Texnologik jarayonlarni boshqarish va eksperimentlarni rejalashtirish

O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim Vazirligi

Jizzax Politexnika Instituti

“TEXNOLOGIK JARAYONLARNI BOSHQARISH VA EKSPERIMENTLARNI REJALASHTIRISH”
fanidan

BAJARDI: 101M-19 EUTV va T guruh Xasanov B

QABUL QILDI: Asqarov I

Jizzax -2020

Mavzu: Servis korxonalarini boshqarishda yangi texnologiyalarni qo’llash

Reja:

1. 
   Korxona boshqaruvida kommunikatsiya va internetning ahamiyati.
   
2. 
   Korxona boshqaruvida axborotlar tizimi va uning bo’g’inlari.
   
3. 
   Korxona boshqaruvida xujjatlarni yuritish jarayonining ahamiyati
   
4. 
   Xulosa
   

Bugungi kunda O`zbekiston kuchli fuqorolik jamiyati qurish yo`lidan borar ekan, bu sharoitda jamiyat hayotida tub islohotlar o`tkazish va modernizatsiyalash kundalik ehtiyojga aylanadi.

XXI asr kishilik jamiyati tarixida va hayotida rivojlangan «Axborot texnologiyalari asri» sifatida kirib keldi. Ushbu yangi asr mamlakatlar, xalqlar va insonlar hayotida, tarixida o`zining o`lkan o`zgarishi va yangilanishi bilan juda katta tarixiy rol o`ynadi. Ma`lumki, biz zamonaviy kompyuter va telekomunikatsiya tizimlari hamda texnologiyalarini yanada rivojlantirishga g’oyat muhim e`tibor qaratmoqdamiz.1 Jumladan, bizning mamlakatimiz ham ushbu voqe`likdan chetda qolmagan holda islohotlar jarayoniga jadallik bilan kirib bormoqda. Zero, bugun jamiyatimiz oldida turgan eng dolzarb masala “…mamlakatimizni modernizatsiya qilish va erkinlashtirishni, siyosiy huquqiy va iqtisodiy tizimni demokratik yangilashni, yurtimizda fuqorolik jamiyatini shakllantirishni davom ettirishdir.”2

Bundan tashqari, “axborot-kommunikatsiya va telekommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi chora-tadbirlar va loyihalarni jadal amalga oshirish tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Biz o‘zimizga shuni aniq tasavvur etishimiz kerakki, iqtisodiyotning barcha sohalariga, kundalik hayotimizga zamonaviy axborot-kommunikatsiya tizimlarini keng joriy etish bo‘yicha tub va ijobiy ma’nodagi portlash effektini beradigan o‘zgarishlarni amalga oshirmasdan turib, istiqboldagi maqsadlarimizga erishish qiyin bo‘ladi.” 3

Ushbu jarayon mamlakatimiz taraqqiyotining yanada yuksalishiga va xalq hayotining tobora faravonlashuviga olib keladi. Biz erishgan ulkan marralarning eng muhimi eski tizimdan butunlay voz kechib, mamlakatimizni isloh etish va demokratlashtirish yo`lidan dadil borayotganimiz va bu jarayonning hech qachon ortga qaytmaydigan qat`iy va izchil tus olganligidir.4

1. 
   Korxona boshqaruvida kommunikatsiya va internetning ahamiyati
   

O’zbekiston mustaqillikka erishganidan boshlab ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanib, xalqaro integrasiga qo’shilmoqda. Jami timizning turli sohalarida rivojlanish ketayotganligi uchun axborotlar almashuvi masalasi tug’ildi.

Insoniyat ishlab chiqarish jarayonida tartibsiz mexanik operasiyalardan tartibli boshqaruv operasiyalari tomon jadal xarakatlanmoqda. Elektron ofislar har xil axborotlashtirish vositalari bilan ta'minlangan. Insonning ish joyi o’zgarmoqda.

Ma'lumotlarning elektron shakli xayotning barcha jabxalarida inson faoliyati xarakterini o’zgartirmoqda.

Axborot texnologiyasi va uning apparat dasturiy ta'minotining rivojlanishi, ofisda ish o’rinlarining evolyutsion va informatsion to’yinishiga sharoit yaratadi.

Korxona tomonidan yo’qotilgan axborot - bu natija va boshqaruvning yoqotilganidir. Shuning uchun axborot tizimlari qurilishida qo’yiladigan strategik maqsad, korxona erisha oladigan oqimlarining barchasini jamlashga sharoit yaratish, ofisda avtomatlashgan ish joyini integrasi qilishga kerak bo’lgan axborot oqimlari: nutq, tasvir, matn, ma'lumotlarni olishdir.

Kommunikatsiya - bu axborot almashishdir. Ana shu axborot negizida rahbar ma'lumotlar olib, samarali qarorlar qabul qiladi va ishchi xodimlarga etkazadi.

Kommunikatsi jarayonida kuniga hamma qatnashadi, ammo uning samaradorligi hammada har - xil bo’ladi. Insonlar o’zaro muloq’otda bo’lar ekan, ularning vazifalarini hal etishga harakat qilishadi

Internet bu yagona standart asosida faoliyat ko’rsatuvchi jahon global kompyuter tarmog’idir. Uning nomi ikki xil talqin qilinadi, ya’ni “International Network” — xalqaro tarmoq va “Interconnected networks” “tarmoqlararo” degan ma’noni anglatadi. U mahalliy (lokal) kompyuter tarmoqlarni birlashtiruvchi axborot tizimi bo’lib, o’zining alohida axborot maydoniga ega bo’lgan virtual to’plamdan tashkil topadi. Internet tushunchasi 1994 yildan boshlab, Internetda Web texnologiyalari muvaffaqiyatli sinovlardan o’tib so’ng paydo bo’ldi. Zero, internet texnologiyalari esa 1968 yil AQSH universitetlari orqali ixtiro qilingan.

Bunda, internet tarmogi “Web Server” orqali mijozlarni bir-biriga ulidi va unga ulangan barcha kompyuterlarning o’zaro ma’lumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. Internet tarmog’ining har bir mijozi o’zining shaxsiy kompyuteri orqali boshqa shahar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Bu esa axborot alamasish tiziminining tezligini ko’rsatadi.

Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubxonasi katalogini ko’rib chiqish, N’yu-Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi ko’rgazmasiga qo’yilgan suratlar bilan tanishish, xalqaro anjumanlarda ishtirok etish, bank muomalalarini amalga oshirishi va hatto boshqa mamlakatlarda istiqomat qiluvchi Internet tarmog’i mijozlari bilan shaxmat o’ynash mumkin.

Web serverda (kompyuterda) bir qancha tashkilot yoki korxonalarning Web saytlari (uzellari) Web sahifalari joylashishi ham mumkin. Web server tushunchasini 2 xil ma'noda ishlatish mumkin:

1. Web server tarmoq mijozlariga Web sahifa va saytlardan foydalanish imkoni beruvchi dastur ma'nosini anglatadi;

2. Web server Web resurslari saqlanayotgan va uning dastur ta'minoti ishlab turgan kompyuter ma'nosini anglatadi.

Yer sharini qamrab olgan o’zaro bog’liq kompyuter tarmoqlari to’plami. Internet protokolidan foydalanuvchi kompyuterlar, elektron pochtasi, e’lonlar 12
doskalari, ma’lumotlar bazalari va mulohaza guruhlaridan, sotsial tarmoklaridan erkin foydalanishni ta’minlaydi.

• 
  Internet tarmogining rivojlanishi ko’plab Axborot texnologiyalari soxasiga tegishli yangi ish urinlarini yaratilishiga sababchi bulishi.
  
• 
  Ishlatuvchilar Internet tarmogi resurslarini ishlatgan xolda pul ishlashni urganishmokda.
  
• 
  Freelance (uz xoxishiga kura ishlash) (dasturchilar, web-dizaynerlar, tarjimonlar i jurnalistlar);
  
• 
  Shaxsiy internet saytida pul ishlash (xar xil turdagi bannerlar, axborotlarni o’qish);
  
• 
  Forex (jaxon valyuta bozori birjasi);
  
• 
  Auksionlar;
  
• 
  Biznesning elektron kurinishida olib borishning paydo bo’lishi;
  
• 
  Biznesni boshqarish (e-mail, web site, portal);
  
• 
  Virtual axborot makoni (ishlatuvchi joylashtirgan ma’lumot umumiy ma’lumotlarning bir qismi hisoblanadi va kerakli ishlatuvchi shu ma’lumotlarni uz manfaatida ishlatishi mumkinligi);
  
• 
  e-Bussines 4 ta asosiy pogonalari Internet- infrastruktura, Internet-xizmatlar, axborot brokeri, elektron kommertsiya;
  
• 
  Yangi ma’lumotlar operativ usulda yetkazib berilishi.
  

Elektron pochta tushunchasi. Elektron pochta (e-mail – electronic mail) oddiy pochta vazifasini bajaradi. U bir manzildan ikkinchisiga ma'lumotlarni jo’natilishini ta'minlaydi. Uning eng asosiy afzalligi vaqtga bog’liq emasligida.

Elektron xatlar jo’natilgan zahotiyoq manzilga boradi va egasi olgunga qadar uning pochta qutisida saqlanadi. Bundan tashqari matnli xat, grafikli, tovushli va dastur fayllarini o’z ichiga olishi mumkin.

Elektron xatlar bir vaqtning o’zida bir necha adreslar bo’yicha jo’natilishi mumkin. Internet foydalanuvchisi elektron pochta orqali tarmoqning turli xizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi, chunki internetning asosiy xizmat dasturlari bilan interfeysga ega. Bunday yondoshuvning mohiyati shundaki, xost-kompyuterga talab elektron xat ko’rinishida jo’natiladi. Xat matni zarur funksiyalarga kirishni ta'minlovchi standart yozuvlar to’plamidan tuziladi. Bunday axborotni kompyuter komanda sifatida qabul qiladi va bajaradi.

Elektron pochta bilan ishlash uchun qator bir qancha dasturlar yaratilgan, ularni mail umumlashma nomi bilan birlashtirish mumkin. MS DOSda foydalanuvchilar uchun bml dastursi qơllanilsa, Unix-tizimlar uchun elm dastursi kengroq tarqalgan. eng qulay va foydalanishga oson dastur – Microsoft Windows uchun Eudoradan foydalaniladi. Windows XP operasion tizimida lektron pochta bilan ishlashni Microsoft Outlook Express ilovasi ta'minlaydi.

Internetda axborotlarni topishning qulay usullari mavjud. Bu vazifani qidiruv tizimlari bajaradi. Bu qidiruv tizimlari ma‘lumotlar katalogiga va maxsus qidirish tizimiga ega. Ular yordamida ma‘lumotni tezda topish mumkin.

Quyida ommabop qidiruv tizimlar ro‘yxatini keltiramiz:

1. “YAHOO” internet manzili http://www.yahoo.com. Taniqli va foydalanishga qulay qidiruv tizimi. Shuning uchun uning foydalanuvchilari ko‘pchilikni tashkil etadi.

2. “INFOSEEK SELECT SITES” internet manzili http://www.infoseek.com. InfoSeek qidiruv tizimi Yahoo kabi ish yuritadi va Web sahifalarni serverga kiritilishini ham ta‘minlaydi.

3. “HotBot” internet manzili http://www.hotbot.com. Ixtiyoriy mazmundagi ma‘lumotlar omboriga ega. Turli xildagi servis xizmatlar ko‘rsatadi. Elektron adres, telekonferentsiya va Web - sahifalarni qidiradi.

4. “EXCITE” internet manzili http://www.excite.com. Eng ommaviy server. Juda boy, turli xil mavzudagi tanlangan ilovalarni o‘z ichiga oladi.

5. “WebCrawler” internet manzili http://www.webcrawler.com. 1995 yil boshidan ishlaydi. Avvalgi nomi GNN SELECT. 5 millionga yaqin mijozlari bor.

6. “OpenText” internet manzili http://www.opentext.com. WWW ma‘lumotlarida qidiruv olib boradi.

7. “Lycos” internet manzili http://www.lycos.com. 1994 yilning oxiridan ishlayotgan qidiruv tizimi. Eng keksa ommaviy qidiruv sistemalardan biri bo‘lib, keng foydalanuvchilar doirasiga ega.

O‘zbekiston qidiruv tizimi:

1. “Assalom InterNet” internet manzili http://www.assalom.uz. O‘zbekistondagi birinchi qidiruv tizimi. Resurslarini ko‘paytirish imkoniyatlari mavjud.

2. “Welcome to Uzbekistan” http://www.gov.uz. O‘zbekiston Respublikasi hukumati sahifasi. Rasmiy axborot, Oliy majlis qarorlari haqida ma‘lumot beradi.

3. “Uzbekistan Reference” http://www.book.uz. O‘zbekiston Respublikasi haqidagi axborotni o‘z ichiga oladi.

4. http://www.freenet.uz respublika internet resurslari haqidagi ma‘lumotlar keltiriladi.

5. http://www.esezam.uz Markaziy Osiyo, Kavkaz va Rossiya axborotlashgan portali. Hudud internet resurslari haqida batafsil ma‘lumotlar berilgan. Mamlakatlarga oid entsiklopedik ma‘lumotlar keltirilgan.

2. Korxona boshqaruvida axborotlar tizimi va uning bo’g’inlari

Axborot bu ma’lumot va xabarlar to’plami bo’lib, mazmunan yangilik unsurlariga ega bo’ladi va boshqaruv vazifalarini hal etish uchun o’ta zarurdir. Ishonchli va zarur axborotlarsiz boshqarishni amalga oshirib bo’lmaydi. Axborotlar boshqaruv negizi hisoblanadi.

Boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlar o’rtasidagi o’zaro aloqalar axborot vositasida quyidagicha amalga oshiriladi.

Boshqaruvchi organ boshqariluvchi ob’ektning holati hamda boshqariluvchi ob’ektga bog’liq bo’lgan tashqi muhit holati haqida axborotlar olib turadi. Bu axborot boshqaruvchi organ tomonidan qabul qilinadi va shu axborot asosida u boshqaruvchi axborot (qaror, buyruq)ni ishlab chiqadi. Shundan keyin axborot boshqariluvchi ob’ektga ta’sir o’tkazadigan boshqaruvchi tizimning ijroiya organiga yuboriladi va bajarilishi nazoratga olinadi.

Shunday qilib, boshqaruv tizimida axborotni uzatish, olish, qayta ishlash va berish jarayoni amalga oshiriladi. Ishlab chiqarishning borishi to’g’risidagi ichki axborot boshqaruvchi tizimga muttasil kelib tushadi. Bu:

1. Ish o’rinlariga xom ashyoning kelib tushishi;

2. Stanok, uskunalarning ishlashi;

3. Ishchilarning ishlab chiqarish normalarini bajarishi;

4. Tayyorlangan buyumlar miqdori va ularning sifati;

5. Mahsulotlarni sotishi haqidagi axborotlar.

Tashqi axborotlar, ya’ni:

1. Yuqori tashkilotlardan olinadigan farmoyish, qaror va topshiriqlar;

2. Mahsulot iste’molchilari talablari;

3. Boshqa korxonalarning ilg’or tajribalari;

4. Raqobatdoshlarning xatti-harakatlari;

5. Bozorlardagi holat, ulardagi muvozanat;

6. Inflyatsiya va ishsizlik darajasi;

7. Byudjetga to’lovlar va hokazolarga oid ma’lumotlar shu turkumdagi axborotlar sirasiga kiradi. Bular tashqi muammolardan kelib chiquvchi axborotlar hisoblanadi.

Agar korxona ichida axborot oqimlarining kelishi va tashqi dunyo bilan aloqalar buzilsa, korxonaning yashashi xavf ostida qoladi.

Boshqarishda foydalaniladigan va bajarilishi uchun uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:

1. Ishonchlilik;

2. Tushunarli, bir ma’nolilik;

3. Tezkorlik;

4. To’liqlik;

5. Tejamlilik.

Hozirgi davrda rahbar boshqaruv ishlarida tashabbus va omilkorlik ko’rsatishi, tezkorlik bilan ish olib borishi, vaziyat o’zgarishni o’z vaqtida payqab olish, resurslar bilan manyovr qila olishi, har bir konkret sharoitda maqbul qaror qabul qilishi zarur.

Buning uchun rahbar ishonchli va mazmunli axborot olib turishi lozim. Ortiqcha, befoyda axborot rahbar ishini qiyinlashtiradi, ortiqcha mehnat va vaqt sarflashga olib keladi.

Axborot tushunarli bo’lishi kerak, chalkash, bir-biri bilan taqqoslab bo’lmaydigan ko’rsatkichlar to’g’ri rahbarlik qilishga va o’z vaqtida qaror qabul qilishga putur yetkazadi.

Axborotning o’z vaqtida kelishi va o’z vaqtida bajaruvchilarga yuborilishi, ya’ni tezkorligi ham juda muhimdir. U boshqaruv jarayonining, binobarin, ishlab chiqarishning uzluksiz borishiga yordam beradi.

Shuningdek, dastlabki axborotni boshqarish turli maqsadlar uchun oson o’zgarish, undan boshqaruvning barcha bo’g’inlarida foydalanish mumkinligi, axborotning uzil-kesil ishlanishi, undan qo’shimcha ishlov bermasdan foydalanish ham katta ahamiyatga ega.

Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli hisoblanadi. Kech berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi.

Ishlab chiqarish vaziyatiga to’g’ri baho berish va aniq qaror qabul qilish uchun boshqaruv organi axborot bilan to’liq ta’min etilishi, axborot hajmi maqsadga muvofiq bo’lishi kerak.

Axborot yetishmasligi yoki haddan tashqari ko’payib ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga halal beradi. Va, nihoyat, boshqarish apparati xodimlari qanchalik yuqori malakali bo’lsalar, axborot qimmati ham shunchalik yuqori va tartibga solingan bo’ladi. Boshqarish organlari ma’lumotlar qabul qiluvchi texnika vositalari bilan qanchalik mukammal ta’minlangan bo’lsa, rahbarlarga ortiqcha, befoyda ma’lumotlar shunchalik kam kelib tushadi. Bu esa o’z navbatida axborot oqimidagi tejamkorlikni ta’minlaydi.

Boshqarish tizimining muvaffaqiyatli ishlashining zarur sharti faqat to’g’ri aloqagina emas, balki teskari aloqaning ham mavjud bo’lishidir. Teskari aloqa har qanday darajadagi tizimlar harakatini rostlab turish uchun universal mexanizm hisoblanadi.

Boshqariluvchi tizimdan boshqaruvchi tizimga (bo’ysunuvchidan boshliqqa) kelib tushadigan axborotni, ya’ni berilgan farmoyish va buyruqning natijalari to’g’risidagi axborotni teskari aloqa deb tushunish qabul qilingan.

Boshqaruv tizimi unsurlari ichida murakkab, ko’p tomonlama va xilma-xil aloqalar mavjudligi sharoitida teskari aloqaning ahamiyati ayniqsa ortadi. Boshqaruvchi tizim farmoyish yoki buyruq (topshiriq) bergandan keyin shu farmoyish yoki buyruq qanday bajarilayotganligi to’g’risida teskari aloqa yo’li bo’yicha o’z vaqtida axborot bilan ta’minlanib turilmasa, boshqarish jarayoni buziladi va boshqaruv tizimi butunlay izdan chiqadi.

Ishlab chiqarishni va davlat boshqaruvining barcha darajalarida mustahkam teskari aloqa mavjudligi xarakterlidir. Oddiy bir misol. Mamlakatimizning iqtisodiy va sotsial rivojlanishi bo’yicha ishlab chiqiladigan barcha qonunlar, albatta umumxalq muhokamasiga qo’yiladi, ularga mehnatkashlarning mulohaza va istaklari hisobga olinib, qo’shimchalar va o’zgartirishlar kiritiladi.

Teskari aloqa yordamida axborotni jo’natuvchi bilan uni qabul qiluvchi o’rtasida aloqa o’rnatiladi. Bu jarayonda axborotni qabul qiluvchi axborot bilan o’zaro almashuv jarayonining barcha bosqichlarini takrorlaydi, natijada axborotai yuboruvchi endi uni qabul qiluvchiga aylanadi, ya’ni har ikkala tomon o’z vazifalarini o’zaro almashgandek bo’ladi.

Teskari aloqa - bu eshitganga, o’qiganga yoki ko’rganga nisbatan aks ta’sir yoki ta’sirlanish tayanchi. Bunda mazkur axborotni olgan shaxs shu axborotga bo’lgan munosabatini, tushunganligi yoki to’liq tushunmaganligini, qo’llab-quvvatlashi yoki inkor etishini shu axborotni yuborgan shaxsga bildiradi. Bunday aloqa har ikkala tomonning bir-birini qanchalik tushunganini bilish uchun zarur.

Rahbar berilgan topshiriq yoki aytilgan so’z har doim bo’ysunuvchilar tomonidan birdek qabul qilinadi, deb o’ylamasligi kerak.

Bunday xato fikrga boruvchi rahbar o’zini real voqeliqdan uzoqlashtiradi. Teskari aloqani samarali o’rnatmagan rahbarning boshqaruv faoliyati zaiflashadi va inqirozga yuz tutadi.Shov-shuv axborot almashuv jarayonida salbiy ta’sir ko’rsatuvchi unsurlardan hisoblanadi.

Axborotlarni uzatish nazariyasi tili bilan aytganda shov-shuv — bu g’oyani buzib talqin qilishda namoyon bo’ladi. Aytilgan so’zdan tortab, to uni qabul qilingungacha bo’lgan masofadaga turli to’siqdar, shov-shuvlar axborotni kodlashtqrish va dekodlashtirish. Shuningdek, rahbar bilan bo’ysunuvchi o’rtasidagi aloqa jarayoniga katta ta’sir o’tkazishi mumkin.

Axborotlar tizimi - bu murakkab tizim bo’lib, o’z ichiga turli hujjatlarni, axborot oqimi, aloqa kanallari, texnik vositalar va avtomatik boshqaruv tizimlarini oladi. Butun axborotlar tizimi aniq va doimiy ishlashi lozim.

Har bir rahbarning uslubi ko’p jihatdan qaror qabul qilish uchun zarur va yetarli axborotni olish va undan foydalanishda uning shaxsiy ishlash uslubi bilan belgilanadi.

3. Korxona boshqaruvida xujjatlarni yuritish jarayonining ahamiyati

Hujjat - bu boshqarish jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan voqealar, hodisalar, jarayonlar, faktlar to’g’risidagi axborotlarni maxsus materiallarda turli usullar bilan mustahkamlash vositasi. Boshqacha qilib aytganda, hujjat - bu narsaning nimaligini, miqdori, sifati va shu kabilarni ko’rsatuvchi rasmiylashtirilgan ish qog’ozi yoki kimning kimligini, mashg’ulotini, biror tashkilotga a’zoligini tasdiqlovchi ish qog’ozi (pasport, guvohnoma, reyting daftarchasi va hokozolar). 13

Hujjatlashtirish deganda, biror kimsa yoki narsa haqidagi fikrni yozib, hujjat holiga keltirish, rasmiylashtirish tushuniladi.

Ish yuritish - bu korxonalarning o’z funktsiya va vazifalarini bajarish davomida hujjatlar ustida olib boradigan ish usullari va jarayonlari majmuasi. Bu jarayon hujjatlashtirish, ular ustida ishlash usullarini o’z ichiga oladi.

Ishlab chiqarishni boshqarishda foydalaniladigan axborotlarning eng muhim shakli - bu yozma axborot, ya’ni hujjat. Hujjatli axborot ishlab chiqarishni boshqarishning barcha jarayonlariga singib ketadi. Hujjatlarsiz boshqarishning birorta ham funktsiyasi muvaffaqiyatli amalga oshmaydi. Barcha boshqarish xodimlari u yoki bu tarzda hujjatli axborotni qayta ishlashda band bo’ladilar. Mutaxassislarning anchagina qismi (biznes rejani tuzuvchilar, iqtisodchilar, buxgalterlar, statistlar, konstruktor-injenerlar, kotibalar va hokazolar) uchun esa bu ish ular mehnatining asosiy mazmunini tashkil etadi.

Hujjatlashtirish va ish yuritishning ahamiyati ikkita omil bilan belgilanadi.

Birinchidan, boshqaruv mehnatining umumiy hajmida ish yuritish operatsiyalarinig salmog’i katta bo’lib, 30-60 foizgacha yetadi. Yirik va o’rta korxonalarni boshqarish jarayonida minglab xilma-xil hujjatlardan foydalaniladi. Ishlab chiqarishga oid operatsiyalarning aksariyati hujjatlashtirish yordamida boshlanadi, amalga oshiriladi, nazorat qilinadi, tartibga solinadi va nihoyasiga yetkaziladi.

Ikkinchidan, ish yuritishning ahamiyati korxonaning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlariga, tezkorlikka, boshqaruv xodimining mehnatiga, madaniyatiga, tejamkorligiga va hokazolarga uning bevosita ta’sir o’tkazishi bilan belgilanadi.

Ish yuritish ijroni ta’sirchan nazorat qilishda muhim rol o’ynaydi. Hujjatlar yuridik ahamiyatga ham ega. Hujjatlashtirish va ish yuritishni yaxshi yo’lga qo’ymay turib, korxonani rejali boshqarib bo’lmaydi.

Elektron hujjat. Elektron hujjat O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida”gi 2004 yil 29 apreldagi 611-II son Qaroriga binoan quyidagicha ta‘riflanadi.

Elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va elektron hujjatning uni identifikatsiya qilish (tanib olish) imkoniyatini beradigan boshqa rekvizitlariga (ma‘lumotlarga) ega bo‘lgan axborot elektron hujjatdir.

Elektron hujjat texnika vositalaridan va axborot tizimlari xizmatlaridan hamda axborot texnologiyalaridan foydalanilgan holda yaratiladi, ishlov beriladi va saqlanadi.

Elektron hujjat elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining mazkur hujjatni idrok etish imkoniyatini inobatga olgan holda yaratilishi kerak.

An‘anaviy va elektron hujjat almashish. Odatda hujjatlarni an‘anaviy tarzda almashish jarayonida pochta xizmati muhim rol o‘ynaydi. Chunki pochta xizmatining asosiy vazifasi jo‘natmalarni o‘z manzillariga yetkazib berishdan iboratdir. Ushbu holatda hujjatlar konvertga solinadi va aloqa bo‘limiga topshiriladi. Shundan so‘ng pochta xizmati xodimlari tomonidan hujjat kerakli manzilga jo‘natiladi va yetkaziladi. Elektron hujjatlarni almashish tizimi esa an‘anaviy hujjat almashish tizimidan biroz farq qilinadi.

Imzo va uning ahamiyati. Imzo – hujjatning haqiqiyligini va yuborgan jismoniy shaxsga tegishli ekanligini tasdiqlaydigan insonning fiziologik xususiyati. Imzo orqali insonning shaxsi hamda u yozgan hujjatning haqiqiyligi aniqlanadi.

Muhr va uning ahamiyati. Muhr – hujjatning haqiqiyligini va biror bir yuridik shaxsga tegishli ekanligini tasdiqlovchi isbotdir. Muhrlar o‘zining alohida shakliga ega bo‘lib, asosan hujjatlarning va undagi imzolarning aslligini tasdiqlaydi.

Elektron raqamli imzo. Elektron raqamli imzo O‘zbekiston Respublikasining “Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi 2003 yil 11 dekabrdagi 562-II son Qaroriga binoan quyidagicha ta‘riflanadi.

Elektron raqamli imzo - elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus o‘zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli imzoning ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo;

Elektron raqamli imzo - xabar yoki hujjat yaxlitligini va muallifining xaqiqiyligini tekshirishda qo‘llaniladigan va shaxs imzosini to‘laligicha o‘rnini bosa oladigan hujjatga tegishli isbotdir. U axborot - kommunikatsiya tizimlari orqali uzatilayotgan xujjatlarni va axborotlarni haqiqiyligini tekshirishda qo‘llaniladi.

Elektron raqamli imzodan muhr o‘rnida foydalanish. Elektron raqamli imzodan muhr o‘rnida ham foydalanish ham mumkin, bunda faqat va faqat hujjatga tegishli elektron raqamli imzo hujjatdagi barcha o‘zgarishlarni yoki o‘zgartirishlarni ko‘rsatib beradi. Buning uchun elektron raqamli imzo yuridik shaxs nomiga, ya‘ni kompaniya va tashkilotlar nomiga ruyxatdan o‘tkaziladi.

Elektron hujjatning rekvizitlari. Elektron xujjatning rekvizitlari quyidagilardan iborat:

• 
  Elektron raqamli imzo;
  
• 
  Jo‘natuvchi yuridik shaxsning nomi yoki jo‘natuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismi va otasining ismi;
  
• 
  Jo‘natuvchining pochta va elektron manzili;
  
• 
  Hujjat yaratilgan sana.
  

Qonun hujjatlari asosida yoki elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining kelishuvida boshqa rekvizitlar ham belgilanishi mumkin.

Elektron kalitlar va sertifikatlar. Elektron raqamli imzoning yopiq kaliti - bu faqat xujjat muallifiga ma‘lum bo‘lgan va elektron hujjatda elektron raqamli imzoni hosil qilish uchun mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi. Elektron raqamli imzoning ochiq kaliti bu elektron xujjatning kim tomonidan yuborilganligini aniqlash va uni haqiqiyligini tasdiklashda qo‘llanilishi mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi. Elektron sertifikatlar - bu sertifikatsiya tizimi qoidalariga binoan belgilangan talablarga ko‘ra elektron raqamli imzo vositalarining muvofiqligini tasdiqlash uchun hamda elektron raqamli imzo kalitining sertifikati elektron raqamli imzoning ochiq kalitining elektron raqamli imzoning yopiq kalitiga mosligini tasdiqlaydigan va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasiga ro’yxatga olish markazi tomonidan berilgan hujjat.

Rivojlangan mamlakatlarda, “axborot sanoatlashgan jamiyat”da “bilimlar iqtisodi”, “axborot sanoati” kabi tarmoqlar vujudga kelmoqda, axborot va axborot texnologiya ishlab chiqarish tarmog‘i esa shiddatli rivojlanuvchi va eng daromadli tarmoqlardan biri bo‘lib bora boshladi. Agar, sanoatlashgan jamiyatda kapital strategik resurs bo‘lib hisoblansa, axborot-sanoatli jamiyatda resurs sifatida axborot, bilimlar va ijodiyotni ko‘rishimiz mumkin.

Ko‘pgina rivojlangan davlatlar o‘zlarining eksport-import siyosatlarini qayta ishlab chiqib, chetdan ko‘proq zarur bo‘lgan tabiiy resurslarni olib, tashqariga ko‘proq g‘oya, ilmiy texnikaviy bilimlarni va axborot texnologiyalarni sota boshladilar.

Masalan, Yaponiya, 1990 yillardan boshlab ko‘proq mashinalar va qurilmalarni emas, balki yangi ilmiy-texnikaviy ma‘lumotlarni, axborotlarni va axborot texnologiyalarni (“know-now”, ya‘ni so‘zma-so‘z “bilaman, qandayligicha” ma‘nosini anglatuvchi mahsulotlar va texnologiyalarni) chetga sota boshladi. Endilikda "Ogoh bo‘lsang olam seniki" degan ibora tobora ommalashib bormoqda. Aynan mana shunday sharoitlarda axborotlarni yig‘ish, saqlash, uzatish va qayta ishlash jarayonlariga nisbatan qo‘yiladigan talablar tobora ortib va qat‘iylashib bormoqda.

Axborotning amalga qo’llanilishining zarur sharti uning o’z vaqtidaligi va adekvatligidir. Adekvaktlik bu- olingan axborot asosida qurilgan obrazning haqiqiy obektga qanchalik mosligini beradi va u 3 formaga foydalaniladi:

• 
  Sintaktik adekvatlatlilik- bu axborotni uzatish tezligi aniqligi kodlashtirish sistemasi, tashqi ta’sirlarning mavjudligi, va shu kabi jarayonlardan iborat;
  
• 
  Semantik adekvatliligi- uzatiladigan axborotning ma’naviy tarkibi, obekt obraziga va real ko’rinishiga mos kelishligi hisobga olinadi;
  
• 
  Pragmatik adeklatliligi – olingan axborotni asosiy boshqariladigan jarayon bilan mos kelishini belgilaydi;
  

Ko’plab rivojlangan mamlakatlarda tajribasi hozirgi dinamik rivojlanayotgan dunyoda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini iqtisodiy rivojlanishining lokomotivi ekanligini, mamlakatga investisiyalar jalb etilishiga, yangi ish o’rinlari tashkil etilishiga, ilg’or texnologiyalar ishlab chiqarishga va boshqaruvga tatbiq etilishiga, axborot ayirboshlashda, chekimlar qisqartirilishiga bozor qatnashchilari o’rtasida bitishuvlar sodir etilishiga ko’maklashishini ko’rsatadi.

O`zbekistan sharoitida korxona boshqaruvini axborot bilan ta’minlashning o’ziga xos xususiyatga ega va bugungi kunda eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.

Hozirgi kunda, Zamonaviy korxonalarda raxbar tomonidan yuqorida aytilgan ishlarni texnika va komukatsion menejerlar bajarishadi. Buning qulay tomoni shundaki, bu menejerlar kerakli malumot va anjomlarga egadir. Menejerlar o’z ishini yaxshi bilishadi va kerakli sertifikatlarga egadir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. 
   Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi.// Xalq so`zi, 2011 yil 22 yanvar.
   
2. 
   Karimov I.A. O`zbekiston Respublikasi mustaqilligining 21 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimda nutqi.// O`zbekiston ovozi, 2012 yil 1 sentyabr.
   
3. 
   Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi hamda 2012 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yơnalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruza// Xalq so`zi, 2013 yil 18 yanvar.
   
4. 
   Кузнецова А.И. Инфраструктура: Вопросы теории, методологии и прикладные аспекты современного инфраструктурного обустройства. Геоэкономический подход. М.: Кои Книга, 2010. – 236 стр.