Termiz Davlat Unversiteti Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta’lim yo’nalishi 2-kurs 421-guruh talabasi Mamatraimova Farangizning Odam va hayvonlar fiziologiyasi fanidan tayyorlangan taqdimoti

Termiz Davlat Unversiteti Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta’lim yo’nalishi 2-kurs 421-guruh talabasi Mamatraimova Farangizning Odam va hayvonlar fiziologiyasi fanidan tayyorlangan taqdimoti

Mushak qisqarishining energetikasi

• Reja:
• 1.Ko’ndalang targ’il mushak tuzilishining xossalari.
• 2.Muskullarning qo'zg'aluvchanligi va o’tkazuvchanligi,qisqarish turlari.

Targ’il mushaklarning xossalari. Ko’ndalang-targ’il mushaklarning odam va umurtqali hayvonlarda uchta asosiy xossasi farqlanadi: 1. Qo’zg’aluvchanlik, ya’ni membranani ionlar uchun o’tkazuvchanligini o’zgartirib, ta’sirotga harakat potensiali vujudga keltirishi bilan javob berish qobiliyati;

Targ’il mushaklarning xossalari. Ko’ndalang-targ’il mushaklarning odam va umurtqali hayvonlarda uchta asosiy xossasi farqlanadi: 1. Qo’zg’aluvchanlik, ya’ni membranani ionlar uchun o’tkazuvchanligini o’zgartirib, ta’sirotga harakat potensiali vujudga keltirishi bilan javob berish qobiliyati;

2. O’tkazuvchanlik, ya’ni harakat potensialini tola bo’ylab tarqatish qobiliyati;

3. qisqaruvchanlik, ya’ni qo’zg’alish natijasida kaltalanish yoki o’z tarangligini o’zgartirish qobiliyati.

• Bu mushak tolasining asosiy xususiyati shundan iboratki, uning protoplazmasida (sarkoplazmasida), tolaning uzunchoq o’qi atrofida joylashgan ko’pgina yupqa (diametri taxminan 1 mkm) iplarning, ya’ni miofibrillalarning mavjudligidadir.
• Miofibrillalar birin-ketin kelgan polyarizatsiyalangan (yorug’likni turli ravishda sindiradigan) disklardan iborat. Yorug’likni ikki yuzaga sindiradigan disklar oddiy mikroskopda qoramtir ko’rinadi va ular anizotrop disklar deb ataladi. Tolaning bu disklarga yondosh qismlari esa yorug’likni bir yuzada sindiradi, ular mikroskopda tiniq ko’rinadi va izotrop disklar deb ataladi. Anizotrop disklar A harfi bilan, izotrop disklar I harfi bilan belgilanadi.

Silliq mushaklarda ham qo’zg’alishdan so’ng qisqarish sodir bo’lishi, ya’ni elektromexanik bog’lanish kalsiy ionlari ishtirokida yuzaga chiqadi. Ularning hujayralarini sarkoplazmatik retikulumida joylashgan kalsiy nasoslari juda kuchsizligi sababli, qisqarish vaqtida erkin xolga o’tgan kalsiy ionlarini mioplazmadan yo’qotish ancha vaqt davom etadi va natijada mushak sekinlik bilan bo’shashadi. Qisqarish aktin iplarining miozin iplariga nisbatan sirpanishiga bog’liq. Ammo, bu sirpanishning va ATF parchalanishining tezligi ko’ndalang-targ’il mushaklardagiga qaraganda 100-1000 marta kam. Shu tufayli, silliq mushaklar charchamasdan uzoq va turg’un qisqarishga moslashgan. Shu bilan birga, bir xil ko’ndalang kesimga ega silliq va targ’il mushaklar hosil qiladigan tortish tarangligi teng darajada bo’ladi (30-40 N/sm2) va ular bir xil og’irlikdagi yukni ko’tara oladilar.

• Silliq mushaklarda ham qo’zg’alishdan so’ng qisqarish sodir bo’lishi, ya’ni elektromexanik bog’lanish kalsiy ionlari ishtirokida yuzaga chiqadi. Ularning hujayralarini sarkoplazmatik retikulumida joylashgan kalsiy nasoslari juda kuchsizligi sababli, qisqarish vaqtida erkin xolga o’tgan kalsiy ionlarini mioplazmadan yo’qotish ancha vaqt davom etadi va natijada mushak sekinlik bilan bo’shashadi. Qisqarish aktin iplarining miozin iplariga nisbatan sirpanishiga bog’liq. Ammo, bu sirpanishning va ATF parchalanishining tezligi ko’ndalang-targ’il mushaklardagiga qaraganda 100-1000 marta kam. Shu tufayli, silliq mushaklar charchamasdan uzoq va turg’un qisqarishga moslashgan. Shu bilan birga, bir xil ko’ndalang kesimga ega silliq va targ’il mushaklar hosil qiladigan tortish tarangligi teng darajada bo’ladi (30-40 N/sm2) va ular bir xil og’irlikdagi yukni ko’tara oladilar.

Silliq mushak shu sharoitda targ’il mushakka nisbatan 100-500 marta energiyani kam sarflaydi.Silliq mushaklar serotonin, astetilxolin, adrenalin, noradrenalin, gistamin, bradikinin va prostaglandinlarga juda ham sezgir bo’ladi. Astetilxolin deyarli barcha a’zolardagi silliq mushaklarni qo’zg’atib qisqartiradi, ammo qon tomirlarini silliq mushaklarining qo’zg’alishini tormozlaydi. Gumoral ta’sirotlarning natijasi silliq mushakning turlari va ularni fiziologik holatiga bog’liq.

Silliq mushaklar simpatik va parasimpatik asab tolalari, hamda metasimpatik asab bog’lamlari bilan innervastiyalanadi. Lekin, silliq mushaklarning ha mmasi ham innervastiyalangan bo’lmaydi. Ularning ko’pchiligi asab tizimi tomonidan to’g’ridan-to’g’ri boshqarilmasdan, balki boshqa silliq mushaklar hujayralari tomonidan bilvosita boshqariladi.

Silliq mushaklar simpatik va parasimpatik asab tolalari, hamda metasimpatik asab bog’lamlari bilan innervastiyalanadi. Lekin, silliq mushaklarning ha mmasi ham innervastiyalangan bo’lmaydi. Ularning ko’pchiligi asab tizimi tomonidan to’g’ridan-to’g’ri boshqarilmasdan, balki boshqa silliq mushaklar hujayralari tomonidan bilvosita boshqariladi.

• Silliq mushaklarning energiya sarf qilishi (bir xil qisqarish kuchida), ko’ndalang-targ’il mushaklarnikiga qaraganda 100-500 marta kam.

Asab tolasi va mushak tolasi membranalarida tinchlik potensialining hosil bo’lishi va harakat potensialining rivojlanishida deyarli farq bo’lmaydi. Shu bilan birga, mushak tolalarning qo’zg’aluvchanligi anchagina pastdir. Buning sababi, mushak tolasi membranasining tinchlik potensiali miqdori asab tolasidagidan ko’proq bo’lishidadir. Asab tolasi membranasida tinchlik potensiali miqdori – 70 mV bo’lsa, mushak tolasi membranasida 90 mV ga teng bo’ladi. Ammo ikkala membranani depolyarizastiyalanishining kritik darajasi bir xilda, ya’ni 50 mV ga tengdir. Demak, asab tolasini qo’zg’atish uchun uning membranasini 40 mV ga depolyarizastiyalash zarur. Shuning uchun, mushak tolasini qo’zg’atadigan elektr tokining bo’sag’a kuchi asab tolasini qo’zg’atadigan bo’sag’a kuchidan ancha ko’p.

E'tiboringiz uchun rahmat

• E'tiboringiz uchun rahmat