Texnikalıq rawajlanıwǵa tásir kórsetedi hám sol sebepli onıń taraqqiy

Dissertatsiya temasınıń aktuallıǵı hám zárúrshiligi. Jáhán
tájiriybesi sonı kórsetedi, ximiya sanaatı málim dárejede ilimiy-
texnikalıq rawajlanıwǵa tásir kórsetedi hám sol sebepli onıń taraqqiy
etiwi mámleket ekonomikasınıń rawajlanıw kriteryası esaplanadı. Házirgi
waqıtta ximiya sanaatınıń zárúrli ónimi esaplanǵan potashga úlken
defitsit sezilmoqda. Potash ekonomikanıń kóp tarawlarında qollanılıp atır :
ximiya sanaatında boyawlar tayarlaw ushın, jeńil sanaatda terine ishlov
beriwde, xojalıq ximiyada juwıw quralları tayarlaw ushın, shıyshe sanaatında
optikalıq shıyshe islep shıǵarılishida, awıl xojalıǵında - xlorsiz kaliyli
tógin retinde hám basqa tóginlerdi alıwda, qurılısda betonǵa muzlawǵa
qarsı qosımsha retinde, azıq-túlik sanaatında bolsa - 2, 5 - 50 gr muǵdarda
azıq-túlik ónimleriniń 10 standartında stabilizator retinde,
bunnan tısqarı kilogramiga 70 g muǵdarda kakao hám shokolad ónimlerine
potash qosılıwına ruxsat beriledi. Sol sebepli sanaat kárxanalarında
túrli ónimler islep shıǵarıw processlerinde paydalanıw ushın
mólsherlengen potash alıw texnologiyaların engiziw úlken axamiyat
kásip etedi.
Dúnyada potash islep shıǵarıw kóbinese elektrokimyoviy
usıl menen alınǵan kaliy gidroksidini karbonizatsiyalashga yamasa nefelenni
energiya talap etiwshi iri texnologiyalarında qayta islewge tiykarlanǵan.
Usınıń sebepinen, potash islep shıǵarıwdı ekologiyalıq zıyansiz, energiya sarpın
kemeytiw imkaniyatın beretuǵın ratsional hám ekonomikalıq texnikalıq sheshimlerdi
islep shıǵıw hám ámelge asırıw aktual wazıypa esaplanadı. Bul
maqsetke erisiw ushın tómendegi jónelisler boyınsha tiyisli ilimiy-
texnikalıq sheshimlerdi tiykarlash zárúr : dietilamin, dietilamin gidroxlorid,
kaliy gidrokarbonat hám kaliy xloridinen ibarat tórt komponentli óz-ara
tásirlashuv sistemasınıń qananalitik usıl járdeminde potash alıwdı
teoriyalıq analiz qılıw ; kaliy gidrokarbonatini kaliy xloridi eritpesin
dietilamin qatnasıwında karbonizatsiya qılıp alıw texnologiyasın islep
shıǵıw.
Respublikamızda keń kólemde ámelge asırılıp atırǵan ilajlar hám
innovciyalıq islenbeler nátiyjesinde potash, natriy gidrooksidi, kaliy
sulfatı, kaliy xloridi, kaliy nitratı, túrli mineral tóginler hám ximiyalıq
reagentlar islep shıǵarıw salasında arnawlı bir nátiyjelerge eriwilmoqda.
Ózbekstan Respublikasınıń 2017-2021 jıllarǵa mólsherlengen háreketler
strategiyasınıń úshinshi baǵdarında «... sanaattı joqarı texnologiyalı qayta
islew tarmaqların, bárinen burın, jergilikli sheki onim resurslarini tereń
qayta islew tiykarında joqarı qosımsha bahalı tayın ónim islep
shıǵarıw... »1 sıyaqlı zárúrli wazıypalar belgilep berilgen. Buǵan baylanıslı, atap aytqanda Potash alıwdıń ratsional hám nátiyjeli hám de resurstejamkor
texnologiyasın islep shıǵıw hám engiziw aktual esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 7 fevral daǵı PF
4947-sanlı
«2017-2021 jıllarda Ózbekstan Respublikasın
rawajlandırıwdıń besew ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler
strategiyasi» tuwrısındaǵı Pármanı hám de hám 2017 jıl 23 avgustdaǵı PQ-
3236 -sanlı «2017-2021 jıllarda ximiya sanaattı rawajlandırıw programması
tuwrısında»gi, 2018 jıl 25 oktyabr degi PQ-3983-sanlı «Ózbekstan
Respublikasında ximiya sanaatın jedel rawajlandırıw ilajları
tuwrısında»gi hám 2019 jıl 3 apreldegi PQ-4265 sanlı «Ximiya sanaatın jáne de
reformalaw jáne onıń investitsiyalıq ózine tartatuǵındorligini asırıw ilaj
ilajları tuwrısında»gi Qararları hám de usı iskerlikke tiyisli basqa
normativ-huqıqıy hújjetlerde belgilengen wazıypalardı ámelge asırıwǵa
usı dissertatsiya izertlewi arnawlı bir dárejede xızmet etedi.
Izertlewdiń respublika pán hám texnologiyaların rawajlanti-
rishning ústin turatuǵın baǵdarlarına sáykesligi. Usı izertlew respublika
pán hám texnologiyalar rawajlanıwınıń vII. «Ximiyalıq texnologiyalar hám
nanotexnologiyalar» ústin turatuǵın baǵdarına muwapıq orınlanǵan.
Mashqalanıń úyrenilganlik dárejesi. Ilimiy-texnikalıq ádebiyatda
ekonomikanıń túrli tarawlarında potashni islep shıǵarıw hám odan
paydalanıw boyınsha málim kólem degi ilimiy materiallar bar. O. Eisa,
H. Lui, B. Zhao, S. Roman Dipling, X. Wang, X. Qian, H. Hirano, V. A. Panasenko,
Thomas H. Neuman, William W. Berry, J. Clavr Batty, A. Ol. Erkaev, Z. K. Toirovlar
sıyaqlı dúnya ilimpazları tárepinen hár qıylı organikalıq bolmaǵan hám organikalıq birikpeler
tiykarında potash óndiristiń teoriyalıq tiykarları hám texnologiyası
boyınsha ilimiy-izertlew jumısları alıp barılǵan. Shet elda potash alıwdıń
eń keń tarqalǵan usılı bul elektrolitik bolıp, kaliy xloridin
elektrolizidan alınǵan o'yuvchi kaliy siltiin karbonizatsiya etiwden
ibarat. Kaliy xloridti kaliy xlorid eritpesinde aktivlashgan magniy
karbonatı suspenziyasini 5-18 atm basımı astında karbonizatsiyalashtirish
arqalı potashga qayta islew múmkin. Kaliy xloridi ornına soda hám potash
suyıqlıǵın da karbonizatsiya qılıw múmkin. Potashni kaliy xloridin
kaliy kremniyftoridi arqalı natriy ftoridi menen bir waqıtta alıw
múmkin. Soda óndiristiń ammiakli usılına uqsas aminli usılda,
yaǵnıy ammiak ornına hár qıylı isenimlerden paydalanıp alıw usılı da
málim. Potash tábiyiy kaliy sulfatın formiat usılında, sonıń menen birge
Leblan, tsianamidli, bariyli hám basqa usıllar járdeminde de qayta islep
alıw múmkin.
Dissertatsiya temasınıń dissertatsiya atqarılıp atırǵan ilimiy-
izertlew muassasining ilimiy-izertlew jumısları menen baylanıslılıǵı.
Dissertatsiya jumısı Tashkent ximiya -texnologiya institutınıń ilimiy-izertlew
jumısları rejesiniń F-7-31 “Teńiz hám kól tuzli qatlamlarınıń fizikalıq-
ximiyalıq analizi hám olardı kompleks qayta islewdiń ilimiy tiykarlari”
(2012-2016 yy.) fundamental hám ITD - 12-36 “Tyubegatan koni sil'vinitlarini qospa bayıtıw usılı texnologiyasın islep shıǵıw”

(2014-2016 yy.) innovciyalıq joybar temaları sheńberinde orınlanǵan.

Izertlewdiń maqseti kaliy xloridi, karbonat angidridi - azotli
tóginler kárxanası shıǵındısı hám dietilamin (DEA) tiykarında isenim usılında
potash alıw texnologiyasın islep shıǵıwdan ibarat.
Izertlewdiń wazıypaları : Et2 NH+, K+
//Cl-, HCO3-- H2 O sistemasınıń
teoriyalıq analizi hám kaliy bikarbonati alıw procesi texnologiyalıq
parametrlerin ózgeriwshenlik aralıqların anıqlaw ;
dietilamin (DEA) qatnasıwında kaliy xlorid eritpesin karbonizatsiya
qılıw procesin izertlew;
kaliy xlorid eritpesin karbonizatsiya qılıw waqtında payda bolıwshı
suspenziyaning fizikalıq-ximiyalıq hám fil'trleniw ózgeshelikleri úyreniw;
karbonizatsiya va/yoki distillyatsiyadan keyin payda bolıwshı to'yingan
eritpe puwlatıw procesin tıykarlaytuǵın KCl-Et2 NH2 Cl-H2 O, KCl-CaCl2-H2 O
sistemasın texnologiyalıq analiz qılıw ;
potash óndiristegi to'yingan eritpeden dietilaminning
regeneratsiyasini izertlew;
to'yingan eritpeden DEAni puwlatıw hám distillyatsiya qılıw waqtında
payda bolǵan suspenziyaning reologik hám fil'trleniw ózgesheliklerin
úyreniw;
kaliy bikarbonatining kal'tsinatsiyalanish procesi kinetikasini
izertlew;
potash alıw procesiniń texnologiyalıq faktorların sınaqtan ótkeriw hám
ónimdiń tavar ózgesheliklerin anıqlaw ;
potash alıw texnologiyalıq sxemasın islep shıǵıw hám material balansın
dúziw;
“Dıyxanobod kaliy zavodi” AJ tájiriybe apparatında DEA qatnasıwında
kaliy xloridden potash alıw texnologiyasın sınaqtan ótkeriw;
islep shıǵarılǵan texnologiya boyınsha potash islep shıǵarıwdı
maqsetli shólkemlestiriwdiń texnikalıq-ekonomikalıq esapları.
Izertlewdiń ob'ekti kaliy xloridi, karbonat angidrid,
dietilamin, kaliy bikarbonat, kaliy karbonat, dietilammoniy xlorid,
ammoniy xloridi, dietilammoniy gidrokarbonat, dietilammoniydan
paydalanılǵan.
Izertlewdiń predmeti “Dıyxanobod kaliy zavodi” AJ kaliy
xloridi, karbonat angidrid - azotli tóginler kárxanaları shıǵındısı hám
dietilamindan potash alıwdıń maqul túsetuǵın texnologiyalıq parametrlerin
ornatıw hám de principial texnologiyalıq sxemasın islep shıǵıwdan ibarat.
Izertlewdiń usılları. Ximiyalıq, rentgenografik, termik hám
mikroskopik analiz usılları esaplanadı.
Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı tómendegilerden ibarat :
birinshi ret kaliy bikarbonat alıw texnologiyalıq faktorlarınıń
maqul túsetuǵın ózgeris aralıqları Et2 NH+, K+
//Cl-, HCO3-- H2 O óz-ara tásirlashuv
sistemasın qananalitik analiz usılı menen anıqlanǵan;
Birinshi ret potash sintezining óndirisin quraytuǵın
- karbonizatsiya, fil'tratsiya, puwlatıw, DEA regeneratsiyasi hám kal'tsinatsiya
processlerine texnologiyalıq faktorlardıń óz-ara baylanıslılıǵı anıqlanǵan;
0, 25, 50, 75, 100°S temperaturalardaǵı KCl-Et2 NH2 Cl-H2 O hám KCl-CaCl2-
H2 O úsh komponentli sistema izotermalarining teoriyalıq analizleri tiykarında
hák suti menen to'yingan eritpeden dáslepki reagentlar eritpelerin
karbonizatsiyalash hám DEA ni tazartıw waqtında payda bolǵan
to'yingan eritpeni puwlatıw procesiń maqul túsetuǵın sharayatları anıqlanǵan;
aralıq bılamıq hám eritpeler reologik ózgeshelikleriniń texnologiyalıq
faktorlarǵa baylanıslılıǵı anıqlanǵan hám kaliy bikarbonati kal'tsinatsiya
procesi kinetikasiga texnologiyalıq faktorlardıń tásir qılıw qásiyetleri
tiykarlanǵan ;
kaliy bikarbonat hám karbonatlarınıń fizikalıq-ximiyalıq hám tavar
ózgeshelikleri hám potashning kaliy xloridi, ekspanzer gazı hám DEAlardan
alıwdıń jetilisken texnologiyalıq sxeması islep shıǵılǵan.
Izertlewdiń ámeliy nátiyjeleri tómendegilerden ibarat :
“Dıyxanobod kaliy zavodi” AJ kaliy xloridi, karbonat angidrid -
azotli tóginler kárxanalarınıń shıǵındısı hám DEA lardan potash islep
shıǵarıwdıń texnologiyalıq sxeması islep shıǵılǵan ;
“Dıyxanobod kaliy zavodi” AJ sınaq apparatında potashning tájiriybe