Tema: Jeymis Mil J. Mak-Kullox hám basqalardıń ekonomikalıq táliymatları. J. Smilldıń ekonomikalıq táliymatı. Joba

Tema: Jeymis Mil J.Mak-Kullox hám basqalardıń ekonomikalıq táliymatları. J. SMilldıń ekonomikalıq táliymatı.

Joba:
1. Áke-ul Jeyms hám Jan. Mill hám de T. R. Maltusning ekonomikalıq ideyaları.
2. Lozanna mektep.
3. Olamshumul ekonomikalıq mashqalalardi sheshiwge tiyisli ideyalar.

Áke-ul Jeyms hám Jan. Mill hám de T. R. Maltusning ekonomikalıq ideyaları.
Angliyada klassik mektepti basqashalaw túsindiriwshiler arasında
Jeyms Mill (1773-1836 ) zárúrli orın iyeleydi. Rikardo mektebiniń páseńlewi,- dep jazǵan edi K. Marks,- mine sol gey birewden baslanadı. J. Mill baha, mıynet haqı hám paydanı ózine
tán jol menen aytdi. Ol jumısshılardıń mıynet haqın asırıw jolındaǵı ekonomikalıq gúresi jónsizligin tiykarlamoqchi boladı.
J. Mill kapitalıstning paydası menen jalshınıń is haqısı Ortasındaǵı qaramaqarshilikni biykarlap, jer rentasini sın pikir etken edi. Ol Rikardoning renta tuwrısındaǵı teoriyasın dawam ettirip, jer
rentasining davlat tomonidan qo'shib olinishi, ya'ni yerni milliylashtirish
(natsionalizatsiya) ni talap etip shıqtı.
J. Mill óziniń «Siyasiy ekonomika elementleri» (1821) shıǵarmasında bahanıń miynet teoriyasına pútkilley qarsı shıqtı hám bahanıń derekyi retinde tek janlı miynetti emes, islep shıǵarıw qurallarında
ámeldegi bolǵan miynetti de esapqa alıwdı talap etdi. Buǵan tıykarlanıp, kapitalıstlar hám jalshılar ortasındaǵı ekspluataciya biykar etilip, olardı «teng tavar iyeleri» retinde qabıllawdı usınıs etdi, bul bolsa islep shıǵarılǵan ónimdiń ózine tiyisli payda úlesin alıwınıń tuwrı ekenligin tastıyıqlawǵa tiykar boldı.
Ingliz Jan Stuart Mill (1806 -1873) klassik mekteptiń sońǵı nomoyandalaridan biri bolıp tabıladı. Onıń ákesi Jeyms Mill (1773-1836 ) da
ekonomist bolǵan hám balasınıń tárbiyası menen saldamlı shuǵıllanǵan, aqıbette jasligidayoq onıń dáslepki izertlewleri daǵaza etildi. Biraq
1848-jılda basıp shıǵarılǵan «Siyasiy ekonomika tiykarlari» (5 jilddan ibarat )
kitapı oǵan maba keltirdi. Mill Tómen-Indiya kompaniyası menen baylanısqan edi (1858-jılda jabılǵan ). 1865-1868-jıllarda parlament aǵzası bolǵan. Sońǵı jıllarda Fransiyanıń Avinon qalasında jasap, dóretiwshilik etdi.
D. Rikardo ideyalarına jaqın turadı hám birinshi orınǵa «ishlab shıǵarıw nızamlari»ni qóyadı, bul máseleni «Bólistiriw nızamlari»ga keri dep biladi. Klassik mektep wákilleri kabi, ekonomikalıq rivojlanishda «Awıl xo'jaligi imkoniyatlari bilan esaplawmaslik múmkin emes dep esaplaydı.
Izertlew usılında pulning «neytrallik» konsepsiyasına ámel etedi, biraq pulning muǵdarlıq teoriyasın da qollaydı. Baylıq tuwrısında talay ápiwayı pikirde bolıp, bazarlarda satıp alınatuǵın hám satılatuǵın
zatlardıń summası retinde qaraladı. Bul alımdıń metodologiyasida islep shıǵarıw nızamların bólistiriw nızamlarına qarsı qoyıw xarakterli bolıp tabıladı. Birinshisi ózgermeytuǵın bolıp, texnikalıq sharayatlar menen belgilenedi, bul «fizik haqıyqatlar» kabi bolıp tabıladı, ol «tabiiy pánler qásiyetleri»
xarakterine iye, ol jaǵdayda insan shıdamlılıǵıge baylanıslı hesh nárse joq. Ekinshisi bolsa, onı «inson intuitsiyasi» boshqargani sababli, ayrim mamlakatlar va davrlarda jamiyatni basqaratuǵınlardıń pikiri hám qálewine baylanıslı bolıp, asa túrlishe bolıp tabıladı.
«Usı jámiyet nızam hám úrp-ádetleri» bólistiriw nızamlarına tikkeley tásir etedi hám
«jamiyatdagi tiykarǵı úsh klasslar» ortasında dáramatlar bólistiriwi múlktiń shaxslar ortasındaǵı bólistiriwin belgilep beredi.
Insaniy qararlardıń bólistiriw nızamları qáliplesiwindegi áhmiyetinen kelip shıǵıp, J. S. Mill jámiyeti social tárepten reformalaw boyınsha óz usınısların islep shıǵadı. Alımdıń izertlewlerine «statika» hám <> túsinikleri kiritiledi. Aldınǵı ilimpazlar tárepinen jámiyet-
dıń «statsionar hám ózgermeytuǵın» ekonomikalıq nızamları úyrenilgen bolsa, keleside statikaǵa siyasiy ekonomikanıń dinamikasın qosıw kerekligi aytıladı.
Millning baha teoriyasında «almashuv, tutınıw bahalari», baha hám basqalardan tısqarı, baha (qımbat ) bir waqıtta barlıq
tovarlarda ósiwi múmkin emes degen qısqasha juwmaqlar shiǵarıladı, sebebi baha salıstırmalı túsinik bolıp tabıladı. Baha miynet sebepli júzege keliwi hám birinshi dárejeli áhmiyetke egaligi aytnadı. Pul tuwrısındaǵı ideyasında muǵdarlıq másele birinshi orınǵa qóyıladı, yaǵnıy pulning kóbeyiwi yamasa azayıwı tovarlardıń salıstırmalı bahası ózgeriwine tásir etedi. Basqa sharayatlar teń bolǵanda «pulning ma`nisi onıń muǵdarına teris koefficientdadir», pulning hár qanday azayıwı bolsa tap sonday proporsiyada onıń qadrini asıradı. Pulning neytrallıǵı tuwrısında pikir júrgizilip, pul waqtın hám miynetti únemlew ushın hizmat etedi, dep ataladı. Baylıq, materiallıq naǵıymetler tek ónimli miynet nátiyjesinde jaratıladı. Jańalıq sonnan ibarat, mulkni qorǵaw, ilmiy tájriybe arttırıwǵa qaratılǵan miynet de ónimli dep esaplanıwı kerek. Ónimli miynet, jámiyet islep shıǵarıw kúshlerin kóbeytiwge alıp kelse, ónimli tutınıwǵa iye boladı.
Xalıqtıń ekonomika daǵı ornı tuwrısında sóz júrgizilip, Angliyada
1821-jıldan keyin 40 jıl dawamında tirishilik quralların islep shıǵarıw pátleri xalıq ósiwinen joqarı bolmaǵan. Xalıq sanın kemeytiw boyınsha usınıslar beriledi (qálegen tuwılıwdı kemeytiw). Bul máselede Mill Maltus menen hamfikr bolıp tabıladı. Kapital degende aldınǵı miynet menen ilgeri tóplanǵan ónimler rezervleri túsiniledi. Kapital jiynaw investitsiya ushın tiykar esaplanadı hám bántlikti asıradı, jumıssızlıqtıń aldı alınadı.
Dáramatlar boyınsha aldınǵı ilimpazlar pikiri qollanıladı, onı miynetke aqsha dep qaraladı hám jumısshı kúshine bolǵan talap hám usınısqa baylanıslı dep ataladı. Minimal mıynet haqı ideyasına ámel etip, «ishchi fondi» doktrinasi ilgeri jıljıtıladı, oǵan kóre, klasıy gúres de, kásiplik komitetleri de mıynet haqın jasaw minimumı dárejesinde saqlawdıń aldın ala almaydı.
Biraq 1869 -jıl bul doktrina ideyası biykar etiledi hám kásiplik komitetleri, haqıyqattan da, mıynet haqına tásir etedi, bul «mehnat bazarındaǵı báseki aqıbetleri» kabi bolıp tabıladı.
T. R. Maltus (1766 -1834) dvoryan shańaraǵında tuwıldı, 1788 jıl Kembrij universitetin bitirgach, awıl ruwxanıysı retinde isley basladı,
teologiya páninen ilimiy dárejege iye boldı. 1807-jıldan baslap «OstInd» kompaniyası kolledjinde siyasiy ekonomika professorı lawazımında leksiyalar o'qidi.
Onıń tiykarǵı dóretpeleri «Xalıq nufusi nızamı tuwrısındaǵı tájiriybe»
(1798), «Jer rentasining tábiyaatı hám ósiwi tuwrısındaǵı tájiriybe» (1815), «Siyasiy ekonomika principlari» (1820 -jılda jazılǵan hám aldınǵı kitap qayta isletilinip, eki jildli shıǵarmaǵa aylantırılǵan ). Bul dóretpe D. Rikardoning «Siyasiy ekonomikanıń baslanıwı» shıǵarmasınan úsh jıl keyin shıqqan bolıp, teoriyalıq metodologik tárepten odan parq etpeydi. Bul dóretpelerde Maltus lendlordlar mápin qorǵaw etedi, biraq jer iyeleri hám kapitalıstfabrikantlarning mápleri uyqas kelse hám jumısshılarǵa qarsı qóyılsa,
olardıń ekewin qollap -quwatladi, húkimran klasslardı oqladi, ommaning ochyalang'ochligi hám dárdeserinde olardıń hesh qanday ayıpsızlıǵın tastıyıqlamoqchi boldı. Ámeldegi sistemanı jetilistiriw kerekligini qıyalına da keltirmedi, bunı ayriqsha utopiya dep esapladı. Tiykarǵı ekonomikalıq máselelerdi birden-bir bir faktor tiykarında ápiwayıǵana túsindiriwge háreket etdi.
Izertlew predmeti retinde, áwele, islep shıǵarıw salasın rawajlandırıw jolı menen jámiettiiń materiallıq baylıǵın jáne de kóbeytiw máselesi qaraladı. Usınıń menen birge, birinshi ret ekonomikalıq ósiw
mashqalasın xalıqtıń ósiwi menen bólewge háreket etilgen. Aldınǵı izertlewlerde xalıq ósiwi óz-ózinen milliy xojalıq rawajlanıwına alıp keliwi (hám kerisinshe) máselesi qoyılǵan bolsa, bul alım mashqalaǵa ózine
tán túrde yondashadi. Izertlew usılında ekonomikalıq liberalizm konsepsiyasın moyinlay otirip,
ekonomikalıq ósiw pátleri menen xalıq sanı ortasında óz-ara baylanıslılıqtı ilimiy tárepten tastıyıqlawǵa urunishining ayriqsha jolları bar bolıp tabıladı. Jáhánǵa málim bolǵan Ch. Darvin, D. Rikardo hám basqalardıń qarawları oǵan metodologik tiykar retinde xızmet etdi.
Bul alım metodologiyasining jańalıǵı hám áhmiyeti sonda, odan milliy ekonomikanı rawajlandırıw hám jarlılıq sebeplerin anıqlaw
hám odan shıǵıw ushın ámeliy juwmaqlar shıǵarıw múmkin. Jasaw minimumı retinde belgilenetuǵın tirishilik quralları hám xalıq ósiw sanı ortasındaǵı ápiwayı koefficientti tastıyıqlawǵa háreket etiledi.
2. Lozanna mektep.
Marjinalizm revolyuciyası tuwrısında gáp barǵanda Avstriya mektep qatarı Lozanna mektepti de bólek atap ótiwimiz zárúr bolıp tabıladı. Bul mektep tiykarlawshileri marjinalistik ideyalardı qollaǵan halda onıń qısqa, ashıq hám anıq matematikalıq ańlatpasın tabıwǵa háreket etdiler.
valras paydalılıq ornına siyrek gezlesetuǵınlıq túsinigin kirgizdi hám muǵdar
tutınıwınıń kamayuvchi funksiyasın usınıs etdi. Ulıwma bazar teń salmaqlılıqı teoriyasın islep shıqtı jáne onıń teńlemesin jarattı, ekonomika hám matematikanı birbiriga baylanıstırdı. valras nızamı boyınsha, bazar teń salmaqlılıqı sharayatında ulıwma talap ulıwma usınısqa teń bolıp tabıladı. Eger valras bazar teń salmaqlılıqı máselesin qoyǵan jáne onıń qashanlar bolıp tabıladı sheshilishini boljaw etken bolsa, v. Pareto bul mashqalanı sheshiwge zárúrli úles qosdı hám tártipli paydalılıq túsinigin kirgizdi. v. Pareto optimal jaǵdayı
(eki Pareto optimumi) bul bazar
qatnasıwshılarınıń hámmesi óz paydası ushın umtila otirip, óz-ara máp hám paydalar teń salmaqlılıqına jetip atırlar. Shved alımı K. viksell normal almasıw sharayatında eki táreptiń
da tabısqa eriwuvini tastıyıqlap berdi. Yaǵnıy «almashuvdan hámme mápdar bolıp tabıladı» degen ideya ilgeri jıljıtıladı.
XIX ásirdiń 70-jıllarında Avstriya mektebiniń qáliplesiwi ekonomika páninde úlken waqıya boldı. Onıń teoretikleri fanda marjinalizm dep
atalǵan ekonomikalıq teoriyanı ilimiy tiykarlab berdiler. Bul teoriya qaǵıydaları klassik ekonomikalıq mektepden sol dárejede parq qılatuǵın ediki, ol ayırım jaǵdaylarda pándegi tónkeriw dep da bahalanadı. Jańasha jónelisti usınıs etken ekonomistler tovarlar (naǵıymetler) qımbatın oǵan bolǵan subyektiv munasábetler menen anıqladilar. Hár qanday naǵıymetler adamlardıń talabın qánaatlantirishi dárejesine qaray, paydalılıq kásip etiwi múmkin. «Paydalılıq» hám «qimmat» kategoriyalari ortasında óz-ara baylanıslılıq ámeldegi bolıp, hár qanday naǵıymet paydalı bolıp tabıladı, lekin ol qımbatlı bolmawi de múmkin. Paydalı bolǵan naǵıymetlargina málim dárejede qımbatlı boladı. Paydalılıq hám qımbat kategoriyalarini ajıratıp kórsetiw menen birge marjinalistlar bahanıń miynet teoriyasın pútkilley biykar etdiler. Olar bazarlar daǵı ekonomikalıq naǵıymetlerdiń bahasın oǵan sarp etiw bolǵan miynet hám islep shıǵarıw ǵárejetleri menen emes, bálki qarıydardıń subyektiv túrde bul naǵıymet qımbatın belgilewinde óz ornın tabadı, dep esaplaydilar. «Eń joqarı paydalılıq, teoriyası oǵada subyektivligi ushın tártipsizligi hám tolıq tastıyıqlanǵan faktlardan keń paydalanǵanligi ushın kóp ret haqılı sın pikir etildi. Lekin házirgi zaman ekonomikalıq táliymatlarında Avstriya mektebiniń ideyalarında, ásirese, mikroekonomika bóliminde keń paydalanıp kelinip atır. Bul teoriyanıń ústin tárepi usınıń menen
belgilenediki, ol jaǵdayda tekǵana ǵárejetlerdiń esabı, bálki islep shıǵarıw hám mámilediń nátiyjeleri tolıq inabatqa alınadı.
3. Olamshumul ekonomikalıq mashqalalardi sheshiwge tiyisli ideyalar.
Jáhán xojalıǵı, jáhán bazarı hám integratsion processlerdiń uzaq
tariyxı bar. Ásirese, Ullı jipek jolı (m. av. II asirde) dáwiridaaniq kórinetuǵın bolǵan bul process XvI asirde ullı geografiyalıq ashılıwlar sebepli kúshaydi. II Jáhán urısınan keyingi dáwirde bolsa bul xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetler arnawlı shólkemler arqalı ámelge asırılıp, házirgi dáwirdi olarsız oyda sawlelendiriw múmkin emes. «Benilyuks» (1944), Ulıwma
bazar (1957), Evropa birlespesi, OPEK (1960 ), NAFTA, EKO, Xalıq aralıq valyuta fondı, Jáhán banki hám basqa xalıq aralıq ekonomikalıq shólkemler bul baylanıslardı málim tártipke salıp kelip atırlar.
A. Smit miynet bólistiriwi óndiriste rawajlanıw hasası ekenligin tastıyıqlap bergen bolsa, D. Rikardo «bu miynet bólistiriwi tek málim mámleket sheńberindegina emes, bálki dúnya kóleminde bolıwı kerek» degen ideyanı ilgeri surdi. Sebebi hár bir mámleket málim tarawda salıstırmalı
ústinlikke iye boladı. «Salıstırmalı ústinlik», «solishtirma shıǵınlar» teoriyası xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń obiektiv zárúr ekenligin tastıyıqlap berdi. Buǵan baylanıslı bir qansha ekonomikalıq táliymat, teoriya hám konsepsiyalar ilgeri surildi. Xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslar boyınsha neoklassik (sap táliymat ) hám neokeynschilik teoriyaleri keń tarqalǵan. Sap táliymat tárepdarları pikrine qaraǵanda, ekonomikalıq baylanıslar xalıq aralıq maydanda da erkin bazar principlerı tiykarında rawajlanıwın qollaydilar (erkin báseki, hámme ushın birdey múmkinshilik, usınıs mudami talaptı payda etedi, sawda balansı óz-ózin tártipke saladı hám basqalar ).
Neokeynschilik táliymatı wákilleri bul processdagi bazar munasábet-
lariga mámlekettiń aktiv qatnasın maqul kórediler. Koloniya mámleketler menen xalıq aralıq munasábetler boyınsha
túrli teoriyaler bar. Olardıń kóbisi metropoliya koloniyalari ushın unamlı rol oynalıǵin qorǵaw etedi. Tikkeley investitsiyalar teoriyası kolonizatorlikte de bolıp, ǵárezsiz rawajlanıw jolına ótken mámleketlerde ekonomikanı qutqarıw daǵı tiykarǵı jol dep esaplanadı.
Xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetler rawajlanıwı menen birge bir qansha máseleler bar. Bul, ádetde, bay hám salıstırǵanda qalaq mámleketler ortasındaǵı munasábetler bolıp tabıladı. 70-jıllarda jańa xalıq aralıq ekonomikalıq tártip qabıllandı. Orın alǵan mashqalalardı sheshiw ushın BMT tárepinen «insoniy rawajlanıw» konsepsiyası usınıs etilgen.
Eń aktual máselelerden biri bul - demografiya mashqalası bolıp kelgen hám házir de óz dárejesin joǵatpaǵan global mashqala desek bórttirip aytılǵan gáp etpegen bólemiz. BMT maǵlıwmatlarına kóre, 1945-2020 -jıllar dawamında jáhánda xalıq sanı 2, 5 milliarddan 7. 5 milliardqa jetti.
1. Fisher, R. Dornbush, R. Shmalenzilarning atap ótiwishe, jarlı mámleketler máselesi jarlı Qubla menen bay Arqa
ortasındaǵı máseleler retinde barǵan sayın kúsheyip barıp atır. Qubla mámleketleri óz qıyınshılıqların jáhán ekonomikası daǵı ámeldegi aldınǵı tártipden dep bilmoqdalar. Bul tártip bolǵanday olarǵa qarsı qaratılǵan bolıp tabıladı.
1974-jılda BMT Bas Assambleyası jańa xalıq aralıq ekonomikalıq tártip engiziwdi qollapquvvatlovchi rezolutsiyani qabılladı (NIEO). Qabıl etilgen jańa tártip úsh qaǵıydaǵa tiykarlanadı :
1. Xalıq aralıq baylanıslar málim tártipke salıp turıladı jáne bul túrli mámleketliklertomonidan siyasiy jol menen ámelge asıriladı.
2. Islep shıǵarılǵan tovarlardıń mámleketlikleraro bólistiriwinde
rawajlanıp atırǵan mámleketler mápi de esapqa alınıwı shárt hám sonı támiyinleytuǵın jollar jaratılıwı kerek.
3. Barlıq ekonomikalıq munasábetler sisteması demokratiya tiykarında olibborilishi zárúr, hár bir mámleket óz ishki basqarıw princpıınan qaramastan, sol munasábetlerde qatnasıwǵa haqılı bolıp tabıladı.
Keyingi dáwirde BMT tárepinen «Insaniy rawajlanıw konsepsiyasi» ilgeri surildi. Ekonomikalıq rawajlanıw konsepsiyası paydanıń kóbeyiwi
hám insaniy párawanlıqtıń jaqsılanıwı arasındaǵı baylanıstı anıqlawda zárúrli xızmetti ótew etedi. Mámlekettiń insaniy rawajlanıw dárejesi qanday bahalanadı? Bul mashqalanıń zamanagóy sheshimlerine bir az toqtalamiz. Mámlekettiń rawajlanǵanlıq dárejesin bahalawdıń jaqınǵa shekem birden-bir usılı jan basına YaMM bolǵanlıǵı sebepli, jetilisken sociallıq-ekonomikalıq kórsetkishni jańalıq ashıw dáwir talabı edi. Izertlewler nátiyjesinde insaniy rawajlanıw indeks (IRI) kórsetkishi jańalıq ashıldı. IRI insan rawajlanıw dárejesin kórsetiwshi úsh tiykar - umrboqiylik, tálim hám
jasaw dárejelerinen ibarat integral kórsetkish bolıp tabıladı. Uzaq jas kóriw kutilayotgan turmıs dawam etiw waqti arqalı olshenedi. Tálim dárejesi kórsetkishtiń 2/3 bólegin quraytuǵın úlken jaslılar sawatlı adamlıǵı
hám 1/3 bólegin payda etiwshi tálimdiń ortasha dawam etiw waqti kórsetkishleri arqalı ańlatıladı. Jasaw turmıstıń jergilikli ma`nisi (satıp alıw pariteti yamasa PPP «purchasing power parity>) ga salıstırǵanda tuwrılanǵan jonboshiga real jalpı ishki ónim (YaIM) arqalı
bahalanadı. Nege tek úsh kórsetkish? - degen soraw tuwılıwı tábiyiy. Insannıń ómiriniń hámme iskerlik tarawıların sáwlelendiriw artıqmash bo'lar edi.
Biraq maǵlıwmatlardıń tolıq emesligi bir az shekleniwler tuwdıradı jáne bul maǵlıwmatlarǵa iye bólingende, bálki olardı da esapqa alıw áyne múddáhá bo'lar edi. Biraq kóbirek kórsetkishlerdi qosıw mudamı da jaqsılaw nátiyjelerge alıp kelebermeydi.
1995-jıldıń martında Kopengagenda BMT ǵayratı menen social rawajlanıw máseleleri boyınsha xalıq aralıq
konferensiya boldı, ol jaǵdayda 150 den artıq mámleket (joqarı mártebe) basshıları qatnasıw edi. BMT Bas xatkeri B. Butros G'oliy (1997-jıldan BMT Bas xatkeri tınıshlıq boyınsha Nobel sıylıqı laureati Kofi Annan) óz
sóylewinde sońǵı jıllarda jarlılar hám baylar ortasındaǵı ayırmashılıq kúsheyip, 1960 -jıldaǵı koefficient 13:1 den házirgi on jıllıqta 60 :1 ge jetkenligin belgiledi. Házirgi dáwirde bul salıstırmalı 75:1. Planetamizning 2. 3 milliard xalqı (27, 3 procent) salmaqli ekonomikalıq jaǵdayda kún keshirip atır. Bunday differensiatsiya qáwipli aqıbetlerge alıp keliwi múmkin. Bunnan tısqarı, dúnyada ekologiyalıq mashqala kúsheyip barıp atır. Den sawlıqtı saqlaw (SPID, COvID hám basqa juqpalı kesellikler), narkobiznes máseleleri barǵan sayın háwij alıp atır. Óz-ara ekonomikalıq, ásirese, sawda munasábetleriniń nafi hámmege ayan bolıwına qaramay, mámleketlikler ortasındaǵı munasábetler, ádetde, garmoniya tiykarında emes, bálki qarama-qarsılıqlar tiykarında rawajlanıp atır.

Ádebiyatlar:
1. Karimov I. A Ózbekstan ullı keleshek tárepke. T., Ózbekstan, 1998
2. Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı T., Pán, 1997 (6 -bap, 144-178 betlar).
3. A. Razzoqov, Sh. Áspitov, N. Ormanov. Ekonomikalıq táliymatlar tariyxı.
4. «Sabaqlıq». Tashkent. «Finans»- 2002 y.
5. Antologiya ekonomicheskoy klassiki. v dvux tóbeax T1 M. Ekonov. 1991
6. (Petti, Smit, Rikardo)
7. Anikin A. v. Yunost nauki. M., Politizdat, 1985.
8. www. zıyanet. uz