Tema: Túrkistan jollarında mexanik tartıw kúshiniń payda bolıwı Joba

Tema: Túrkistan jollarında mexanik tartıw kúshiniń payda bolıwı
Joba :
I.Kirisiw
II.Tiykarǵı bólim
1. Túrkistan úlkesinde jol qurılısı.
2. Ózbekstan Respublikasında chaqiqtasli qatlamlar konstruktsiyalarınıń rawajlanıwı.
3. Ózbekstan Respublikasında jibeme proektlestiriw usılların rawajlanıwı.
4. Túrkistan jollarında mexanik tartıw kúshiniń payda bolıwı.
III.Juwmaqlaw
IV.Paydalanılǵan ádebiyatlar
Kirisiw
Avtomobil jolı - avtomobil transportı reysine mólsherlengen injenerlik imaratı. Avtomobil jolı áhmiyetine qaray xalıq aralıq, mámleket (respublika ) hám jergilikli áhmiyetke iye bolǵan jollarǵa bólinedi. Xalıq aralıq Avtomobil jolı ǵa mámleketlerdi, iri sanaat orayların baylaw hám úlken ekonomikalıq áhmiyetke iye bolǵan jollar kiredi. Mámleket áhmiyetindegi jollarǵa iri sanaat orayları, zárúrli temir jol stansiyaları, pristanlar hám basqa menen baylaw jollar, jergilikli jollarǵa bolsa wálayat, awıl, jámáát xojalıqları jolları kiredi. Avtomobil jolı injenerlik imaratı retinde tómendegi elementlerden dúziledi: jer báyi kótermesi; jol ultaraǵı ; reys bólegi; jol sheti; jasalma hám sızıqlı imaratlar hám basqa úskeneler. Avtomobil jolı tábiy yamasa topıraq kótermesi, tiykar hám qatlamlardan ibarat. Tiykar (orta qatlam ) qum, maydalanǵan tas, tas, shlak hám qalasık. materiallardan etiledi.
Avtomobil jolınıń áhmiyetine qaray, tómendegi qatlam túrleri jumıslanadı:
a) jer sırtına qumoq topıraq, maydalanǵan tas shashılǵan tómen sortlı qatlamlar ;
b) qaramay sińdirillgen maydalanǵan tas yamasa maydalanǵan tas jatqızılǵan qatlamlar ;
v) maydanlanǵan tas hám maydalanǵan tasqa qaramay aralastırılǵan jeńil qatlamlar ;
g) asfalt -beton, cement-beton sıyaqlı kapital qatlamlar.
Jollardıń keńligi avtomobillerdiń eki hám odan artıq qatar bolıp júriwine múmkinshilik beredi. Bir qatardıń keńligi 3 m ge shekem alınadı. Shet jollardıń eni 2 - 2, 5 m boladı. Háreket qolaylıgini támiyinlew maqsetinde geyde joldıń ortası málim keńlikte kóklemzarlastırıw. Avtomobil jolı qurılısında jasalma imaratlar (tonnellar, kópirler, tayansh diywallar, qorǵaw koridorları ) júzege keliw etiledi. Avtomobil jolında suw ótkiziwshi hám drenaj apparatları boladı. Háreket qawipsizligin támiyin-lash ushın jol belgileri, kórsetkishler, qorǵaw quralları hám transport aǵımın basqarıw apparatları ornatıladı. Sonıń menen birge, Avtomobil jolında texnika xızmeti kórsetiwshi stansiyalar, janılg'i stansiyaları hám basqa jaylasadı. Jáhán standartları boyınsha Avtomobil jolıları mámleket ulıwma transport tarmaǵındaǵı áhmiyeti hám esaplıq háreket jedelligine kóre bes taypaǵa bólinedi. Eń joqarı (I) taypadaǵı avtomobil jolında hár eki jóneliste ortasha sutkalıq háreket jedelligi 7000 den kóbirek avtomobilge, esaplıq tezlik 150 km/saatına, eń tómen taypadaǵı jolda háreket jedelligi sutkasına 100 ge jaqın avtomobilge hám esaplıq tezlik 60 km/saatına háreketlenedi. Xalıq xojalıǵında avtomagistrallardıń áhmiyeti úlken. Jáhán daǵı Avtomobil jolılarınıń ulıwma uz. 20, 8 mln. km (qattı qatlamlilari 14 mln. km den artıq, 1990 ). Qattı qatlamlı Avtomobil jolı uzınlıǵı (mıń km) AQShda 6243 (1986 ), Ullı Britaniyada 356, Fransiyada 741, Germaniyada 496, Yaponiyada 782, Indiyada 759 (1990 ). 20 -ásir basında Ózbekstanda 27 mıń km jol bolıp, tiykarınan at -arava, kárwan hám jolawshılarǵa mólsherlengen, sonnan tek 2 mıń km ga maydalanǵan tas jatqızılǵan edi. 1920 -jılǵa shekem jol jumısları menen tegis shuǵıllanatuǵın mámleket shólkemi bolmaǵan. 1922-jıl noyabrde Túrkistan jergilikli transport basqarması, 1925-jıl iyunda wálayat jol basqarmaları dúzildi. Basqarmalar wálayat jol qurılısı hám olardan paydalanıwǵa tiyisli máseleler menen shuǵıllanǵan. 1932-jıldan jol qurılısında bitum hám maydalanǵan tas qospası keń qollanildi. 1928 - 32 jıllarda respublikada birinshi bolıp uz. 62 km bolǵan qara qatlamlı Buxara - G'ijduvon - Qızıltepa jolı, keyininen Samarqand - Pánjekent, Tashkent - Pskent - Murotali, Qo'qon - Kebirsuv - Andijan - Kúygenyor hám basqa jollar qurıldı. 1929 -jılda Respublika XKS janında jollar hám avtomobil transportı bas basqarması, 1930 -jılda " O'zjolqurilishtrest" aksiyadorlik jámiyeti dúzildi. 1941-jıl ge shekem uz. 708 km bolǵan Úlken Ózbekstan traktı, óz tilegi menen járdem jolı menen To'ytepa - Angren, Samarqand - Jizzaq - Navaiy, Ferǵana –
Gorchakova sıyaqlı qatlamı jaqsılanǵan jollar qurıldı. 1953-jıl Ózbekstan Avtomobil transportı ministrligi hám de O'zSSR MS janındaǵı jollar bas basqarması negizinde Ózbekstan Avtomobil transportı hám tas jollar ministrligi dúzildi. 1950 - 55 jıllarda Zarafshon Avtomobil jolı, 1957-jıl Tashkent - Qo'qon (Qamshıq shıgarlıǵı arqalı ) Avtomobil jolı paydalanıwǵa tapsırildi (uz. 240 km). 1957-jıl respublika avtomobil jolları tarmaqları dizimi ótkerildi. 60 -80-jıllarda Tashkent - Chinoz, Tashkent avtomobil halqa jolı, Samarqand halqa jolınıń 1-gezegi, Nurota - Boymurot - Oqtov, Qo'qon aylanba jolları hám basqa paydalanıwǵa tapsırıldı. Jol qurılısında jańa mashina hám mexanizmlerdi qóllaw keńeydi, jol qurıw industriyasınıń asfalt -beton, 134 ko'priklar qurıw ushın jıynama temir-beton konstruksiyalar óndiriwshi kárxanaları jumısqa túsirildi. 80-jıllardıń 2-yarımınan xalıq xojalıǵında júklerdiń 90% ten kóplegeni avtomobil transportında tasıldı. Burınǵı Birlespe dáwirinde Ózbekstanda qurılǵan Avtomobil jolıları xalıq aralıq ulgiler ta-erinlerine tolıq juwap bermegen. Respublika ǵárezsizlikke eriskeninen keyin Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti Islam Karimovtiń ishki hám sırtqı transport kommunikatsiyası, atap aytqanda avtomobil jolların zamanagóy tiykarda rawajlandırıw konsepsiyasına qaray qońsı mámleketlikler hám Jáhán okeanına shıǵıwdı támiyinleytuǵın eń qısqa hám isenimli transport jolların payda etiw, ámeldegi avtomobil jolların xalıq aralıq ulgilerge maslaw.jollardı saqlaw hám remontlaw, jańa júzege keliw eti-layotgan sanaat orayların xalıq aralıq magistrallar menen baylanıstıratuǵın jollar qurılısı máselelerine itibar kúsheydi. 1992-jıl 3-iyulda " Avtomobil jolları tuwrısında" Ózbekstan Respublikası Nızamı qabıllandı. 1993-jıl fevralda Ózbekstan avtomobil jolların qurıw hám odan paydalanıw mámleket-aksiyadorlik konserni (" O'zavtojol") jumıs basladı (1969 - 1993-jıllarda ministrlik). Konsern quramında Qaraqalpaqstan Respublikası hám wálayatlar avtomobil jolları basqarmaları, 154 rayon avtomobil jolları basqarmaları, 512 jollardı asıraw hám olardan paydalanıw bólimleri, " O'zjolloyiha" jol hám imaratlar qurıw, qayta qurıw hám remontlaw joybar -qıdırıw institutı, kópir temir-be-ton apparatları zavodı hám basqa kárxanalar bar. Ózbekstan Kitay hám Pakistanǵa shıǵıw múmkinshiligin beretuǵın Andijan - O'sh - Ergashtom - Kashqar avtomobil jolin jumısqa túsiriwde qatnasıp atır (2000). Respublikanıń ózinde Ferǵana oypatlıqsı menen Tashkent oazisin Qamshıq shıgarlıǵı (tonnel) arqalı baylanıstıratuǵın iri Avtomobil jolı hám de Qońırat - Beynov avtomagistrali qurılısı jedel alıp barılmaqta, ulıwma uzınlıǵı 1250 km den artıq bolǵan Andijan -Tashkent-Nókis-Qońırat avtomagistrali qurılısı proektlestiriwtirilmekte (2000). Respublika rawajlanǵan jol xojalıǵı hám zamanagóy talaplarǵa juwap beretuǵın xalıq aralıq, respublika, jergilikli áhmiyetke iye bolǵan avtomobil jollarına iye. Mámleket degi avto-mobil jollarıniń jámi uz. 146, 4 mıń kmdan artıq. Ulıwma paydalaniletuǵın avtomobil jollarıniń uz. 43, 4 mıń km, atap aytqanda 3237 km xalıq aralıq, 18767 km mámleket (respublika ), 21459 km jergilikli (wálayat ) áhmiyetine iye bolǵan jol bolıp tabıladı. Sonıń menen birge respublika keńseler (korxo-na, jámáát xojalıqları, xojalıq shólkemleri) ga qarawlı jollar da bar. Ózbekstanda ulıwma paydalanuvdagi jámi jollardıń 95, 6% iga qattı qatlamlar jatqızılǵan, atap aytqanda se-ment-beton qatlamlı jollar 0, 8% (336 km), asfalt -beton qatlamlı jollar 49, 6% (21819 km), qara maydalanǵan taslı hám qara qatlamlı jollar 40, 6% (17796 km) ni quraydı (1999 ). Respublikada 1864 km Avtomobil jolı 1-taypalı jolǵa kiredi. Murodullo Abdullayev, vohid A'za-mov.

Ózbekstan Respublikasında chaqiqtasli qatlamlar konstruktsiyalarinıń rawajlanıwı.

Ǵárezsizlik jıllarında Respublika administraciyası tárepinen kommunikatsiya hám jol-transport infratuzilmasini rawajlandırıwǵa qaratılǵan qatar programmalar qabıl etińip atır. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2015 jıl 6 martda qabıl etilgen " 2015-2019 jıllarda injenerlik-kommunikaciya hám jol-transport infratuzilmasini rawajlandırıw hám modernizaciyalaw programması tuwrısında" gi PQ-2313-sanlı sheshimi de mámleketimizdegi jol-transport infratuzilmasini rawajlandırıw ushın xızmet etedi. Bıyılǵı jılda, Ózbek milliy avtomagistralini modernizaciyalaw jumısların juwmaǵına jetkiziw boyınsha derlik 513 kilometrge jaqın avtomobil jolların qurıw hám rekonstruktsiya qılıw jumısları ámelge asıriladı, onıń ushın 1379, 4 mlrd. swm muǵdarıdaǵı investitsiya qarjları ajratılıwı belgilengen. Atap kórsetiw kerek, bul wazıypalar kólemi 2000 jıllarǵa salıstırǵanda 10 esege ko'p bolıp tabıladı.
Jaqın jıllarda Ózbekstannıń ekonomikalıq potencialın jáne de asıratuǵın úlken milliy avtomagistral paydalanıwǵa tapsırıladı. Nátiyjede jol-transport sistemasında tómendegi unamlı ózgerisler ámelge asadı :
• avtomobil transportınıń respublika ishinde júk hám jolawshı tasıwın 60 -70% ga asıwı ;
• xalqaro hám tranzit avtotasıwlardıń ortasha 45-55% ga kóbeyiwi;
• rivojlangan jol átirapı infratuzilmasinıń júzege keliw etiliwi;
• avariyalarni hám respublika jol-transport kompleksiniń átirap ortalıqqa qolaysız tásirin kemeytiw;
• mámleket avtotransport kommunikatsiyalarınıń birden-bir, pútin hám nátiyjeli tarmaǵın qáliplestiriwdiń náwbettegi basqıshın tamamlaw.
Qalaberse, jollardıń joqarı sapası sebepli waqıt hám janar may tejeliwine eriwiladi. " O'tkan kún" dagi Atabek bir neshe kunu-túnler dawamında basıp ótken Tashkent hám Marg'ilon ortasındaǵı 350 km aralıqtı basıp ótiw ushın jaqın keleshekte tek 2, 5-3 saatǵana waqıt talap etiledi tek.
Endi bir oylap kóriń, Atabek XXI asirde, sol ǵárezsizlik zamaninde jasaǵanında jaǵday qanday kesherdi? Tuwrısıda tábiyaatan uyań hám isbilermen Atabekning jeke avtoulovi bolar edi. Prezidentimiz, óz lekciyalarınan birinde aytıp ótkeni sıyaqlı, " búgingi kúnde derlik hár eki shańaraqtan biri jeke transport quralına iye jáne bul mashinalar áyne jurtımızda islep shıǵarılǵanı bárshemizge qanaatlanıwshılıq hám namıs baǵıshlaydi". Qalaberse, mámleketimizde júk hám jolawshı tasıwda avtotransport úlesi 90 procentten oshig'roqni quraydı. Sonday eken, qaharmanımız - Atabekning uzaq joldan demde sharshaytuǵın ati ornına zamanagóy Kaptivami yamasa júdá bolmaǵanda, bir Lasettisi bolıwı tábiy hal, názerimizde. Endi tártip boyınsha mashinalarımız tariypini kókge kóteriwimiz kerek edi. Lekin biz odan -de zárúrli bir tárepke itibarıńızdı qaratıwdı istadik. Atabekning oti jorǵalaǵan jollar yadıńızdama? Kóz aldıńizde oylı-shuqır, oylı-qırlılıqlardan ibarat sógiw jol gewdelengen bolsa, ájep emes. Uzaq, shań -shańlı, ústine ustak gey birewiz jollar... Bul jol azabınan shorshıw sezimi, joldıń ózi tugul, tátárrikiyu qáweteri qansha waqıt hám kúsh talap etiwin bir eslab kóriń-a? Tiykarınan insaniyattıń rawajlanıwına da turmıs tárizin jaqsılaw zárúrshiligi, qolaylıqqa umtılıw dúmpish bolǵan desek, bórttirip aytılǵan gáp etpegen bólemiz. Sonday eken alshaq mánzillerdi jaqınlastirib berip atırǵan jol qurılısı salasındaǵı qurılısshılıqtı ámelge asırıp atırǵan jolchilarimiz sha'niga qansha maqtawlardı aytsak sonsha kem.
Atabeklar jasap, Ílayıqiylar dóretiwshilik etken dáwirdi qo'ya turaylikda, sol jaqın ótken zamanǵa bir názer solaylik. Kóp emes, bunnan bar-joǵı sherek ásir aldın jolawshı jurtımızdań alshaq aymaǵınan, deylik paytaxtqa kelgunga shekem dińke-dimarı qurib, avtobus aynasınan kózge taslanıp atırǵan birdey degi zerikarli jol tábiyat kórinisilerinen kewli gúńgirt tartardi. Jol átirapındaǵı infratuzilma, tuwrısı onıń joqlıǵı dillerdi gúńgirt etip, bir ádewir qolaysızlıqlarǵa sebep bolar edi. Jollardıń tegisligi, qawipsizligi máselesin sóylemese de boladı.
Burınǵı birlespe dáwirinde jol qurıw jumısları tek oray mápi gózlengen joybarlarǵa kóre ámelge asırılǵan hám ekonomistler tárepinen mámleketimiz avtomobil jolları tarmaǵın nátiyjesiz tarmaqlar qatarına qosıp kelingen. Sol sebepli de avtomobil jolların qurıwda, Ózbekstandaǵı ıqlım sharayatı, xalıqtıń turmıs tárizi máseleleri individual tárzde úyrenilmegen.
Hawa -temperaturasınıń keskin ózgerisleri jollar sapasınıń tómenlewine (koleya payda bolıwı ) alıp kelgen;
• avtomobil jolları qurılısında jol boyı infratuzilmasini qurıw názerde taza (avtomobilge janar may quyılıw shaxobchalari, kempinglar hám x. k.);
• Avtomobil jolları tar etip yaǵnıy, tıykarın 2 qayıslıq etip qurılǵan.
Ǵárezsizlikke eriskenimizden keyin, mámleketimiz milliy ekonomikasında avtomobil jolları zárúrli áhmiyetke iye ekenligin itibarǵa alıp, jol qurılısı salasında da unamlı ózgerisler dáwiri baslandı. Atap aytqanda, 1992 jıl Ózbekstan Respublikasında MDH mámleketleri ishinde birinshi bolıp, " Avtomobil jolları tuwrısında" gi nızam qabıllandı hám avtomobil jolların saqlaw, qurıw hám remontlaw jumısların ámelge asırıwdıń nızamlı hasası tártipke solindi.
Ǵárezsizlik jılları dawamında Ózbekstanda zamanagóy avtomobil jolların rawajlandırıw, jáhán talaplarına juwap bere alatuǵın jańa jollar qurıw, kompleks rekonstruktsiya qılıw hám remontlaw boyınsha keń kólemli jumıslar ámelge asırılıp atır.
Húrmetli Prezidentimiz ǵayratları menen mámleketimizdiń arqa -batıs aymaǵın arqa aymaq menen, qubla aymaǵın arqa aymaq menen baylanıstırıp beretuǵın zamanagóy talaplarǵa tolıq sáykes keletuǵın " Ózbek milliy avtomagistrali" ni qurıw joybarı ilgeri surildi. Joybar birden-bir milliy transport sistemasın jaratıw, onıń negizinde avtotransportda júk tasıw kólemlerin kóbeytiw hám natiyjeliligin asırıw, jańa jumıs jayların qáliplestiriw hám de xalıqtıń bandligi asırılıwın támiyinlewge xızmet etedi. Ózbekstan milliy magistrali quramına kiretuǵın, xalıq aralıq standartlardıń joqarı talaplarına juwap beretuǵın, zamanagóy tsement-beton hám asfalt -beton qatlamlar menen támiyinlengen tórt qayıslı jol uchastkaların qurıw hám rekonstruktsiya qılıwdı keńeytiw, Qamshıq shıgarlıǵınan ótetuǵın avtomobil jolların rekonstruktsiya qılıw bul joybardıń tiykarǵı wazıypalarınan bolıp tabıladı jáne bul sıyaqlı wazıypalar shubhasız, mámleketimiz avtomobil jolları sisteması rawajlanıwı ushın xızmet etedi.
Búgingi kúnde mámleketimiz avtomobil jolları sisteması 184 000 kilometr uzınlıqtaǵı jollardan shólkemlesken. Ózbekstan Respublikasınıń " Avtomobil jolları tuwrısında" gi nızamına muwapıq uzınlıǵı 42 676 km bolǵan ulıwma paydalanıw daǵı avtomobil jolları arnawlı kepillikli organ retinde " O'zavtojol" kompaniyası tárepinen saqlanadı. Atap ótiw orınlıqı, bul jollardıń tiykarǵı bólegi ǵárezsizlik jıllarında tupten remontlandi, rekonstruktsiya etilip, tazadan qurıldı. Tariyx qarısında tegerań bolıp seziletuǵın sherek ásirlik bul dáwirde, jol qurılısı salasında salmaqlı jumıslar ámelge asırıldı. Biraq, búgingi kúnde alıp barılıp atırǵan reformalar kólemi oǵada keń-ki, olardıń kólemi burınǵı totalitar basqarma dáwiri degil, ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında jol qurılısı salasında ámelge asırılǵan jumıslar kóleminen de bir neshe tabısbarga aslamlaw bolıp tabıladı.
Atap aytqanda :
• Ǵárezsizliktiń sherek ásirlik dáwiri dawamında 4867 km avtomobil jolların qurıw hám rekonstruktsiya qılıw hám de 24854 km remontlaw jumısları ámelge asırıldı.
• Sońǵı 5 jıl ishinde júzlegen kilometr dıǵırıq jollar keńeytirildi. Sol dáwir ishinde jámi 2224 km ulıwma paydalanıwdaǵı avtomobil jolların qurıw hám rekonstruktsiya qılıw ámelge asırılıp, 458 km avtomobil jolları 2 qayıslıqtan 4 qayıslıqqa ótkerildi, 87 km avtomobil jolı tazadan qurıldı. Bul kórsetkish, 90 -jıllarǵa salıstırǵanda 14 eseni quraydı.
• Respublikamizdıń qaysı wálayatında bolıwınan qaramastan, avtomobil jolları qurılǵan yamasa rekonstruktsiya etilgen aymaqta, xalıq aralıq talaplarǵa juwap beretuǵın jol jaǵasında sonday jolǵa arzıytuǵın infratuzilma da júzege keliw etilip atır.
• Avtomobil jolların qurıw salasında jáhán tájiriybesi hám zamanagóy texnologiyalardan keń paydalanılıp atır. Atap aytqanda, Qaraqalpaqstan Respublikası hám Xorezm wálayatında xalıq aralıq áhmiyet degi A-380 " G'uzor-Buxara -Nókis-Beyneu" avtomobil jolınıń 440 -490 km, 490 -581 km. bólimlerin rekonstruktsiya qılıw ob'ektlerinde jol qatlamı tsementobetondan qurıldı. M-39 " Almati-Bishkek-Tashkent-Termiz" avtomobil jolınıń Surxondaryo wálayatı aymaǵınan ótken 100 kilometrlik bóleginde qatlam qurıw jumısları jańa texnologiyalar qollaǵan halda ámelge asırıldı.
• " Ózbek milliy avtomagistrali" ni qurıw joybarı sheńberinde tranzit transport quralların iri qalalardı aylanıp ótiwi arqalı janılg'i-maylaw ónimleri hám waqtın tejewge, aralıqlardıń qısqarıwına, qalalar ekologiyalıq ortalıǵın jaqsılanıwına erisildi. Ótken dáwirde Qo'qon, Buxara, Úlkenqo'rg'on, Gúlistan, Qarsı sıyaqlı iri qalalardı aylanıp ótiwde 108 km jańa jollar qurıldı. Iri qalalardı aylanıp ótiwde jańa jollardıń júzege keliw etiliwi tájiriybesi, 90 -jıllarda ele ámelge nátiyjeni ámelde qollanıw etilmegen.
• Házirde pútkil Ózbekstan boyınsha jılına ortasha 500 km avtomobil jolların qurıw hám rekonstruktsiya qılıw hám 1500-1600 km avtomobil jolların remontlaw jumısları atqarılıp atır. Búgingi kúnde, avtomobil jolların qurıw hám rekonstruktsiya qılıw kórsetkishi, 90 -jıllarǵa salıstırǵanda 12 eseni quraydı.
• " O'zavtojol" AK sistemasında búgingi kúnge kelip, 23082 dana jumısshı hám xızmetkerler iskerlik júrgizedi.
Atap kórsetiw kerek, jol qurılıs hám remontlaw jumıslarında bar texnikalerdi remontlap, 2013-2015 jıllar dawamında bir yarım mıńǵa jaqın zamanagóy jol qurılıs texnikalerin satıp alındı. Bul bolsa qurılıp atırǵan jollardıń sapasın asırıp, qurılıs múddetlerin jáne de kemeytiwge hám de avtomobil jollarınan paydalanıw múddetiniń uzayıwına unamlı tásir kórsetip atır.
Ózbekstan Respublikasında jollardı proektlestiriw usılların rawajlanıwı.
Ulıwma paydalaniletuǵın avtomobil jolların proektlestiriw, qurıw hám rekonstrukciya qılıw rejimin jetilistiriw, sonıń menen birge Respublika jol fondı esabınan jol tarmaǵınıń ekspluataciya qılıw hám jalawshı shólkemleri iskerligin finanslıq támiynlewdi maqul túsetuǵınlastırıw maqsetinde:
1. Tómendegiler:
Ulıwma paydalaniletuǵın jollardı proektlestiriw, qurıw hám rekonstrukciya qılıw tártibi tuwrısındaǵı qaǵıyda 1-qosımshaga* muwapıq ;
Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi janındaǵı Respublika jol fondining jańalanǵan qaǵıydası 2-qosımshaga* muwapıq ;
Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi janındaǵı Respublika jol fondı dáramatları qáliplesiwi hám qarjların jumsaw tártibi tuwrısındaǵı jańalanǵan qaǵıyda 3-qosımshaga* muwapıq tastıyıqlansin.
Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi janındaǵı Respublika jol fondı “O'zavtojol” DAK, Davarxitektqurilish hám Qaraqalpaqstan Respublikası ministrler Keńesi hám wálayatlar hákimlikleri janındaǵı birden-bir buyırtpashı xızmetlerin menen birgelikte ulıwma paydalaniletuǵın avtomobil jolların proektlestiriw, qurıw hám rekonstrukciya qılıwdıń belgilengen rejimine qatań ámel etiliwin, kórsetilgen maqsetlerge ajıratılǵan aqshalardan aqılǵa say hám nátiyjeli paydalanıwdı támiyinlasin.
Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi Respublika jol fondining avtomobil jolların qurıw, rekonstrukciya qılıw, remontlaw hám ekspluataciya etiwge ajıratılǵan qarjlarınan maqsetli hám aqılǵa say sarıplanıw ústinen qatań qadaǵalaw ornatsin.
3. Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń “O'zavtojol” mámleket-aksiyadorlik kompaniyası hám Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi janındaǵı Respublika jol fondı iskerligin shólkemlestiriw máseleleri tuwrısında” 2003-jıl 21-avgustdaǵı 361-sanlı sheshiminiń 7-bandidagi 2, 3 hám 5-abzacları hám de usı qarardıń 5, 6 hám 8-qosımshaları óz kúshin joǵatǵan dep esaplansin.
Túrkistan jollarında mexanik tartıw kúshiniń payda bolıwı.
1994 jıldıń 7 noyabrinde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń PF-982 sanlı pármanı tiykarında, Ózbekstan Respublikası aymaǵında jaylasqan temir jol transportı tarmaq bólimlerdiń, kárxana, shólkem hám mákemeleri quramında, " Ózbekstan temir jolları" mámleket-aksiyadorlik temir jol kompaniyası islengen.
2001 jılda Ózbekstan Respublikası Prezidenti sheshimi menen belgilengen hám ministrler Mákemesiniń temir jol transportın reformalaw boyınsha Mámleket programmasına muwapıq, " Ózbekstan temir jolları" mámleket unitar kárxanası, 100% mámleket úlesi bolǵan ashıq aksiyadorlik jámiyetke aylantırildi.
Tarawdıń tiykarǵı wazıypaları birden-bir temir jol transport tarmaǵın modernizaciyalaw hám infratuzilmani rawajlandırıw, qatnap atırǵan temir jol texnikalerdi jańalaw hám óziniń remontlaw bazasın jaratıw, dúnya bazarına shıǵıw ushın múmkinshilik beretuǵın alternativ transport koridorların ızlep tabıw, tranzit júk hám basqa qosımsha kólemlerin tartıw hám t.b. belgilep berilgen.
Bunıń menen infratuzilmani, Birden-bir dispetcherlik orayı, lokomotiv ho'jaligi, júk hújjetleri menen islew bólindileri hám qutqaruv-qayta qayta tiklew jumısları bólindilerin jekelashtirishmaslik belgilengen. Usınıń menen bir waqıtta, tavar -júk hám jolawshılar tasıw menen shuǵıllanatuǵın kárxanalar, jolawshı hám júk jiberiwshilerine transport -ekspeditorlik hám servis xızmetin kórsetiwshi, túrli hil servis kompaniyaları hám t.b. lar túrli shólkemlestirilgen-huqıqıy sırtqı kórinislerde tashkil etińiwleri hám báseki tiykarında iskerlik aparıwları múmkin.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2015 jıl 24 apreldegi №PQ-4720 sanlı sheshimin atqarılıwın támiyinlew maqsetinde hám de 2015 jıl 3 apreldegi kompaniya Keńesi hám birden-bir hákisioner ulıwma jıynalısında «Ózbekstan temir jolları» Mámleket akisionerlik temir jol kompaniyası «Ózbekstan temir jolları» Aksiyadorlik Jámiyetke ózgertirildi.
Usı waqıtta, " Ózbekstan temir jolları" AJ jıynama balansında infratuzilma hám háreketleniwshi quram (júk vagonlari hám lokomotivlar) bolǵanlıǵı sebepli vertikal integrashlasqan jámiyet esaplanadı.
Jámiyet quramına yuridikalıq shaxs huqıqına iye bolǵan 6 Regionlıq temir jol uzellari kiredi. Olarǵa stansiyalar, jol aralıqları, signalızasiya hám baylanıs, energota'minot, lokomotiv hám vagon depolari, vagonlarni texnikalıq hám kommerciya tekseriw punktleri kiredi.
Temir jol yotqizilishi qala rawajlanıwına sezilerli dárejede úles qosqan. Ol qurılǵanǵa shekem úlke hám Rossiya ortasındaǵı sawda hám basqa baylanıslar karvon jolı menen ámelge asırılǵan. Mısalı : karvonlar Tashkentke Orenburgdan 90 -100 kúnde jetip kelgen, qaytıwǵa bolsa 6 ay kerek bolǵan. Jol sharayatları oǵada salmaqli bolıp, túye menen júk tasıw júdá qımbatqa túsken. Usılardı esapqa alıp kolonizatorlar hám sawda -sanaat wákilleri húkimetten Tashkentke temir jol qurıwdı soraǵanlar, bul bolsa úlkediń hukmdor mámleket ushın tayın sheki onim dáregine aylanıwın tezlestirgen.
70-jıllardayoq K. P. Kaufman Áskeriy ministrge qońıraw etkende: “Sizdan Orta Aziya temir jolı joybarın tezirek ámelge asırıwıńızdı otınıp so'rayman, bul úlkediń ekonomikalıq rawajlanıwına tásir etiwin aytpasa da boladı, ol imperiyaning eń ónimli wálayatlarınan birine aylanadı, buǵan tek temir jol jetiwmeydi, tek. Keri jaǵdayda Orta Aziyada qolǵa kirgizgen poziciyasimizni joytıwımız hesh gáp emes, siyasiy krizislar tuwrısında sóylemese de boladı. Tap sonday pikirdi Kaufmanning miyrasxorı Kolpakovskiy óziniń 1881 jılda 2 sentyabr degi “Orta Aziya temir jolin ótkeriw tuwrısında”gi jazıwmalarida: «…temir jol qurılısı tekǵana Turkistannıń jergilikli mápleri, bálki “ulıwma mámleketlik siyasiy, strategiyalıq hám ekonomikalıq munasábetlerde de paydanı talap etedi» degen edi. Temir jol qurıw haqqındaǵı máseleni talqılaw sıyaqlında onıń baǵdarı boyınsha túrli variantlar yaǵnıy : Orenburgdan Tashkentke; Ural'skdan Aral teńizine hám odan Tashkentke; Shelyabinskdan Troitsk arqalı Tashkentke; Petropavlovskdan Akmolinsk, Túrkistan, Shimkent arqalı Tashkentke; Omskdan Karasalinskka, odan Áwliyeota hám Tashkentge shekem jol qurıw haqqında pikirler bar edi.
Joqarı dóńgeleklerde Orenburgdan Tashkentge shekem temir jol yotqizilishi maqullangan edi. Biraq inglizlarning Afganistanǵa hújimi kusheytiwi, siyasiy hám áskeriy-strategiyalıq sharayatlardı esapqa alǵan halda húkimet Kaspiyorti temir jolı qurıw zárúr dep taptı hám 1881 onı jılda paydalanıwǵa tapsırildi. Kaspiy temir jolı Ashxobod arqalı 1888 jılda Samarqandgacha jetkizildi. Sonnan keyin Tashkent liniyasi menen Samarqanddan Andijanǵa temir jolı jatqızıw ushın Aktsionerlik jámiyet dúziw haqqındaǵı másele kóterildi. Tashkent qala dumasi Ferǵana hám Sirdaryo wálayatlarınan Tashkentge shekem temir jol jatqızıw haqqındaǵı ótinish menen shıqtı. Bul bolsa qalanıń bul jaylar menen ajıralmas baylanıs ornatıwına múmkinshilik jaratardı.
1898 jılda Samarqand-Andijan temir jolı (Kaspiy artı ) hám 1901-1906 jıllarda bolsa Orenburg-Tashkent temir jolı bitkazildi, keyinirek temir jollar Ferǵana wálayatı tárep dawam ettirildi.
Qalalarda temir jol yotqizilishi menen vokzallar, temir jol ustaxonalari, liniyalarda bolsa stanciyalar, jańa mákan-jaylar payda bolıwına alıp keldi. Bul jerde tiykarınan orıslar posyolkalari hám temir jol ustaxonalari payda boldı. Bul bolsa óz gezeginde úlkede orıs puqaralarina taǵı kóreyishiga alıp keldi.
Rossiya imperiyasi Tashkent qalasın basıp alǵannan keyin, bul jerde óziniń kolonizatorlik poziciyasin bekkemlew hám Qo'qon, Buxara hám Xiva xonliklariga qaraqshılıq siyasatın dawam ettiriw maqsetinde Tashkent qalası «jańa» bólegin tayansh punktine aylantırdı. Jergilikli xalıqtıń qarsılıgınan xavsiragan patsha administraciyası Tashkent qalasınıń yonginasida, yaǵnıy Salmanıń arǵı tárepinde jańa qala qurıwǵa kirdiler. Keyinirek bul «jańa» qala Túrkistan úlkesinig siyasiy, basqarıw hám ekonomikalıq orayına aylanıp qaldı.
Barinen burın qala xalqınıń hasası áskerler hám olardıń shańaraqlarınan ibarat edi. Rossiya imperiyasining tiykarǵı maqseti Túrkistan úlkesin ruslashtirishdan ibarat edi. Sol maqsette Rossiyadan Túrkistan úlkesine yersiz dexqonlar hám mujiklarni kóshirip keltiriw sebepli úlkede orıs xalqınıń sanı barǵan sayın kóbeyip bardı.
Tashkent “jańa” bólegi xalqı tiykarınan orıslardan ibarat bolǵan. Bulmanǵa kóshirip keltirilgen orıs xalqı ushın túrli jeńillikler hám mol hasıl jerler ajıratılǵan. Waqıt ótiwi menen Rossiyadan joba tiykarında hám óz ixtiyori menen kóship keliwshilerdiń jer hám jumıs menen támiyinlew mashqalaǵa aynalǵan. Hátte eski qalada da kóship kelip o'rnashgan jarlı orıs dexqonlar sanı kóbeyip barǵan.
Shor Rossiyasınıń barlıq áskeriy hám basqarıw ımaratları, xojalıq xızmet kórsetiwshi kárxanalar hám t.b. qalanıń áyne «jańa» bóleginde jaylasqan edi. Tashkent qalasındaǵı barlıq qolaylıqlar hám jańalıqlar tek ǵana «jańa» bólekte jasawshı orıs xalqı ushın jaratılǵan.
Xalıqtıń kóbeyip barıwı qala maydanınıń keńeyiwine alıp keldi. Qala rawajlanıwı radiuslı sheńber joybarı boyınsha rawajlanǵan. Ol jaǵdayda tuwrı hám shiǵıp bolmaytuǵın kósheler, baǵlar, qıyabanlar, maydanlar, basqarıw ımaratları, áskeriy hám jámiyetlik mákemeleri, turar -jay úyleri, telefon, pochta, telegraf, transporttıń jańa túrleri (tramvay, temir jol, velosipedler, elektr chirog'i, xojalıq xızmet sarayları hám t.b. lar) payda boldı. Shor administraciyası bul jerde ózi ushın barlıq qolaylıqlar jaratılǵan hám joybarı menen júdá uqsas bolǵan kishkene «Peterburg»ga uqsaǵan qala qurıwdı qaratǵan edi.
Kóshelerdi remontlaw, jaqtılandıriw, telefon, pochta, tramvay hám t.b.lardıń barlıǵı qalanıń «jańa» bólegi ushın qurıldı. Eski qalanıń orayı esaplanǵan bazar jáne onıń átirapındaǵana «jańa» qalalıqlar ushın jaratılǵan qolaylıqlardıń onnan birin kóriw múmkin edi.
Abadanshılıq jumısları da qalanıń eki bólegi ushın birdeyde alıp barilmadi. Bul jaǵday jergilikli xalıq hám qala Dumasidagi túpkilikli xalıq wákilleriniń narazılıǵına sebep bolǵan. Shunki barlıq salıq hám tólewlerdiń eń kóp bólegi eski qala xalqınan alınǵan hám jańa qala ǵárejeti ushın isletilingen. Sol sebepli de eski hám jańa qala ortasındaǵı ayırmashılıq kútá úlken bolǵan.
2002 jılda reforma processinde, bir qatar kárxanalar Ashıq aksiyadorlik jámiyetlerine ózgertirildi: konteynerlarda júk tasıw boyınsha “O'ztemirjolkonteyner”OAJ, tońlatqısh bólimlerde tez buziluvchan ónimlerdi tasıw boyınsha “Jolreftrans” OAJ, xalıq aralıq, jergilikli hám qala átirapına jolawshılardı tasıw boyınsha “O'ztemirjoljolovchi” OAJ, júk vagonlarini remontlaw boyınsha “O'ztemirvagon” OAJ, jolawshı vagonlarini qurıw hám remontlaw boyınsha “TashvQTZ” OAJ.
Alıp barılıp atırǵan reformalar menejmentti jetilistiriwge, basqarıwdıń korporativ usılların engiziwge, kórsetilip atırǵan xızmetler kóleminiń asıwına, olardıń sapasın asırıwǵa, investitsiyalardı tartıwǵa, sap dáramattı asırıwǵa hám tiykarǵı kapitalǵa kapital qoyılmalardıń arnawlı bir ósiwine sebep boldı.
Ǵárezsizlik jılları dawamında Ózbekstanda jańa polat ızlardı (magistral) qáliplestiriw boyınsha úlken jumıslar etildi. Qızılqum shólida Navaiy -Uchquduq-Sultanuvaystog'-Nókis temir jolları qurıldı, Amudarya arqalı temir jol-avtomobil qospa ko'prigi qurıldı, quramalı taw sharayatında Toshguzar-Boysun-Qumqo'rg'on temir jolı qurıldı.
Biz ámeldegi bolǵan temir jol tarmaǵın modernizaciyalawǵa da zárúrli áhmiyet beremiz. Aziya rawajlanıw bankiniń tartılǵan qarjları ornına 2 iri investitsiya joybarı ámelge asırıldı hám Tashkent-Samarqand-Buxara uchastkasında jollar qayta tiklendi, Keles-Buxara uchastkasında 600 kmdan artıq bolǵan uzınlıqtaǵı optikalıq talshıqlı baylanıs liniyalarini jatqızıw juwmaqlandi. Toqımashı -Angren temir jol liniyasini elektrlastırıw jumısları juwmaqlandi. Jańa Jańayer-Jizzaq hám Jańayer-Farhod temir jol liniyalarini qurıw jumısları juwmaqlandi.
Jámiyet lokomotiv parklarini, jolawshı hám júk vagonlarini jańalaw boyınsha bir qatar joybarlardı ámelge asırıp atır. “Ózbekstan temir jolları” AJ kárxanalarında jolawshı hám júk vagonlarini ceriyali islep shıǵarıw ózlestirildi. Bul, soniń menen birge, hawanı sovitish úskenesi menen úskenelestirilgen kupeli vagonlar, júk vagonlarining eń úlken talapǵa túrleri - jabıq, neft ónimleri ushın cisternalar, yarımvagonlar hám basqalar.
Júk hám jolawshı vagonlarini islep shıǵarıw ushın tiyisli litsenziya hám sertifikatlar alınǵan, vagonlar standartlarǵa hám 1520 mm li temir jol aralıǵı talaplarına juwap beredi, sanaat kárxanalarında sapa menejmenti sisteması ISO 9001-2000 engizilgen. Házirgi waqıtta vagonlar MDH mámleketleri temir jolları arqalı háreketlenip atır.
Temir jolda elektr tartıwdıń teplovoz tartıwǵa salıstırǵanda isenimli hám natiyjeliligine shubha joq. Ulıwma alǵanda, elektrovozlar ápiwayılaw bolıp tabıladı, ekspluataciya qılıw processinde qolaylaw hám ásirese qala sharayatında zárúrli faktor bolǵan zat - átirap ortalıqtı kemrek pataslantıradı.
Ózbekstan temir jollardı turaqlı aǵımda elektrlastırıw 1971 jılda baslanǵan. Shet el investitsiyalar hám " Ózbekstan temir jolları" AJning óz qarjları ornına ámelge asırılǵan sońǵı joybarlarınan biri Toqımashı temir jol uchastkasın elektrlastırıw edi. Bul temir jol uchastkasın paydalanıwǵa tapsırıw ornına elektrlastırılgan uchastkalardıń ulıwma uzınlıǵı 1601 km ga jetti.
Joybardıń maqseti bul uchastkada ámeldegi bolǵan dizel tartıwdı ózgeriwshen júzimli elektr tartıwǵa ózgertiw edi, bul Tashkent aymaǵında barlıq temir jol liniyalarini zamanagóy texnologiyalarǵa ótiwdi juwmaqlawǵa alıp keledi.
Pútkil uchastka boylap jańa texnologiyalar - SCADA aralıqtan basqarıw sisteması, baylanıs sisteması, tartıw podstansiyalari, mikroprotsessor oraylastırıw sisteması, kósher hám telekommunikatsiya electron esaplaw sistemaları engizilgen. Elektr támiynat sisteması poezdlardıń saatına 160 km ge deyin tezlik menen háreketleniwin esapqa alǵan halda qurılǵan.