yxatdan o’tkazish, korxonalarni tugatish;

- o’quv-maslahat xizmatlari, kadrlar tayorlash (o’z faoliyat sohasida, shuningdek, buxgalteriya hisobi asoslarini qqitish) va boshqalar.

O’zbekistondagi auditorlik tashkilotlarining ko’plari 1996 yilga qadar o’z xodimlarining imkoniyatlariga va tashkilot faoliyatini saqlab qolish ehtiyojlarini ko’zlab, mijozlariga o’z yo’nalishi bilan bevosita bog’liq bo’lmagan sohalarda ham xizmat ko’rsatdi. Bunday xizmat turlari sira kutilmagan bo’lishi mumkin yoki xorijiy turistlar guruhlarini kuzatish, trast xizmati yoki savdo-xarid xizmati ko’rsatish va boshqalar.

Biz yuqorida keltirgan xizmat turlari ham to’liq emas. Lekin, yangi tahrirdagi Qonun ham ma’lum cheklashlarni joriy etdi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektga auditorlik tekshiruvi qamrab oladigan davrda Qonunning 17-moddasida nazarda tutilgan professional xizmat ko’rsatganlar, ular quyidagilardan iborat:

- buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, qayta tiklash va yuritish;

- moliyaviy hisobotni tuzish;

- milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga o’tkazish;

- xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini tahlil qilish;

- buxgalteriya hisobi, soliq solish, rejalashtirish, menejment va moliya-xo’jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati;

- audit chog’ida olingan ma’lumotlarni tadbirkorlik faoliyatida foydalanish uchun uchinchi shaxslarga berishga haqli emaslar.

Mamlakatimizda amal qilayotgan Qonunga ko’ra «Auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi iqtisodiy sub’ektlarning buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlari haqiqatga to’g’riligini va ular amalga oshirgan moliyaviy va xo’jalik operatsiyalari O’zbekiston Respublikasida amal qilayotgan me’yoriy hujjatlarga qay darajada monandligini aniqlashdan iborat» (1.1.6). Auditorlarning bu ta’rifi va maqsadlari maxsus adabiyotda ko’p marta muhokama qilindi. Ba’zi muammolar ularni to’la-to’kis deb, boshqalari esa nomuvofiq deb hisoblashmoqda, bu ta’rifda muhim nuqsonlar bor deyishmoqda (6.13.).

Qonunda ushbu asosiy vazifa ta’rifi ham audit mohiyatidan kelib chiqadi va iqtisodiy sub’ektlarning buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlari to’g’riligini aniqlashdan iborat bo’lib qolgan. Biroq Qonunda muhim qo’shimcha mavjud: auditor mazkur hisobotning to’g’riligini barcha muhim jihatlari bo’yicha tasdiqlaydi. Binobarin Qonunni yaratishda axborot xatarini to’la bartaraf qilish auditning maqsadi emasligini, asosiy maqsadi bo’la olmasligini e’tiborga olganlar.

Auditning muhim jihatlari to’g’risidagi qo’shimchaning ahamiyati katta. Chunki madaniyatli bozor auditning asosiy vazifasini biroz boshqacha ta’riflaydi. Nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham auditga:

a) mulkdorlar manfatlarini himoya qilish jarayoni;

b) axborot xatarini mumkin qadar kamaytirish jarayoni deb qarash g’oyat muhimdir.

Audit turli iqtisodiy sub’ektlar boshqa foydalanuvchilar uchun e’lon qiladigan hisobotda axborot xatarini ma’lum darajada kamaytirish jarayonidir.

Demak, audit yordamida axborot xatarini butunlay tugatib bo’lmaydi.. Auditorlar oldiga shunday vazifa qo’yiladigan bo’lsa, bunday vazifani bajarib bo’lmaydi.

Mamlakatimizdagi audit vazifalari jihatidan xalqaro tajribadagi audit mohiyatiga yaqinlashmoqda, lekin audit uchun o’zbek atamalarini ishlab chiqish, bu atamalarning to’la mos kelishi haqida gapirishga hali vaqt erta (6.22.). Lekin, qonunda bir qancha hollarda zid mexanizmlar va qoidalar mavjudligi ehtimoldan holi emas (1.1.6.). Ma’lumki, «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunning 16-moddasi auditorlik tashkilotlari va auditorlarga ular mazkur xo’jalik yurituvchi sub’ektga ana shu Qonunning 17-moddasida nazarda tutilgan tegishli (bog’liq) kasbiy xizmatlarni ko’rsatgan davrga oid moliyaviy hisobotning ishonchliligini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishlarini taqiqlaydi. Xususan, buxgalteriya hisobi, soliqqa tortish, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar va deklaratsiyalarni tuzishga oid konsaltinglar bo’yicha xizmat ko’rsatgan auditorlik tashkilotiga yilning yakuniga ko’ra moliyaviy hisobotni tasdiqlashni taqiqlaydi. Bu, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda buxgalteriya hisobini yuritish va soliqqa tortish bazasini hisob-kitob qilish chog’ida kelib chiqadigan savollar bo’yicha tezkor maslahat olish imkoniyatini mushkullashtiradi. Natijada buxgalterlarning Yo’l qo’yilgan xatoliklarni hisobot tayyorlab bo’lingandan keyin cheklangan vaqt mobaynida to’g’rilashlariga to’g’ri keladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni ikkita auditorlik firmasi bilan maslahat olish uchun alohida va moliyaviy hisobotni tekshirtirish uchun alohida shartnoma tuzishga majburlaydilar. Biroq bu ham muammoni hal eta olmasligi ehtimoldan holi emas, chunki maslahatchilar va tekshiruvchilar masalaga turlicha yondashishlari mumkin.

Bu cheklov rivojlangan mamlakatlarda ham va auditning xalqaro standartlarida ham nazarda tutilmaydi. Bunday cheklovlarni bekor qilish auditorlik tashkilotlarning xizmat qilish doirasini kengaytiradi va uning sifatini yanada yaxshilanishiga olib keladi.

Odatda audit nazariyasi auditning quyidagi uch turini ko’rib chiqish bilan cheklanadi:

1. Operatsion audit (operattonal audit). Bu ishlab chiqarishni va samaradorlikni baholash maqsadida xo’jalik tizimi faoliyatiga doir tadbirlar va usullarning har qanday qismini tekshirib bo’lib, uning natijalari bo’yicha baho berishdir.

2. Mutanosiblik auditi (complance audit). Uning maqsadi xo’jalik tizimida ma’muriyat tomonidan xodimlar uchun belgilangan maxsus tadbirlar va qoidalarga amal qilinayotgani yoki amal qilinmayotganligi haqida, shuningdek, amaldagi me’yoriy hujjatlarda (soliqqa tortish to’g’risidagi va boshqa) amal qilinayotgani haqida guvohlik berishdir.

3. Buxgalteriya hisobi auditi. Bu mamlakatimiz uchun auditning turidir, chunki ilgari bunday tekshirish idora mutaxassislari (ichki auditorlar) tomonidan bajarilar edi. Buxgalteriya hisobi auditi tekshiriladigan iqtisodiy sub’ektdan mustaqil ravishda (ular yollagan va haq to’lagan bo’lsa ham) o’tkazilishi mumkin. Auditor mustaqilligi deganda uning fikriga hech kim ta’sir o’tkaza olinmasligi tushuniladi.

Bunda quyidagilarni alohida ta’kidlab o’tish zarur:

1. Auditning yuqorida aytilgan turlaridan har biri har qanday iqtisodiy sub’ektda: a) ham ichki, ham tashqi (mustaqil) audit doirasida; b) majburiy yoki tashabbus tarzida tekshirish sifatida amalga oshirilishi mumkin.

2. tugallangan buxgalteriya hisoboti auditi ko’pincha amaldagi soliq qonunlariga mosligi auditidan iborat bqlmoqda.

3. Bu ro’yxatga hisobotning ekologik yoki har qanday noiqtisodiy audit uchun zarur bo’lgan audit-tekshirish kiritilmagan.

Operatsiya auditi va mutanosiblik auditi (auditning sanab o’tilgan uch turidan ikkitasi) ob’ektiv zarurat tufayli audit deb atalmasa ham, O’zbekistonda va sobiq ittifoq davrida ham hamisha mavjud bo’lgan. Xususan, yuqori malakali iqtisodchilar va buxgalterlar tomonidan bajarilgan hajmi juda katta va mavzusi xilma-xil ilmiy tato’iqot ishlarini aytib o’tish mumkin. Bu ishlar asosan tegishli ilmiy tato’iqot institutlarida oliy o’quv yurtlarining ilmiy tato’iqot sektorlarida bajarilgan. Biroq haqiqiy auditorlik tashkilotlarida auditning eng muhim turibuxgalteriya hisoboti auditidir. Ushbu tadqiqot asosan shu auditning turli jihatlariga bag’ishlangan.

Buxgalteriya hisoboti auditi konsolidatsiyalashgan buxgalteriya hisoboti (sifat jihatidan baholash mumkin bo’lgan tekshirilayotgan axborot) ma’lum mezonlarga mos kelishini aniqlashga yordam beradi. Odatda amaldagi qonunlar va buxgalteriya hisobotiga oid turli yo’riqnomalar ana shunday me’zon hisoblanadi. Masalan, AQSh da bu US GAAP, shuningdek, pul mablag’larining harakati to’g’risidagi axborot asosida yoki tekshirilayotgan xo’jalik tizimi buxgalteriyasiga xos bo’lgan boshqa biror asosda buxgalteriya hisoboti auditi keng tarqalgan.

Deyarli barcha turdagi audit (eng muhimi-buxgalteriya hisoboti auditi) axborot xatarini kamaytirish zarurligiga asoslanadi. Iqtisodiy sub’ektlarning buxgalteriya hisoboti undan foydalanuvchilarga turli maqsadlar uchun zarur hisoblanadi. Binobarin, hisobotdan foydalanuvchilarning har biri o’z auditini o’tkazishdan ko’ra auditning bir auditor bajarishi va axborot xatarini kamaytirishni xohlaydigan foydalanuvchilar ishonishi mumkin bo’lgan xulosani chiqarishi yaxshiroqdir.

Shunday vaziyat ham bo’lishi mumkinki, buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilardan birortasi umumiy audit uning maqsadlari uchun yetarli axborot bilan ta’minlaydi va axborot xatarini maqbul darajagacha pasaytirmaydi, deb hisoblaydi. Masalan, biror kompaniya buxgalteriya hisobotining umumiy auditi shu kompaniyaga qarz berish to’g’risidagi masalani hal qilishda tijorat banki uchun etarli moliyaviy axborot berishi mumkin.

Auditning yuqorida sanab o’tilgan uch turidan har biri bo’yicha amalga oshirilgan auditorlik tekshirishi yakunlovchi hujjat bo’lishini taqozo etadi. Bu esa auditor xulosasidir. Auditor xulosasi faqat audit natijalari bo’yicha emas, shu bilan birga ayrim qo’shimcha auditorlik xizmatlari (faoliyat turlari) ning natijalari bo’yicha ham taqdim etilishi mumkin. Shu tariqa auditor ko’rsatadigan xizmat attestatsiya qilinadigan (auditor xulosasini taqdim etishni talab qiladigan, bu avvalo auditning o’zi) va attestatsiya qilinmaydigan (auditor xulosasini taqdim etishni talab qilmaydigan xizmatga bo’linadi. Auditning uch turidan tashqari auditor (auditorlik tashkilotlari)ning attestatsiya qilinadigan xizmatlarga quyidagilar kiradi:

a) to’g’riligini nazorat qilish (examination), bunda tekshirish hajmi auditdagiga nisbatan kamroq bo’ladi. Moliya-xo’jalik faoliyatining turli jihatlarining to’g’riligini nazorat qilish tekshirilayotgan iqtisodiy sub’ekt ichki nazoratining samaradorligini tahlil qilishga asoslanadi. yoki kamdan kam hollarda mijoz ishining prognoz qilingan istiqbollari (batafsil biznes rejalarini va ma’muriyatning prognoz qilayotgan boshqa fikrlariga asoslangan) to’g’risida auditorlik xulosasini taqdim etishga asoslanadi.

b) Obzor tarzida tekshirish (revtew). Auditga, shuningdek to’g’riligini tekshirishga nisbatan obzor tarzida tekshirish qisqartirilgan dastur bo’yicha amalga oshiriladi. Masalan, mijoz biznesini auditorlik kuzatishi chog’ida aktsiyadorlik jamiyatlari va boshqa iqtisodiy sub’ektlarning uch oylik buxgalteriya hisobotini tekshirish qo’llaniladi, xolbuki, yillik buxgalteriya hisobotini obzor tarzida tekshirishga ham ehtiyoj bor;

v) tadbirni mijoz bilan kelishuv (acreed-upon procedures). Mijozning buyurtmasiga muvofiq auditor mijozining hisob-tahliliy ishlarining ayrim uchastkalarini tekshirishi mumkin. Masalan, kassadagi qoldiqni to’satdan olib, kassa operatsiyalari tekshirilishi yoki debitorlik qarzlari haqiqiyligi, iqtisodiy sub’ekt, firma tarkibidagi bo’limlarning aktivlari va passivlari bahosi («Firma qiymati») ni tasdiqlash va boshqalar.

O’z navbatida auditorning rasmiy hisoboti bevosita mijoz nomiga yuborilmaydigan xizmatlar attestatsiya qilinmaydigan (auditor xulosasini taqdim etishni talab qilmaydilar) xizmatga kiradi. Ularning orasida quyidagilar bor:

a) buxgalteriya hisobini qayta tiklash va yuritish; buxgalteriya hisobotini (compilarion servtees), qimmatli qog’ozlar bo’yicha hisobot, emissiya prospektlarini tuzish va boshqalar;

b) soliqni rejalashtirish va soliqqa tortishni, daromadlar to’g’risida deklaratsiya tuzish va soliq organlarida mijoz manfaatlarini himoya qilish:

v) Maslahat berish xizmatlari. Faqat buxgalteriya hisobi va soliqlar sohasidan tashqari kompyuter tizimlari, ishlab chiqarish texnologiyasi va rahbarlik lavozimlariga nomzodlarni tanlash masalalarida maslahat xizmati ko’rsatish.

Har qanday teng sharoitda audit va taftishning samaradorligi auditor (taftishchi)ning tekshirilayotgan iqtisodiy sub’ekt ma’muriyatidan mustaqilligi darajasiga bevosita bog’liqligi e’tirof etilgan. Lekin, xo’jalik tizimlarining tashqi va ichki auditi bir-biriga bog’liqligi aniq va ravshan. Respublikamizning turli yirik xo’jalik tizimlarida, odatda, zamonaviy an’anaviy taftish va nazorat-asosan ichki auditorlar faoliyati sohasidir. Mustaqil auditorlar esa ko’p xollarda shunga qxshash tadbirlarni amalga oshirsalar ham, umuman boshqa vazifani-faqat ma’muriyat uchun emas, uchinchi shaxslar uchun ham dalolat berish vazifasini bajarishga mqljallangandir.

Tashqi (mustaqil) va ichki auditorlar ishining qxshash tomonlari ko’p, lekin biz muhim tafovutlarini aniqladik (ilovaga qarang). Hozircha O’zbekistonda ichki audit tushunchasi bizga yaxshi ma’lum bo’lgan idora taftishidan ko’p farq qilmaydi. Ammo xalqaro tajribada ichki auditorlar ancha keng doiradagi ishlarni bajaradilar hamda bevosita yuqori rahbariyat oldida hisob beradilar. Odatda ular auditorlar Palatasi, direktorlar kengashi va boshqa boshqaruv bo’linmalari bilan bevosita aloqa qiladilar.

O’zbekistonda ham, xorijda ham aktsiyadorlik korxonalari va xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalarning ichki nazorat va audit sub’ektlari doirasi ularni tashkil etish va faoliyati xususiyatlari bilan bog’liq. Bunday korxonalar yuqorida aytilgan organlarga qo’shimcha ravishda ta’sis hujjatlarida ko’zda tutilgan tartibda taftish komissiyalariga ega bo’lishlari mumkin. Ichki auditning zarurligi, bizningcha, bir necha sabablarga bog’liq:

A) korxona tashkiliy tarkibining murakkabligi (unga qarashli kichik korxonalarning mavjudligi va shu kabilar):

V) bo’linmalar, filiallarning bosh korxonadan uzoqda joylashganligi;

G) iqtisodiy sub’ekt ma’muriyatining boshqaruvning barcha bosqichdagi menejerlari harakatining etarli darajada ob’ektiv va mustaqil bahosini olishga intilishi;

D) amaliy hamkorlarning korxonaga ishonchi darajasini zarurligi va boshqalar.

Ichki auditorlar tashkilot, firma, kompaniya va shu kabilarning boshqaruv faoliyatini mustaqil ekspert sifatida baholaydi. Ular tahlil, baholash natijalarini, o’zlari tekshiradigan tashkilot faoliyati to’g’risidagi axborotlarni, o’z tavsiyalari va maslahatlarini boshqaruvni amalga oshirayotgan bosh firmaga taqdim etadilar.

Ichki auditorlarning vazifalari u yoki bu xo’jalik tizimining murakkabligi darajasiga qarab o’zgartiriladi. Ba’zan ichki auditorlar (taftishchilar) guruhi bir-ikki kishidan iborat bo’ladi va ular o’z vaqtlarining ko’p qismini mutanosiblikka oid oddiy auditni bajarish bilan o’tkazadilar. Boshqa xollarda bunday guruh tarkibida xilma-xil vazifalarni, jumladan buxgalteriya hisobi sohasiga kirmaydigan (masalan, ekologiya auditi sohasiga kiradigan) vazifalarni bajaradigan juda ko’p xizmatchilar bo’ladi.

Biroq buxgalteriya hisobotidan boshqa foydalanuvchilar («Uchinchi tomon»lar-ham yuridik, ham jismoniy shaxslar) shu asosda ichki auditorlar tomonidan tekshirilgan va ishlab chikilgan axborot bilan bu auditorlar mustaqil bqlmagani uchun qoniqmasliklari mumkin. Ana shu mustaqillikning yqqligi ichki auditorlarni tashqi auditorlardan ajratib turadigan asosiy farqdir. Qolgan hollarda auditorlarning ixtisoslashuvi biznesning auditor etarli bilim va tajribaga ega bo’lgan tarmog’iga bog’liq. Auditorning ixtisosi boshqa omillarga masalan, auditorlar amalga oshiradigan tashkiliy-huquqiy shakllarga bog’lik bo’lishi ham mumkin.

Xalqaro amaliyotda auditorlar va auditorlik tashkilotlari ko’rsatadigan xizmat turlarining orasidan avvalo auditni ajratib ko’rsatadilar. Shu boisdan, bizningcha, audit turlarini tadqiq etishni auditorlik xizmatining boshqa turlarini tadqiq etish bilan aralashtirmaslik lozim.

2.Moliyaviy hisobot auditini o’tkazish usullari

Moliyaviy hisobot auditini o’tkazish metodikasi - audit tekshiruvini bajaruvchi tashkilot mutaxassislari tomonidan olib boriladi va u ularning tijorat mahfiyligi, tashkilotning yangilik siri (“nou-xou”)ni tashkil etadi.

Hozirgi vaqtda moliyaviy hisobot auditini o’tkazish asosiy to’rtta yo’nalishda olib boriladi: buxgalterlik, yuridik, maxsus, tarmoqlararo.

Buxgalterlik yo’nalish an’anaviy bo’lib hisoblanadi. U har hil bo’limlarda buxgalteriya hisobotlarini tekshirish metodikasini ishlab chiqishda, masalan kassa operatsiyasi auditi, xodimlarga mehnat haqi hisoblash auditi, hisobdor shaxs hisoboti auditi va boshq. Buxgalteriya hisobi schyotlari bo’yicha audit tekshiruvi metodikasi u yoki bu ko’rinishda audit tekshiruvining tarkibiy qismi sifatida yuzaga chiqadi. Auditorlik faoliyati andozalari (stardart)da ular buxgalteriya hisobi schetlari va saldosi bo’yicha oborotni tekshirish metodikasi deb aytiladi.

Yuridik yo’nalish tekshiruv metodikasining har xil savollarini yuridik jihatdan ko’rib chiqishni o’z ishiga oladi. Birqancha ko’z qarashlarda bunday metodika buxgalteriya bilan kesishadi, lekin xo’jalik faoliyati iqtisodiy sub’ektini hisobga olishda huquqiy tomonini aks ettirishni chuqurroq o’rganishni ko’zda tutadi. Bunday metodikaga yondoshish Nizom jamg’armasi kapitali auditi metodikasi, ekspertiza to’g’riligi va Nizom jamg’armasining to’liq shakllanganligi, hamda ta’sischilarni ro’yxatga olishda hisob kitobni to’g’ri aks ettirilishi tekshirilish tartibi. Tekshirish natijasi iqtisodiy sub’ektlar xo’jalik shartnomasi qonuniy tadbiq etilganlining mosligini va tekshirishda iqtisodiy sub’ektlarning mehnat kanuniga rioya(amal) qilishi shuningdek shu turdagi audit uslubiga aloqador. Auditorlik faoliyati qonuni (standarti)da bunday uslubni usullarni tekshirishda vosita tizimi nazorati deyladi.

Maxsus yo’nalish usulida iqtisodiy sub’ektlar gruhi uslida tekshirishni o’zida qamrab, umumiy mahsus belgisi bolishni (boshqaruvning tuzilishini, kapitalni tuzilishini, xodimlar hisobini, huquqiy korxona shakli, soliq tizimi va h.k.). Masalan, audit uslubida korxona chet el investitsiyalari bilan chet el yuridik shaxs vakili, Respublika hududida faoliyat yurituvchi, kichik sub’ekt egalari. Maxsus yo’nalishda shuningdek korxonaga tegishli tekshiruv, ixtisoslashtirilgan soliq rejimi bo’yicha ishlovchi ishchilarga: kichik korxona sub’ektlariga soliqqa solish tizimi soddalashtirish: erkin iqtisodiy hududida soliqqa solish tizimi: yopiq ma’muriy-territorial barpo bo’lishida soliq solish tizimi: kontsessiya shartnomasini bajarishda va mahsulotlarni taqsimlashga kelishuvida soliq solish tizimi.

Tarmoqlararo yo’nalishda audit uslublari qayta ishlanib iqtisodiy sub’ektlar faoliyati turiga bog’lanib tarmoqlarga mansub. Shunday metodika olib borishda audit uslubini imkoniyati mavjud: savdo korxonalarda, qishloq xo’jaligi korxonalarda, qurilish tashkilotlarda, banklarda, sug’urta tashkilotlarda, investitsiya institutlarida. Bu o’ziga xos metodikada hisobga oligan mablag’lar tarkibi va mahsulot ishlab chiqarish tekshirish (ishlar vajarish, xizmat ko’rsatish), korxonani boshqaruv hisobi va h.k.

O’tkazilgan hamma metodikani qabul qilishda zamonaviy asbob ishlab chiqardigan vositalarni qo’llash lozim – testlar, jadvallar, anketalar, so’rov varaqalari – ishni osonlashtiruvchi auditorlar va assistentlar. Ushbu auditni o’tkazishda va xizmatlarga bog’liq bo’lgan barcha kopyuter axborot tizimlari muhimroq o’rin egallaydigan.

Buxgalteriya yondashuvi. Unda buxgalteriya hisobining turli qismlarini tekshirish uslubiyoti ishlab chiqishiga asoslanadi. Masalan: kassa muomalalarini auditi, ish haqqi auditi, hisobdor shaxslar bilan hisoblashishlar auditi va xokozo. Auditorlik tekshiruvida buxgalteriya schyotlari bo’yicha tekshirish uslubiyoti bir element bo’lib hisoblanadi. Auditorlik standartlarida ushbu yondashuv buxgalteriya hisobi schyotlarining oborot va qoldiqlarini tekshirish uslubiyoti deb nomlanadi.

Yuridik yondashuvda turli xil savollarni yuridik nuqtai nazardan tekshirish uslubiyotini ishlab chiqishga qaratilgan. Unda xo’jalik munosabatlari voqealari huquqiy tomonlari chuqurroq o’rganishga qaratilgan. Masalan: ustav kapitali auditi, mehnat kodeksi ijrosi va hokozo. Audit standartlarida ushbu yondashuv nazorat vositalarini tekshirish uslubiyoti deb nomlanadi.

Maxsus yondashuv. Maxsus xususiyatlariga ega bo’lgan xo’jalik sub’ektlarining tekshirish uslubiyotlarini o’z ichiga oladi. (boshqarish tizimi, kapital tarkibi, ishchi xodimlar tarkibi, tashkiliy huquqiy shakli, soliq tizimi va boshqalar).

Masalan: chet el sarmoyasi asosidan korxonalar audit o’tkazish uslubiyoti, kichik tadbirkorlik sub’ektlari. Shu bilan birga alohida soliqqa tortish tartibi belgilangan korxonalarni tekshirish uslibiyoti (yagona soliq kontsignatsiya shartnoma va boshqalar).

Tarmoq yondashuvi uslubiyoti, bunda iqtisodiyot sub’ektlarining faoliyat turi va tarmoq xususiyati hisobga olib tekshirish uslubiyoti. Bunga (qishloq xo’jaligi, qurilish bank, sug’urta, investitsiya fondlar).Ushbu uslubiyotda har bir sub’ektli harajatlariga tekshirish uslibyoti yotadi.

Audit tekshiruvini o’tkazishda zarurli, kompleks ishlarning iqtisodiy sub’ekt yig’indisini ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga ta’sischilik va boshqa umumiy hujjatlar, iqtisodiy sub’ektlarning xo’jalik shartnomalari, buxgalteriya hisobi va soliqqa tortishni yurgizishni, iqtisodiy sub’ektlarning hisob berishi, ichki nazorat tizimi, Ikkinchi guruhga barcha bo’limlar va buxgalteriya hisobi schetlari bo’yicha kompleks hujjatlarni o’z ishiga oladi.

Tekshiruv metodikasida har bir qismi aniq ko’rinishi uchun buxgalteriya hisobi oboroti va schet bo’yicha qoldiq (saldo)lar yakka(tipovoy) sxema bo’yicha ishlab chiqilishi zarur.

1)ma’lum buxgalteriya schetlari bo’yicha xo’jalik operatsiyalari tartibi ko’rinishini boshqarish bo’yicha normativ hujjatlar ro’yxati;

2)iqtisodiy sub’ektlar tomonidan taqdim etilgan normativ hujjatlarni tanlov, muqobil hisobot echimi tafsifi;

3)schetlar bo’yicha birlamchi hujjatlar bo’yicha tarkibi;

4)schetlar bo’yicha analitik hisobotlar registri;

5)schetlar bo’yicha sintetik hisobotlar registri;

6)buxgalteriyalik hisobot bo’limida (qism, buxgalteriya scheti) ko’rinishi;

7)bo’limlar (qism, buxgalteriya scheti) bo’yicha klassifikator buzilishi imkonligi mavjudligi;

8)bo’limlar (qism, buxgalteriya scheti) bo’yicha buzilishlarning namunali ro’yxati;

9)auditorlik tekshiruvni rejalashtirish bosqichida namunali so’roqlarni o’tkazish uchun savollar(voprosnik) ro’yxati;

10)oborot va schetlar bo’yicha qoldiqlarni tekshirishda foydalaniladigan auditorlik tadbirlar ro’yxati;

11) auditorlik tadbirlarni bajarish ketma-ketligi;

12) auditni tekshiruvini o’tkazishda shaxsiy kompyuterlardan foydalanishning o’ziga xos xususiyatlari;

13) iqtisodiy tahlil uslub(metod)larini qo’llash;

Xo’jalik operatsiyalarining aniq buxgalteriya schetlarida aks etilishini tartibga soluvchi normativ hujjatlar ro’yxati. Normativ hujjatlar ro’yxati quyidagi bo’limlarni o’z ishiga oladi:

- O’zbekiston Respublikasi Fuqoralik kodeksi aniq bo’lim va moddalari ko’rsatilishi bilan, asosiy xo’jalik faoliyatinig huquqiy munosabatlarni belgilovchi hujjatlar;

- “Qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risida”gi Qonun va boshq., belgilangan yo’nalishdagi iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini yurgizuvchi tartibni aniqlovchi hujjatlar;

- “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” Qonun, buxgalteriya hisobi bo’yicha tartib(standart), buxgalteriya hisobida reja (plan)schetlar, O’zbekiston Respublikasida hisob-kitob yurgizish va hisobotni tuzish tartibini belgilovchi hujjatlar;

- O’zbekiston Respublikasi soliq kodeksi va boshqa aktlar, iqtisodiy sub’ektlarni soliqqa tortish tartibini belgilovchi hujjatlar.

Tanlov olish uchun iqtisodiy sub’ektlarga taqdim etilgan har xil variantdagi muqobil hisobotlar echimi ta’rifi, auditor uchun hisob-kitobni yaxshilash bo’yicha maslahat berish va iqtisodiy sub’ektlarni tekshirishda qo’llaniladigan ularning variantlari bilan zarur bo’lganda solishtirish imkonini beradi.

“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunga asosan hujjatlar ro’yxatida, iqtisodiy sub’ekt rahbarining hisob siyosatiga kiritilgan buxgalteriya hisob-kitob ishchi(plan) scheti bo’yicha qabul qilgan topshirig’i yoki buyrug’i tasdiqlangan bo’lishi lozim. U hozirgi zamon talablariga mos hisob va hisobotning to’laligi va zarurli hisobot yurgizish uchun sintetik va analitik schetlardan tarkib topgan. Ishchi(plan) schet dastur tarkibi korxona tomonidan qabul qilingan hisob siyosatiga, hisob echimini foydalanishga, analitik hisob chuqurligiga, boshqaruvga, moliya va soliqqa hamda hisobning bo’linishining boshqada ko’pchilik faktorlariga bog’liq bo’ladi.

Bundan boshqada metodikada asosiy hisob-kitob echimiga mos keluvchi buxgalteriya provodkasi sxemasi ham ko’rib chiqiladi.

Schyotlar bo’yicha birlamchi hujjatlar tarkibi (hisob-kitob bo’limi). Korxona va tashkilotlar tomonidan har xil quyidagi birlamchi hisob-kitob hujjatlari qo’llanilishi mumkin: bir shaklga keltiruvchi birlamchi hisob-kitob hujjatlari; korxona tomonidan mustaqil ishlab chiqilgan hujjatlar.

“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunga asosan hujjatlar ro’yxatida, iqtisodiy sub’ekt rahbarining hisob siyosati bo’yicha qabul qilgan topshirig’i yoki buyrug’i tasdiqlangan bo’lishi lozim, uning tarkibiga birlamchi hisob-kitob hujjatlari shakllari, xo’jalik operatsiyalarini rasmiylashtirish uchun foydalanishda, birlamchi hisob-kitob hujjatlarining namunali shakli hamda ichki buxgalteriya hisobotlari uchun hujjatlar shakli ko’rilmagan.

Tekshiruv metodikasida har bir qismi aniq ko’rinishi uchun buxgalteriya hisobi oboroti va schyot bo’yicha qoldiq (saldo)lar yakka(tipovoy) shakl bo’yicha birlamchi hisob-kitob hujjatlari ko’rib chiqilishi zarur. Ushbu bo’lim korxona va tashkilot tomonidan keltirilgan sabalari bilan, mustaqil ishlab chiqilgan ularni ishlab chiqarishiga asos bo’lishi uchun xizmat qiluvchi birlamchi hujjatlar shakli metodikasi tajribasi bilan to’ldiriladi.

“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunda maqsadli realizatsiya qilish nizomga asosan dastlabki hujjatlarni formasini unifikatsiyalash va ularning elektron variantda qayta ishlanishi albomda tasdiqlanadi. Unifikatsiyalash tarkibi dastlabki hujjatlar hisobini belgilashda Goskomporgnozstatom, Moliya Vazirligi va boshqa O’zbekiston Respublikasi matasaddi tashkilotlari.

Hozirgi vaqtda mavjud unifikatsiya formasining asosiy vositalar hisobi bo’yicha dastlabki hujjatlari, ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulot, kassa hisob-kitob operatsiyalari, mehnat haqi va boshqa shu turdagi shakl (blank)lar shaxsiy kompyuterlar uchun mahsus belgili formalar.

Schyotlar bo’yicha analitik hisob-kitoblar registri. Har bir buxgalteriya schyoti bo’yicha analitik guruh tarkibi buxgalteriya hisob – kitob shakli bilan mosligini qabul qilish so’zsiz o’rnatiladi. Qabul qilingan hisob-kitob siyosati bilan mosligi, ishlab chiqilgan boshqaruv, moliyaviy va soliq hisobi tizimi ishlab chiqiladi, iqtisodiy sub’ekt qo’llanish shakllarga qarab analetik hisob-kitob har xil registrlaridan foydalanish mumkin – kartochkalar, vedomostlar, jurnallar hamda ularning mahsus belgilari.

Schyotlar bo’yicha sintetik hisob-kitoblar registri. Sintetik hisob-kitoblar registri tarkibi iqtisodiy sub’ektlar tomonidan foydalaniladigan hisob-kitob shakllariga bog’liq bo’ladi.Ushbu bo’limda sintetik hisob-kitoblar registri namunaviy metodikasi, yoritilish tamoyllari ularni to’ldirish va boshqa registrlar bilan bog’liqligi taqdim etilgan bo’lishi lozim.

Alohida buxgalteriya hisob-kitob schyotlarining buxgalteriya bo’limi hisobotlarida yoritilishi. Bunday buxgalterlik hisobotlar quydagilarni o’z ichiga olishi lozim:

• 
  Rasmiy ravishda moliyaviy hisobotni (Buxgalterlik balnsi –1-shakl; Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot–2-shakl; Asosiy vositalar to’g’risidagi hisobot –3-shakl; Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot –4-shakl; Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot –5-shakl; Debitorlik va kreditorlik qarzdorlik to’g’risidagi ma’lumot hisobot –2a-shakl;)
  
• 
  Soliq va to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar;
  
• 
  Davlat byudjetidan tashqari ijtimoy jamg’armalar tomonidan taqdim etilgan hisobkitoblar;
  
• 
  Boshqa shakldagi hisobotlar;
  

Bundan tashqari metodikada jadval shaklda ko’rsatkichlarni o’zaro bog’liq hisobotlar tuzishni ko’rib chiqish lozim.

Bo’limlarda buzilishi mumkin bo’lgan klassifikatsiyalar (buxgalteriya schyoti bo’limi). Xatolar ro’yxatini klassifikatsiyalarda jamlaydi ma’lumotlar bo’limidagi schyotlarni schyotlarga bo’lim schyotida va buxgalterlik schyotlarda kiritish mumkin.

Klassifikatsiyani tuzilishi buzilishda xususan auditorlik tashkilotining malakali mutaxasislari shug’ullanishlari shart. Klassifikatsiyada ko’rsatilgan bitta hato nazariy jihatdan ko’rinishi mumkin (amaliyotda ular kamdan kam uchraydi), boshqa – turdagilarini deyarli har bir tekshirayotgan korxonalarda uchratamiz.

Bo’limlarda buzilishining namunaviy ro’yxati (buxgalterlik schyoti bo’limida). Bo’limlarda buzilishining namunaviy ro’yxati (buxgalterlik schyoti bo’limida) namunaviy ro’yxatini yoritilishini shuningdek holatini o’zida jamlab malumotlardagi xatolarini namoyish qilish imkonini beradi. #

Savollar ro’yxatida (savolnoma) namunaviy so’rov o’tkazish uchun auditorlik rejalashtirish bosqichini tekshirish. Savollar ro’yxati o’zida iqtisodiy sub’ektlarni boshqarishda kuzatishini topshirib bosh hisobchi va boshqa xodimlarning auditorlik rejalashtirish bosqichini tekshiradi. Busavollar korxona buxgalterlik schyotida bo’lishi mumkin bo’lgan dastlabki hujjatlarni rasmiylashtirishda, analitik schyotlarni yuritishda, sintetik va analitik schyotlar registrlarini to’ldirishda, hisobotlar tuzishlishidagi hatolarni aniqlashga yo’naltirilgan. Xodimlar javobini tahlilida iqtisodiy sub’ektlar tekshirib qo’yilgan savollar korxonaning buxgalterlik schyotida “muammoli chegarasini” aniqlashda imkon yaratadi.

Savolnomalar yoki jadvalga muvofiq javoblarni aytib berish blok-sxema ko’rinishida javob variantlarini ko’rsatilishi, savollar tuzilishini ko’rishda qo’yilgan savollarning natijasini shuning bilan auditor qila olishi mumkin bo’lgan yoki boshqa javoblar variantlari.

Auditorlar bariladigan ish tartibini ta’rif va ro’yxatini qabul qilingan oborot va qoldiq schyotida tekshirish. Auditorlarning bajariladigan ish tartibini tarkibida bo’lishi mumkin bo’lgan hatolarni topishi uchun yoki klassifikatsiya bilan shug’ullanuvchi mutaxassis suiiste’molni bo’limlar bo’yicha bo’lishi mumkin bo’lgan hatoliklarni mosligini topishi shart (buxgalterlik schyoti bo’limida). Birgina qoida buzilishini ishlab chiqishda imkoni boricha to’g’riligini auditorlik tashkilotining kamida bitta auditorlik bajariladigan ish tartibini to’g’riligini klassifikatsiyalashi shart.

Qachon yana o’sha qoida buzilishi takrorlangan vaziyatida bir qancha bajariladigan ish tartibi yordami bilan aniqlanishi, barcha bu bajariladigan ish tartibi qisimlab izlanishni ko’rsatadi.

Agar ushbu bajariladigan ish tartiblaridan birini qo’llamay turib qo’yilgan maqsad qoida buzilishini aniqlashga erishilmaydi (hujjatlarning yo’qligi kerak), auditorga auditorlik protsedurasini muqobil yo’lini qabul qilishi lozim.

Barcha auditorlar bajariladigan ish tartibini ishlab chiqishda yagona sxemasi bo’yicha qamraladi:

• 
  Nazorat protsedurasining nomi;
  
• 
  Nazorat protsedurasini o’tkazish maqsadi;
  
• 
  Mijoz hujjatlarining ro’yxati, protsedurani bajarilishi uchun kerak (dastlabki hujjatlar, analitik schyot registrlari, siitetik schyot registrlari ) va tekshirish uchun ma’lumot manbaining mavjud bo’lishi;
  
• 
  Normativ hujjatlar ro’yxati kerak;
  
• 
  Norma, normativ va boshqa ma’lumotlar manbai, nazorat protsedurasini foydalanishni bajarish;
  
• 
  Protsedurani texnik bajarilishini yoritish;
  
• 
  O’tkazilgan protseduralar natijasini yoritishda shakllarda ko’rsatish (ishchi hujjatlari shaklida).
  

Barcha auditorlik protseduralari auditorlik tashkilotlari ishlab chiqqan ta’minot klassifikatsiyasi bo’lishi shart, foydalanuvchilar ularning iqtisodiy sub’ekt auditi aniq dasturiga ssilka berishadi, auditorning ishchi hujjatlarini rasmiylashtiradi, nazorat protsedurasi tarkibi bo’yicha sifatli o’tkazishni amalga oshiradi. Tartibni g’ayriqonuniy ravishda o’zlashtirishda klassifikatsion raqamlar auditorlik protsedurasi o’zi bilan birga ichki standartlarni namoyon qiladi va auditorlik tashkiloti har birini mustaqil ishlab chiqadi.

Biz tomonimizdan taklif etilayotgan variant tasniflash raqamini belgilash seriyali-tartibini ko’rsatadigan uch raqamli tasnif bo’yicha tuziladi - X1 X2 X3, bu erda

X1- bo’zilgan klassifikatorda buzilish raqami;

X2- bo’zilgan tasniflash guruhida buzilish turi raqami;

X3- ma’lum buzilichni aniqlash uchun tekshirish tartibini ko’rsatadigan qator raqami.

Auditor tomonidan bajariladigan ish tartibi ketma-ketligi. Schetlar bo’yicha kutiladigan buzilish klassifikatorini tuzish,bundan boshqada har bir auditorlik bajariladigan ish tartibi tasnifi, har bir mumkin bo’ladigan buzilishni aniqlashni tasdiq qildirish, so’zsiz, auditorlik tekshirishni yuqori sifatli darajada o’tkazishga imkon yaratadi.

Lekin auditor tekshiruvi o’tkazish ish tartibini bajarilish ketma-ketligi muhim, qanday bulsa shunday, birinchidan, qaysi bir yakuniy ma’lumotlar nazorat o’tkazish tartibida boshqa uchun boshlangich bo’lishi mumkin(egar qandayda bir bo’zilishni aniqlash uchun nazorat o’tkazish tartibini ketma-ketlikda bajarish talab etilsa); ikkinchidan, bitta amal parallel bajarilishi mumkin, boshqa faqat ketma-ket, va ketma-ketlik bu – tasodifan emas.

Auditor tekshiruvi o’tkazish ish tartibini bajarilish ketma-ketligini blok-sxema shaklida hisob-kitobning(uchastka, buxgalteriya scheti) alohida bo’limi sifatida yanada bir nechcha hisobkitobning(uchastka, buxgalteriya scheti) o’zaro aloqadorligi bo’yicha rasmiylashtirish mumkin.

Iqtisodiy sub’ektlar tomonidan ma’lumotlarni kompyuter yordamida olib borilishi sharoitida audit tekshiruvini o’tkazishning o’ziga xos xususiyatlari. Ushbu bo’limda audit tekshiruvini o’tkazish metodikasi iqtisodiy sub’ektlar tomonidan ma’lumotlarni kompyuter yordamida olib borilishi sharoitida auditor tomonidan olib boriladigan tekshiruv ish tartibi ta’rifidan tuzilishi lozim.

Iqtisodiy sub’ektlar tomonidan ma’lumotlarni kompyuter texnikasi yordamida olib borilishi sharoitida auditorlik dalil bo’lib xizmat qiladigan bir usulni tanlov olishda qo’llanish va boshqada munosib keng sohada foydalanish mumkin.

Bunday usullardan foydalanish, mujazning arifmetik hisob-kitoblarini(qayta hisoblash) tekshirishni shakllanishi manosiz, a orqasiga qaytib tekshirish usuli sohasida qo’llash aksincha kengayadi. Orqasiga qaytib tekshirish deb bajariladigan ish tartibi auditor bir qancha birlamchi hujjatlarni tekshiradi va ularning sintetik va analitik schyoti registrlarida yoritiladi, yakuniy schyotlar korrespendentsiyasi topish va uni tasdiqlash, xo’jalik operatsiyalariga muvofiqligini buxgalterlik schyotida to’g’riligi (yoki noto’g’riligi) yoritadi.

Tavsiya qilinayotgan tizimli metodikani to’g’ri tekshirishni yoritishda buxgalteriya schyoti oboroti va schyotlar bo’yicha qoldig’i foydalanishda imkoni bor bo’lgan auditorlik tashkilotlarining ichki standartlarini ishlab chiqishda va auditorlarning o’ziga xos bo’limlari bo’yicha buxgalterlik hisob-kitob schyotlari. Shunday standartlarning mavjudligi faqat auditorlaning ishlarini engillashtirib qolmay auditorlik xizmatlarini sifatli bo’lishini taminlashiga qaramasdan auditorlik tashkiloti faoliyatini sifatli tekshiruvni amalga oshirishga imkon yaratadi, shuningdek auditorlar mustaqil harakat qilishini qiziqtiradigan narsasini himoya qiladi.

Qoyda qay darajada audit o’tkazilganda asosli davo sababi yuzaga kelsa qonunga hilof bo’ladi, iqtisodiy sub’ektlarda audit o’tkazilgan keyin soliq organlari topishganda.

Qanday hollarda auditorlik tashkiloti iqtisodiy sub’ektlarni tekshirganda, solik organlari huddi shunday hollarda ularni tekshiradi, tekshiruv natijasida xatolik aniqlanganda va qonun buzilishi bo’yicha bayonnoma tuziladi. Agar bu ro’yxatlar to’g’ri kelsa, auditorga mijoz tomonidan etirozlar paydo bo’lmaydi.

Agar xatolar sonini auditor aniqlasa xatolar soni oshib ketadi, soliq organlari aniqlaydi, mijoz xulosa qilishi yoki auditorning ortiqcha ehtiyotkorlik bilan ish qilishi mumkin, yoki soliq xizmatichisi xodimining malakasi etarli darajada emas. Qoyda kanday etiroz kabi holatlarni auditorlar tug’dirmaydi.

Agar juda ko’p hatolar auditor aniqlasa ko’pga qaraganda hatolar kam bo’ladi, soliq organlari topishadi, mijoz xulosa qilib auditorning malakasi etarli darajada emas yoki auditorlik tekshiruvi sifatsiz darajada o’tkazilmaganligi deyshi mumkin. Bunday holatlarda auditorga etirozlar kelib chiqadi.

Mijoz tomonidan o’tkazilgan audit sifatiga etirozi bo’lganda soliq va organlar tomonidan tekshiruv tasdiqlansa bu etirozga ichki standartlardan tekshirishni boshlashi shart, tarkibini ochishda va vosita tizimining nazoratini aniqlashda bajarilgan ish tartibini yoritish va bajarilgan ish tartibi to’g’riligini batafsil tekshiruvning buxgalteriya hisob-kitob oborotida va schyotlar bo’yicha qoldig’ida aks etadi.

Agar bajarilgan ish tartibida qonun buzilishiga yo’l qoylgan bo’lsa soliq xizmati aniqlasa ichki standartlar e’tiborga olinmaydi, mavjud auditorlik tashkilotining yuqori sifatga ega bo’lmagan auditni metodikasi bilan taminlanganligini qayd qilish mumkin. Qachon bajarilgan ish tartibida qonun buzilishiga yo’l qoylgan bo’lsa soliq xizmati aniqlasa ichki standartlar e’tiborga olinnadi, lekin etakchi auditor tekshirish rejasini o’z ichiga olmaydi, sifatsiz bajarilgan, uni xizmat majburiyati yoki uning malakasi etarli darajada emas aytish mumkin.

Bundan boshqa bajarilgan ish tartibi sifatli o’tkazilish maqsadida ekspertizani joriy qilish talab qilinadi, bajarilgan ish tartibi o’tkazishning birida mavjud qoyda buzarlik sodir bo’lganda bo’ldi. Agar bajarilgan ish tartibida qonun buzilishiga yo’l qoylgan bo’lsa soliq xizmati aniqlasa ichki standartlar e’tiborga olinnadi etakchi auditor tekshirishni o’ziga oladi lekin bajarigan ish sifatsiz bo’lishiga, past sifatli ishning bajarilishiga nazoratni etarli darajada emasligini etakchi auditor tomonidan auditorlik bajarilgan ish tartibi sifatli bajarilganligiga aytish mumkin.