Toshkent farmasevtika instituti farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi

0 
 
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG`LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI 
TOSHKENT FARMASEVTIKA INSTITUTI 
FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA KAFEDRASI 
 
     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Toshkent - 2016 
 
 

1 
 
Tuzuvchilar: 
Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi dotsenti b.f.n 
Shiltsova N.V. 
 
Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi katta o‗qituvchisi 
Yusupova D.A.  
 
Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi katta o‗qituvchisi 
Saydalieva F.A.  
 
Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi assistenti Sultanova 
R.X.  
                       
 
Taqrizchilar: 
 
 
Fayziyeva Z.T.                     
ToshFarI Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedagogik kadrlarni 
tayyorlash sektori mudiri, t.f.d, dosent 
Daminova L.T. 
TDSI 2-sonli terapevtik yo‗nalishlar kafedrasi professori, 
t.f.d. 
 
 
O‗quv-uslubiy majmua Toshkent farmatsevtika instituti soha uslubiy kengashining 
2016 yil  «__» ___________ «__»  sonli qarori bilan nashrga tavsiya qilindi 
 
 
Soha uslubiy kengash raisi:      ______________      S.A.Saidov.  
 
O‗quv-uslubiy majmua  MUKda ko‗rib chiqildi va tasdiqlandi. 
 «__» ________ 2016 yil dagi  «__»  sonli bayonnomasi.  
 
 
 

2 
 
 
MUNDARIJA 
 
I 
ISHCHI DASTUR ........................................................................... 
4 
II 
SILLABUS ........................................................................ .............. 
13 
III 
FANNI O„QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTERFAOL 
TA‟LIM METODLARI ................................................................. 
 
19 
IV  NAZARIY MASHG„ULOT MATERIALLARI........................... 
25 
V 
AMALIY MASHG„ULOT MATERIALLARI............................. 
191 
VI  KEYSLAR BANKI...........................................................................  223 
VII  MUSTAQIL TA‟LIM MAVZULARI............................................ 
228 
VIII  GLOSSARIY......................................................................................... 230 
IX  TESTLAR...................................................................................... 
242 
X 
ADABIYOTLAR RO„YXATI.........................................................  254 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3 
 
 
1.ISHCHI DASTUR 
 
Kirish 
Hozirgi kunda tibbiyotning turli yo‗nalishlarida qo‗llanilayotgan ko‗p qirrali 
preparatlar ichida optimal terapevtik ta‘sirga ega bo‗lganlarini tanlash o‗ta mushkul 
masala bo‗lib kelmoqda. Bu masalani ijobiy xal qilishda talabalarga traditsion usulda 
klinik farmatsiya va klinik farmatsiya fanlarini o‗qitish, bo‗lajak mutaxassislar uchun 
bemorlarning ―shaxsiy – o‗zini‖ preparatini tanlash imkoniyatini bermaydi. Ushbu xolat 
esa bemorlarga ratsional davo jarayonini qiyinlashtiradi. ―Klinik farmatsiya 
farmakokinetika asoslari bilan‖ fanining asosiy vazifasi Yuqorida ko‗rsatilgan 
kamchiliklarni bartaraf etishdan iborat. 2016-2017 o`  қув йили учун ишлаб чиқилган o`  
қув услубий мажмуада Roger Walker BPharm, PhD, FRPharmS, FFPH хорижий 
адабиѐтнинг мавзусидаги боб маълумотларидан фойдаланиб ―Pediatriya va 
gerantologiyada farmakoterapiya asoslari‖ мавзуси киритилди. 
 
O`quv fаnining  mаqsаdi vа vаzifаlаri 
Fanni o‟qitishdan maqsad – bo‗lajak ishlab chiqarish bilan bog‗liq farmatsevtlarga 
dorilar klinik farmatsiyasining va farmakokinetikasining asosiy prinsiplari to‗g‗risida 
ma‘lumot berish fanning asosiy maqsadidir. Shuningdek, turli xil kasalliklarda 
farmakokinetik parametrlarning o‗zgarishlari va ularni amalda dori vositalarini 
tayinlashda xisobga olishni o‗rgatish ham fanning maqsadi hisoblanadi.  
Fanning vazifasi – Bemorlarni dorilar bilan davolash samarasini oshirish maqsadida, 
farmakokinetika ma’lumotlariga asoslangan xolda: dori preparatlarini organizmga 
so‘rilishi, tarqalishi, oqsillar bilan birikishi, biotransformatsiyasi va ularning turli xil 
ekzogen va endogen omillarga bog‘liqligini bo‘lajak klinik farmatsevtlarga to‘g‘ri 
tushuntira bilish bemorlarni davolashda vrachlarga va bemorlarga to‘g‘ri konsultatsiya 
berishini va ratsional farmakoterapiya asoslariga ega bo‘lishni ta’minlash ushbu fanning 
asosiy vazifasidir.  
 
Fan bo`yicha talabalarning bilim va ko`nikma va malakalariga 
Qo`yiladigan talablar 
Dastur boyicha talablar:  
1.
 
 dori vositalarni ta‟sir mexanizmini, farmakodinamik ta‟sirlari va 
farmakokinetika kursatkichlarini.  
2.
 
 dori vositalar o`zaro ta‟sir natijalarini;  

4 
 
3.
 
 dori vositalarni nojo`ya ta‟sirlari, ularni oldini olish usullari va nojo`ya ta‟sirlari 
rivojlanganda birinchi yordam choralarini ko`rsatish prinsiplarini, farmakokinetika 
modellari va ko`rsatkichlari,  
4.
 
 dorilarning ichakdan so`rilishi, organizmda tarqalishi, oqsillar bilan bog`lanishi,  
5.
 
 
6.
 
 olingan farmakokinetik ma‟lumotlarga suyanib, dorilar dozasini aniqlash, 
bemorlarga berish tartibi va muddati tug`risida bilimga ega bo`lishi kerak.  
 
Talaba:  
1.
 
 dorilarning farmakokinetikasini ularning fizik-kimyoviy xususiyatiga bog`liqligi;  
2.
 
 ularni dori shakllarini va organizmga Yuborish yo`llarini farmakokinetikada 
axamiyati;  
3.
 
 dorilarni umumiy farmako-toksikologik xususiyatlarini aniqlay olish 
ko`nikmalariga ega bo`lishi kerak;  
 
Talaba:  
1.
 
 dorilarni miqdorini aniqlash uchun biologik materiallarni tayyorlay olishi;  
2.
 
 laboratoriya xayvonlarini tajriba o`tkazishga tayyorlash, ulardan bioprobalar ola 
bilish;  
3.
 
 dorilarga farmakokinetikasiga taaluqli raqamli natijalarni statistik taxlil xisoblay 
olish malakasiga ega bo`lishi kerak.  
 
Fanning o`quv rejadagi boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligi va uslubiy 
jihatdan uzviyligi 
Klinik farmatsiya farmakokinetika asoslari bilan fani klinik farmatsiya, farmakokinetika, 
analitik kimyo, farmatsevtik kimyo, patologiya kabi o`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan 
uzviy bog`liqdir.  
 
Fanning ishlab chiqarishdagi o`rni 
Klinik farmatsiya farmakokinetika asoslari bilan fani yangi dori vositalarini qidirib topish, 
o`rganish va tibbiyot amaliyotiga kiritishda klinik farmatsiyaning bir qismi sifatida 
muxim o`rin egallaydi. Maxalliy xom-ashyolar asosida yangi dori vositalarini ishlab 
chiqarish dolzarb bo`lib turgan xozirgi paytda klinik farmakologik tadqiqotlarning 
ahamiyati yanada ortmoqda.  
 
Fanni o`qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar 
Klinik farmatsiya far 
1.
 
- Shulardan kelib chiqqan holda ―Klinik farmatsiya va farmakokinetika asoslari 
bilan‖ fanining ta‟lim texnologiyalarini loyihalashtirishda quyidagi asosiy 
konseptual yondashuvlarga e‟tibor berish kerak.  
2.
 
- • Muammoli yondashuv. Ta‟lim jarayonini muammoli holatlar orqali namoyish 
qilish o`quvchi bilan birgalikdagi hamkorlikni faollashtirish usullaridan biridir. Bu 
jarayonda ilmiy bilishning ob‟ektiv ziddiyatlarini aniqlash va ularni hal qilishning 

5 
 
dialektik tafakkurni rivojlantirish va ularni amaliy faoliyatda ijodiy ravishda 
qo`llash ta‟minlanadi.  
 
1.
 
- • Axborot berishning eng yangi vosita va usullaridan foydalanish, ya‟ni o`quv 
jarayoniga kompyuter va axborot texnologiyalarini jalb qilish.  
2.
 
- Yuqoridagi konseptual yondashuv va ―Klinik farmatsiya va farmakokinetika 
asoslari bilan‖ fanining tarkibi, mazmuni, o`quv axborot hajmidan kelib chiqqan 
holda o`qitishning quyidagi usul va vositalari tanlab olindi.  
3.
 
- • O`qitish usullari va texnikasi: muloqot, muammoli usul, ―aqliy hujum‖, insert, 
ma‟ruza (kirish ma‟ruzasi, vizual ma‟ruza, tematik, aniq holatlarni echish, 
avvaldan rejalashtirilgan xatoli, sharhlovchi, yakuniy).  
4.
 
- • O`qitishni tashkil qilish shakllari: kollektiv, guruhiy.  
5.
 
- • O`qitish vositalari: odatdagi o`qitish vositalari (darslik, ma‟ruza matni, tayanch 
konspekti, kodoskop) dan kompyuter va axborot texnologiyalari.  
6.
 
- • Boshqarishning usuli va vositalari. O`quv mashg`ulotini texnologik karta 
ko`rinishida rejalashtirish o`quv mashg`ulotining bosqichlarini belgilab, qo`yilgan 
maqsadga erishishda o`quvchi va o`qituvchining hamkorlikdagi faoliyatini 
talaballarning auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarini aniqlab beradi.  
7.
 
- • Monitoring va baholash. O`quv mashg`uloti va butun kurs davomida o`qitish 
natijalarini kuzatib borish, o`quvchi faoliyatini har bir mashg`ulot va yil davomida 
reyting asosida baholash.  
 
Klinik farmatsiya farmakokinetika asoslari fanidan mashg`ulotlarning mavzular va 
soatlar bo`yicha taqsimlanishi: 
 
 
№  mavzular nomi 
ja`mi soat 
ma`ruza 
amaliy 
mashg`ulot 
mustaqil 
ta`lim 
fa
rm
at
si
y
a 
k
l.
fa
rm
. 
k
as
b
.t
a`l
i
m
 
fa
rm
at
si
y
a 
k
l.
fa
rm
. 
k
as
b
.t
a`l
i
m
 
fa
rm
at
si
y
a 
k
l.
fa
rm
. 
k
as
b
.t
a`l
i
m
 
fa
rm
at
si
y
a 
k
l.
fa
rm
. 
k
as
b
.t
a`l
i
m
 
1  Maksadga muvofik 
davolash jarayonini 
tuzish. Dorilarning 
«terapevtik indeksi», 
«konsentratsiya-effekt», 
«konsentratsiya-vakt» 
kursatkichlariga 
bogliqligi 
5 
5 
5 
 
 
 
3 
3 
3 
2 
2 
2 

6 
 
2  Yurak ishemik kasalligi, 
patofiziologiyasi, 
davolash tartibi va 
prinsiplari. 
7 
7 
7 
2 
2 
2 
3 
3 
3 
2 
2 
2 
3  Yurak ritmini buzilishi 
(aritmiya), 
patofiziologiyasi, 
davolash prinsiplari 
5 
 
5 
5 
 
 
 
3 
3 
3 
2 
2 
2 
4  Yurak faoliyatini 
etishmovchiligi kasalligi  
va uning 
farmakoterapiya 
asoslari. 
7 
7 
7 
2 
2 
2 
3 
3 
3 
2 
2 
2 
5  Ateroskleroz kasalligi, 
patogenezi va 
farmakoterapiyasi 
5 
 
5 
5 
 
 
 
3 
3 
3 
2 
2 
2 
6  Arterial gipertenziyalar, 
patofiziologiyasi, 
davolash usullari. 
8 
8 
7 
2 
2 
2 
3 
3 
3 
3 
3 
2 
7  Qon paydo qiluvchi 
tizimning faoliyati 
buzilishi va uning     
farmakoterapiyasi.Anem
iya, tromboz. 
6 
 
6 
5 
 
 
 
3 
3 
3 
3 
3 
2 
8  Oshqozon va o‗n ikki 
barmoq ichak yara 
kasalligi, 
patofiziologiyasi, 
davolash prinsiplari. 
8 
8 
7 
2 
2 
2 
3 
3 
3 
3 
3 
2 
9  Jigar kasalliklari, 
pankreatit  patogenezi va 
farmakoterapiya asoslari 
6 
 
6 
6 
 
 
 
3 
3 
3 
3 
3 
3 

7 
 
10  Buyrak kasalliklari, 
patogenezi, davolash 
8 
8 
8 
2 
2 
2 
3 
3 
3 
3 
3 
3 
11  YUqori nafas yo‗llari 
kasalliklarida 
ishlatiluchi dori 
vositalarining klinik-
farmakologik 
xarakteristikasi.Pnevmo
niya.Bronxit 
6 
6 
6 
 
 
 
3 
3 
3 
3 
3 
3 
12  Bronxial 
astma.Patofiziologiyasi 
va davolash prinsiplari 
8 
8 
8 
2 
2 
2 
3 
3 
3 
3 
3 
3 
13  Revmatizm. 
Patofiziologiyasi va 
davolash prinsiplari 
6 
 
6 
6 
 
 
 
3 
3 
3 
3 
3 
3 
14  Qandli diabet va uning 
farmakoterapiyasi 
prinsiplari 
8 
8 
8 
2 
2 
2 
3 
3 
3 
3 
3 
3 
15  Allergik kasalliklar va 
ularning 
farmakoterapiyasi 
6 
 
6 
6 
 
 
 
3 
3 
3 
3 
3 
3 
16  Pediatriya va 
gerantologiyada 
farmakoterapiya 
asoslari. 
8 
8 
10 
2 
2 
3 
3 
3 
6 
3 
3 
3 
 
ja`mi 
107 
 
107 
108 
16 
16 
17 
48 
48 
51 
43 
43 
40 
 
 
NAZARIY  MASHG`ULOTLAR MAZMUNI  
Klinik farmatsiya faniga kirish 
Maqsadga muvofiq davolash jarayonini tuzish. Dorilarning «terapevtik indeksi», 
«konsentratsiya-effekt», «konsentratsiya-vaqt» ko`rsatkichlariga bogliqligi 

8 
 
 
Klinik farmatsiya asoslari, vazifalari va zaruriyati.  
Klinik farmakologiya fani to‗g‗risida tushuncha va uning    vazifalari, farmatsiyada 
axamiyati. Klinik farmatsiyaning boshqa fanlar bilan bog‗liqligi.  
Maqsadga muvofiq davolash jarayonini tuzish. Dorilarning «terapevtik indeksi», 
«konsentratsiya-effekt», «konsentratsiya-vaqt» ko`rsatkichlariga bogliqligi. 
 
 
Yurak ishemik kasalligi, patofiziologiyasi, davolash tartibi va prinsiplari. 
Yurak ishemik kasalligi etiologiyasi, patogenezi va asoratlari to‗g‗risida ma‘lumot. 
Davolash prinsiplari. YUIK ning o‗tkir va surunkali kechimida tayinlanadigan dori 
vositalari. Dorilarni qo‗shib ishlatilishi va nojo‗ya ta‘sirini oldini olish. 
SHishlar va ularning farmakoterapiyasi. Yurak ishemik kasalliklari (stenokardiya va 
miokard infarktini davolashning zamonaviy prinsiplari. 
 
Yurak ritmini buzilishi (aritmiya), patofiziologiyasi, davolash prinsiplari 
Aritmiyalar, ularning turlari, kechimi. Antiaritmik preparatlarning klinik-farmakologik 
xarakteristikasi. Antiaritmik preparatlarning farmakokinetik ko`rsatkichlari va ularni 
qo`llanilishi. Yurak ritmini buzilishlari (aritmiyalar) va ularni davolash prinsiplari 
 
Yurak faoliyatini etishmovchiligi kasalligi  va uning farmakoterapiya asoslari. 
Yurak etishmovchiligi patofiziologiyasi, etiopatogenezi, kechishi, asoratlari. Kasallikning 
farmakoterapiyasi. Yurak kasalliklarida  ishlatiladigan dorilarning farmakokinetik 
parametrlari.. Yurak faoliyatini o‗tkir va surunkali etishmovchiligida dori vositalarini  
ishlatish prinsiplari.  
 
 
 
 
Ateroskleroz kasalligi, patogenezi va farmakoterapiyasi 
Ateroskleroz kasalligining kelib chiqish sabablari , patogenezi, klinik kechishi  va 
farmakoterapiyasi. Gipolipedimik dori vositalarining qo`llanilishi va farmakokinetik 
ko`rsatkichlari, nojo`ya  ta`sirlari. 
 
Arterial gipertenziyalar, patofiziologiyasi, davolash usullari 
 
Arterial gipertenziyani etiopatogenezi, kechishi, asoratlari. Antigipertenziv dorilar tasnifi 
va ularning ishlatilishi. Renin-angiotenzin tizimiga ta‘sir etuvchi dorilar. Kombinirlangan 
antigipertenziv dori vositalari .Simptomatik va essensial arterial gipertenziyalarni 
davolashning hozirgi zamonaviy usullari. 
 
Qon paydo qiluvchi tizimning faoliyati buzilishi va uning     
farmakoterapiyasi.Anemiya, tromboz. 

9 
 
 
Gemopoez, eritropoez, leykopoez to‗g‗risida tushuncha, ularning patofiziologik xolatlari. 
Kamqonlik turlari  ularning  kechish asoratlari, davolash prinsiplari.Qonning quyilish 
jarayonining buzilishi va   farmakoterapiyasi usullari.  
 
Oshqozon va o„n ikki barmoq ichak yara kasalligi, patofiziologiyasi, davolash 
prinsiplari. 
Oshqozon va 12 barmoq ichak kasalliklari. Etiopatogenezi, kechishi,asoratlari va davolash 
prinsiplari. Omeprazol va uning xarakteristikasi. Ushbu kasallikda ishlatiladigan 
preparatlarning farmakokinetik parametrlari. Me‘da va 12 barmoq ichak yara kasalligida 
farmakoterapiya va farmakokinetika asoslari. 
Enterit va enterokolitlarning etiologiyasi, kechimi, ularni davolashda ishlatiladigan dori 
vositalarining klinik-farmakologik xarakteristikasi. 
 
Jigar kasalliklari, pankreatit  patogenezi va farmakoterapiya asoslari 
 
Jigar kasalliklari. Etiopatogenezi, kechishi, asoratlari va davolash 
prinsiplari.Gepatoprotektorlarning xarakteristikasi. Jigar kasalliklarida farmakoterapiya va 
farmakokineti-ka asoslari.Pankreatit patogenezi va farmakoterapiya asoslari. 
 
Buyrak kasalliklari, patogenezi, davolash 
 
Buyrak kasalliklari. Etiopatogenezi, kechishi, asoratlari va davolash prinsiplari. Buyrak 
kasalliklarini davolashda diuretik dori vositalarining o‗rni. Diuretiklarning farmakokinetik 
ko`rsatkichlari.Buyrak kasalliklarini davolashda ishlatiladigan dorilar xarakteristikasi. 
 
Yuqori nafas yo„llari kasalliklarida ishlatiluchi dori vositalarining klinik-
farmakologik xarakteristikasi.Pnevmoniya.Bronxit 
 
Yuqori nafas yo‗llari kasalliklari. Etiopatogenezi, kechishi,   asoratlari va davolash 
prinsiplari. Yuqori nafas yo‗llari kasalliklari va bronxial astmada  ishlatiladigan 
preparatlarning farmakoterapiyasi Yuqori nafas yo‗llari kasalliklari  farmakoterapiyasi. 
 
Bronxial astma.Patofiziologiyasi va davolash prinsiplari 
 
Bronxial astmakasalligining patofiziologiyasi va davolash prinsiplari.Brobxial astmaning 
kechishi. Astmatik status va bronxial astma xurujini olish maqsadida qo`llaniladigan dori 
vositalarining farmakokinetik ko`rsatkichlari. 
 
Revmatizm. Patofiziologiyasi va davolash prinsiplari 
 

10 
 
Revmatik kasalliklar, sabablari, turlari, kechimi. Revmatik kasalliklarni davolashda 
ishlatiladigan dori vositalari. Revmatizm va unda farmakoterapiya va farmakokinetika 
asoslari. 
 
Qandli diabet va uning farmakoterapiyasi prinsiplari 
 
Qandli diabet  kasalliklarining etiopatogenezi, kechishi, belgilari, asoratlari va ularni 
turlari.  Insulin preparati va uni qo‗llashdagi muammolar va ularning farmakoterapiyasi. 
Qandli diabet kasalligida  ishlatiladigan preparatlar xarakteristikasi. Qandli diabet va 
uning farmakoterapiyasi prinsiplari. 
 
Allergik kasalliklar va ularning farmakoterapiyasi 
 
Allergik kasalliklar, ularning kelib chiqish sabablari, kechimi. Allergiyaga qarshi dori 
vositalarining tasnifi, farmakologik xususiyatlari. N
1
-gistaminoblokatorlar va steroid 
tuzilishga ega dori vositalari.  
Allergiyalarni davolash usullari. Immun tizimini  buzilishi bilan boradigan (autoimmun) 
kasalliklarni davolashning muammolari. 
 
Pediatriya va gerantologiyada farmakoterapiya asoslari 
 
Yosh bolalarda davolash printsiplarining o`ziga hosligi.Qariyalarda davolash 
printsiplarining o`ziga hosligi. Farmakokinenik ko`rsatkichlari. 
 
O„QITISH SHAKLLARI 
―Farmatsiya fanlarini  o‗qitishda ilg‗or ta‘lim texnologiyalari‖ modulini o‗zlashtirish jarayonida pedagogik 
jarayonni jadallashtirish maqsadida zamonaviy pedagogik texnologiyalar, axborot vositalari, kompyuter, internet 
tizimidan foydalaniladi. Ma‘ruzalar ilg‗or pedagogik texnologiyalardan va multimedia vositalaridan foydalangan 
xolda  savol-javob tarzida, tinglovchilarni undaydigan, o‗ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‗yish, erkin 
muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga jalb qilish asosida olib boriladi.  
Amaliy mashg‗ulotlar ilg‗or pedagogik texnologiyalardan va multi-media vositalaridan foydalanib, 
tinglovchilarni undaydigan, o‗ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‗yish, talabchanlik, tinglovchilar bilan 
individual ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga jalb qilish, zamonaviy farmatsiya fanlari 
muammolariga doir keyslar tuzish, ulardan amaliyotda qo‗llash bilan tizimli , faoliyatga yo‗naltirilgan va dialogik 
yondoshuv, hamkorlikda,  keys-stadi va muammoli ta‘lim asosida olib boriladi. 
SHuningdek, amaliy mashg‗ulotlar o‗rganilayotgan muammo echimlari bo‗yicha taklif berish, eshitish, 
idrok qilish va mantiqiy xulosalar chiqarish maqsadida davra suhbatlari, muammolar echimi bo‗yicha dalillar va 
ma‘lumotlarni taqdim qilish, eshitish va muammolar echimini topish qobiliyatini rivojlantirish uchun bahs va 
munozaralar,  blits-so‗rovlar yordamida amalga oshiriladi.