Toshkent viloyati Chirchiq Davlat Pedagogika Instituti

Toshkent viloyati  

Chirchiq Davlat Pedagogika Instituti  

Sirtqi bo`lim Tarix va tillar fakulteti  

O`zbek tili va adabiyoti yo`nalishi  

18 / 2 – guruh talabasi 

Ayxodjayeva Maftuna 

 

 

 

 

 

 

 

 

Oraliq nazorat ishi 

 

 

2 – variant  

 

 

 

1. Tilning ijtimoiy hodisa ekanligi. 

 

2. Assimilyatsiya. 

 

3. Quyidagi so’zni fonetik tahlil qiling: ko’cha 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

1.  Til  kishilarning  eng  muhim  aloqa  vositasi.  Til  odamlarning  bir-birlari  bilan 

muomalada  bo’lishi  uchun  yordam  beradigan  eng  muhim  vositadir.Odamlar  til 

vositasida  o’z  fikrlarini  his-tuyg’ularini  ifodalaydilar.  Insoniyat  jamiyatning 

shakllanishida  tilning  roli  beqiyosdir.Til  paydo  bo’lgandan  keyin  (bu,  olimlarning 

taxminicha  ibtidoiy  jamoa  tuzumi  davrida  yuz  bergan)  jamiyat  tez  rivojlana 

boshlagan.  Til  jamiyatning  aloqa  –  aralashuv  quroli  sifatida  jamiyat  bilan  uzviy 

aloqadadir.  Chunki  jamiyatda  ro‘y  bergan  har  bir  o‘zgarish  shu  jamiyatning  tilida 

o‘zining  ma`lum  izini  qoldiradi.  Shuning  uchun  ham  jamiyat  tarixining  muayyan 

jihatlarini  yoritishda  tarixiy  hujjatlar, yozma  yodgorliklar  ojizlik  qilib qolgan  joyda 

lingvistik materiallar yordamga kelishi mumkin.  

Tilsiz  jamiyat,  jamiyatsiz  til  bo’lishi  mumkin  emas,  shuning  uchun  til  ijtimoiy 

hodisa  hisoblanadi,  ya’ni  til  yakka  odamga  emas,  balki  butun  jamiyatga  daxldor 

bo’lib, shu jamiyat a’zolari yordamida shakllantirilib, rivojlanib boradi.  

Tilning  ijtimoiyligi  jamiyatda  bajaradigan  vazifasi,  roli  va  bizning  qanday 

ehtiyojimizni  bajarishi  bilan  belgilanadi.  V.  Gumbol’dt  va  Gegel’  asarlarida  til 

kishilarning  jamiyatdagi  ehtiyojini  qondirish  uchun  xizmat  qilishi  haqida  fikr 

bildirilgan. 

Til  va  jamiyat  muammosini  turli  xil  dunyoqarash  asosida  yoritish  e.  Sepir,  B. 

Uorf, G. O. Vinokur, B. A. Larin, N. YA. Marr, E. D. Polivanov, L. V. SHcherba, L. P. 

YAkubinskiy asarlarida ham uchraydi. Ularning ko‘pchiligida tilning asosiy vazifasi 

aloqa quroli ekanligi alohida ta`kidlanadi. 

Jamiyat uzluksiz harakatda, rivojlanishda, o‘zgarishda bo‘lgani kabi, uning tili 

tinimsiz  harakatda,  o‘zgarishda,  rivojlanishdadir.  SHuning  uchun  ham  tilshunoslik 

tarixida tilni o‘rganishda uning tarixiy taraqqiyotiga turlicha munosabatda bo‘ldilar. 

Tilning ijtimoiy shartlanganligi asosida uning ijtimoiy vazifa bajarishi aniqlanadi. 

Til  jamiyatda  nutqiy  faoliyat  uchun  xizmat  qiladi.  Nutqiy  faoliyat  esa 

kishilarning  bir-biri  bilan  aloqasi  uchun  xizmat  qiladi.  Nutqiy  faoliyat  quyidagi 

darajalar bilan belgilanadi: 

1.  Motivatsion  daraja.  So‘zlovchi  va  tinglovchining  bir-birini  bir  xil  anglash 

darajasi. 

2.  Semantik  daraja.  Nutqiy  faoliyatda  ma`nosi  mos  va  tushunarli  so‘zlarni 

tanlash darajasi. 

3.  Grammatik  daraja.  Nutqda  fikrni  ifodalashga  mos  va  xos  grammatik 

shakllarni tanlash darajasi. 

4.  Fonetik  daraja.  Nutqiy  faoliyatda  tovushlarni  artikulyatsion  to‘ғri  talaffuz 

qilish darajasi. 

Sanab  o‘tilgan  darajalar  asosida  nutqiy  faoliyatning  ijtimoiy  tabiati 

ta`minlanadi. 

2.  Assimilatsiya-lat.  o'xshashlik  degan  ma'noni  anglatadi.  So'z  tarkibidagi 

noo'xshash  tovushlarning  talaffuz  jarayonida  o'xshab  ketishi  assimilatsiya  deyiladi. 

Masalan, (o'tni > o'tti; tn>tt; ishchi) ichchi; sh> ch) ch>ch; aytdi aytti td> tt, uch-

so'm > ussom; ch, > ss va boshqalar. 

Assimilatsiya 

hodisasi 

o'xshatish 

xususiyatiga 

ko'ra: 

1) 

pro-gressiv 

assimilatsiya so'z tarkibidagi oldingi tovush o'zidan keyingi tovushni o'ziga o'xshatib 

oladi:  otdan>  ottan  ;  tilakga  >  tilakka,  kg>  kk,  otni>  otti,  tn>  tt;  2)  regressiv 

assimilatsiya so'z tarkibidagi oldingi tovushni keyingi tovush o'ziga o'xshatib oladi. 

Assimilatsiya  tovushlarning  butunlay  yoki  qisman  o'xshab  qolishiga  ko'ra  ikki 

xil:  a)  to'liq  va  b)  to’liqsiz  assimilatsiya  a)  to'liq  assimilatsiyada  so'z  tarkibidagi 

noo'xshash tovushlar talaffuz jarayonida butunlay bir-biriga o'xshab qoladi; to'kgan. 

to'kkan:  kg>  kk;  ishchi-  ichchi  shch>  chch,  sizni,  sizzi,  zn>  zz,  bizni,  bizzi  kabi; 

to'liqsiz  assimilatsiya  noo'xshash  tovushlar  qisman  bir-biriga  o'xshab  ketadi; 

toshishgan> toshkan. shg> shk, mazkur, maskur; zk> sk, toshgan, toshkan, shg, slik 

kabi. 

 

 

 

 

 

3. Ko`cha – to`rt tovush, to`rt harf, ikki bo`gin;  

ko` - ochiq bo`g`in, cha – ochiq bo`gin;  

o`, a – unli; k, ch – undosh tovush;  

o' – o'rta keng, til orqa, lablangan; a – til oldi, keng, lablanmagan unli;  

k  -  shovqinli, jarangsiz, til  orqa, portlovchi;  ch  – jarangsiz,  til  oldi, portlovchi 

undosh.