Tetranychus urticae Koch, fitofag zararkunanda bo'lib, ko'plab qishloq xo'jaligi ekinlarida, shu jumladan meva, paxta, sabzavot va manzarali o'simliklarda hosilni sezilarli darajada yo'qotishiga olib kelishi mumkin

Tetranychus urticae Koch, fitofag zararkunanda bo'lib, ko'plab qishloq xo'jaligi ekinlarida, shu jumladan meva, paxta, sabzavot va manzarali o'simliklarda hosilni sezilarli darajada yo'qotishiga olib kelishi mumkin. Bugungi kunga qadar dunyo bo'ylab 3877 ta turlari qayd эtilgan[1].

Tetranixid ўргимчакканалар (Acari, Tetranychidae) keng tarqalgan o'simlik zararkunandalari бўлиб. Bu oilaга 1302 turni o'z ichiga oladi va bu raqam doimiy ravishda o'sib boradi. Ukrainaнинг janubiy viloyatlarиda tetranixid turlari qayd etilgan. Ўргимчакканаларнинг turlarni ривожланиши ko'pincha yashash joylari va keltirib chiqaradigan iqlim o'zgarishlari bilan bog'liq. Ўргимчакканаларнинг ривожланиши вақтида назорат қилинмаса zararkunandalarning ommaviy tarqalishiga olib kelishi mumkin[2].

Tetranychus urticae Koch fitofag zararkunanda bo'lib, ko'plab qishloq xo'jalik ekinlarida, зарар келтириши, ва hosilni yo'qotishiga olib kelishi mumkin. Bugungi kunga kelib, ўргимчакканаларнинг 3877 dunyoda qayd etilgan[3].

Ispaniya bog'lariда o'rgimchakканалар tez-tez uchraydi. Уларнинг энтомофаглари Neoseiulus californicus va Phytoseiulus persimilis. мавжудлигига қарамасдан T. urticae ning tabiiy nazorati etarli emas[4].

Tetranychus urticae, Ispaniyaning bog'larida eng muammoli fitofag zararkunandalaridan biridir. Ushbu ekotizimda eng ko'p uchraydigan yirtqich Euseius stipulatus, Phytoseiulus persimilis va Neoseiulus californicus. Euseius stipulatus dominant, ammo T. urticae-ni o'lja sifatida ўзиқланишига unchalik moslashмаган[5].

Tetranychus urticae Kochнинг tuxumlariga Amblyseius swirskii (Athias-Henriot)ni uchta doimiy haroratда 25, 30 va 35 °С зарар етказиши aniqlandi. Йirtqichlik darajasi lichinkadaларда harorat 25 dan 35 °C gacha ko'tariлганда яққол намоён бўлади. Урғочи yirtqich qobiliyati 35 °C da har bir urg'ochi kuniga taxminan 40 тага яқин tuxumларини қўяди. Энтомофагларни ривожланиши ва кўпайишига хаво харорати таъсир кўрсатади[6].

Tetranychus urticae - turli mevali ekinlarda uchraydigan keng tarqalgan polifagli kana. Tetranychus urticae barglarning pastki qismida o'simlik hujayralarini teshib, hujayra tarkibini so'rib oladi. T. urticae tomonidan barglarning shikastlanishi va meva hosilini pasaytirishi mumkin[7].

O‘tlardan ajriqqa zarar yetkazmaydi. O‘rgimchakkana O‘zbekistonning barcha viloyatlarida keng tarqalgan. Erkagi 0,2-0,3 mm, urg‘ochisi 0,4-0,6 mm kattalikda bo‘ladi. Yozda ko‘k sariq, erta bahorda va kuzda qizg‘ish rangli bo‘ladi. O‘rgimchakkana tuxum, lichinka, nimfa va yetuk kana bosqichlarida rivojlanadi. Lichinkasida 3 juft oyoq, nimfa va yetuk kanalarida esa 4 juft yoq bo‘ladi. O‘rgimchakkananing orqa tomonida 7 qator bo‘lib, 26 ta tuk joylashgan. O‘rgimchakkananing yetuk zoti, lichinka va nimfalari o‘simlik shirasini so‘rib zarar yetkazadi. Ular, ayniqsa, bargning orqa tomonida ko‘p bo‘ladi. O‘rgimchakkanani aniqlash uchun zararlangan barg olinib, orqa tomoni bilan toza qog‘ozga silkitiladi

va lupa yordamida tekshirib ko‘riladi. Turli tomonga harakatlanayotgan o‘rgimchakkanalar kuzatiladi. Urg‘ochi o‘rgimchakkanalar o‘simlik qoldiqlari va tuproq yoriqlarida qishlaydi. Qishlovdan o‘rgimchakkana o‘rtacha kunlik harorat +7 °C ga yetganda, ya’ni mart oyida chiqadi. Ob-havo sharoitiga qarab umumiy rivojlanish davri 8-30 kun davom etadi. O‘rgimchakkana O‘rta Osiyoda 12-20 marta avlod beradi.

Qo‘ng‘ir meva kanasi. Qo‘ng‘ir meva kanasi bog‘ o‘simliklaridan o‘rik, olma, olxo‘ri, olcha va gilos kabi mevali daraxtlarga kuchli zarar yetkazadi. Qo‘ng‘ir meva kanasi O‘zbekistonda keng tarqalgan. Bu kana bilan zararlangan barglar qo‘ng‘ir tusga kiradi va fotosintez xususiyati pasayadi. Barglar va daraxt mevalari mayda bo‘lib yetilmasdan to‘kilib ketadi. Qo‘ng‘ir meva kanasi urg‘ochisining kattaligi 0,6 mm, erkagi 0,3 mm ga yetadi. Tanasi oval shaklda bo‘lib, orqa tomoniga qarab yassilashgan. Tuxumi yumaloq, 1,5 mm kattalikda. Tuxumlik bosqichida oziqlangan o‘simligining novdalar po‘stlog‘ida, kurtaklar asosida qishlaydi. Erta bahorda lichinkalari kurtaklar ichida oziqlanadi. Urg‘ochi qo‘ng‘ir meva kanasi barg va novdalarga 25-90 tagacha tuxum qo‘yadi. Yiliga 3-6 marta nasl beradi.

Kanalarga qarshi kurash choralari O‘rgimchakkanaga va boshqa kanalarga qarshi asosan agrotexnik, biologik va kimyoviy kurash choralari olib boriladi. Agrotexnik usul. Agrotexnik kurash usuli yordamida o‘rgimchakkana ko‘payib ketishining oldini olish, ba’zan esa butunlay qirib tashlash mumkin. Agrotexnik kurash usulini muvaffaqiyatli qo‘llash yo‘li bilan o‘rgimchakkana uchun noqulay sharoit yaratish. Agrotexnik tadbirlardan to‘g‘ri foydalanish o‘rgimchakkanadan tashqari ko‘plab zararkunanda hasharotlar ommaviy ko‘payib ketishining oldini olishga, zarar keltirish darajasini kamaytirishga olib keladi. Bunday agrotexnik kurash choralariga qator oralariga ishlov berish, almashlab ekish, o‘g‘itlashni, sug‘orish ishlarini o‘z vaqtida amalga oshirish kabi tadbirlar kiradi. Yaxob suvi berish bilan ham yaxshi natijalarga erishiladi. O‘simlikka mineral va organik o‘g‘itlarni to‘g‘ri tanlab, ilmiy asosda berish o‘simlikning o‘rgimchakkana va boshqa zararkunandalarga chidamliligini oshiradi. Kaliyli va fosforli o‘g‘itlar o‘simliklarning mexanik to‘qimalarini mustahkamlab qoplovchi to‘qimasini qalinlashtiradi. Natijada o‘rgimchakkana va boshqa kanalarning hartumi o‘simlik shirasini so‘rish uchun qisqalik qiladi. Har bir ekinda uchraydigan zararkunandaning hayot kechirishini hisobga olgan holda hosilni yig‘ishga kirishilsa, kelgusida shu turdagi zararkunanda tarqalishining oldi olinadi.

Kimyoviy kurash usuli. O‘rgimchakkana va boshqa kanalar yoppasiga ko‘payib ketgan vaqtda ularga qarshi qiruvchi chora-tadbirlardan kimyoviy kurash choralari olib boriladi. Bunda ularga qarshi O‘zbekistonga ishlatishga ruxsat etilgan inson va issiq qonli organizmlar hamda atrof-muhit uchun kam zaharli bo‘lgan pestitsid (zararli organizmlarga qarshi kurashda ishlatiladigan kimyoviy modda)lardan foydalaniladi. O‘rgimchakkanaga qarshi kurashda akaritsid (kanalarga qarshi kurashda qo‘llaniladigan pestitsid) lardan nissoran 10% li n.k.(namlanuvchi kukuni) gektariga 0,1 kg, neoron 50% li k.e-gektariga 1 litr, oltingugurt 80 % n.k-gektariga 10 kg, 0,5-10 li oltingugurtning ohakli qaynatmasi va boshqa pestitsidlar qo‘llaniladi. O‘rgimchakkanaga qarshi eng samarali kurash usuli oldini olish chora tadbirlari bo‘lib hisoblanadi. Buning uchun 10 lioltingugurtni ohakli qaynatmasi bilan dala atrofidagi begona o‘tlarga o‘rgimchakkana ekin maydoniga tushmasdan oldin ishlov berish yaxshi natija beradi.

Biologik kurash usuli. O‘rgimchakkana va boshqa kanalarning tabiiy kushandalari ko‘p bo‘lib, ular kanalarning sonini ma’lum darajada cheklab turadi. Bularga oltinko‘z, kanaxo‘r trips va boshqalar kiradi. O‘zbekiston biolaboratoriyalarida oltinko‘z ko‘paytiriladi. Oltinko‘zni o‘rgimchakkana va boshqa kanalarga qarshi kurashda qo‘llash yaxshi samara beradi.

[1] S. Attia, K. L. Grissa, G. Lognay, E. Bitume, T. Hance, и A. C. Mailleux, «A review of the major biological approaches to control the worldwide pest Tetranychus urticae (Acari: Tetranychidae) with special reference to natural pesticides: Biological approaches to control Tetranychus urticae», J. Pest Sci., т. 86, вып. 3, сс. 361–386, 2013, doi: 10.1007/s10340-013-0503-0.

[2] O. V Zhovnerchuk и P. Y. Chumak, «The spider mite schizotetranychus spireafolia (Acari, Tetranychidae), specific pest of spiraea in the A. V. fomin botanical garden», Vestn. Zool., т. 52, вып. 5, сс. 389–394, 2018, doi: 10.2478/vzoo-2018-0041.

[3] S. Attia, K. L. Grissa, G. Lognay, E. Bitume, T. Hance, и A. C. Mailleux, «A review of the major biological approaches to control the worldwide pest Tetranychus urticae (Acari: Tetranychidae) with special reference to natural pesticides: Biological approaches to control Tetranychus urticae», J. Pest Sci., т. 86, вып. 3, сс. 361–386, 2013, doi: 10.1007/s10340-013-0503-0.

[4] R. Abad-Moyano, A. Urbaneja, и P. Schausberger, «Intraguild interactions between Euseius stipulatus and the candidate biocontrol agents of Tetranychus urticae in Spanish clementine orchards: Phytoseiulus persimilis and Neoseiulus californicus», Exp. Appl. Acarol., т. 50, вып. 1, сс. 23–34, 2010, doi: 10.1007/s10493-009-9278-7.

[5] R. Abad-Moyano, A. Urbaneja, D. Hoffmann, и P. Schausberger, «Effects of Euseius stipulatus on establishment and efficacy in spider mite suppression of Neoseiulus californicus and Phytoseiulus persimilis in clementine», Exp. Appl. Acarol., т. 50, вып. 4, сс. 329–341, 2010, doi: 10.1007/s10493-009-9320-9.

[6] F. R. Afshar и M. Latifi, «Functional response and predation rate of Amblyseius swirskii (Acari: Phytoseiidae) at three constant temperatures», Persian J. Acarol., т. 6, вып. 4, сс. 299–314, 2017, doi: 10.22073/pja.v6i4.32392.

[7] A. L. Harris, R. Ullah, и M. T. Fountain, «The evaluation of extraction techniques for Tetranychus urticae (Acari: Tetranychidae) from apple (Malus domestica) and cherry (Prunus avium) leaves», Exp. Appl. Acarol., т. 72, вып. 4, сс. 367–377, 2017, doi: 10.1007/s10493-017-0154-6.