Tuproq strukturasining turlari. Stгuktuгаning agronomik ahamiyati. Strukturaning buzilish sabablari

MAVZU: TUPROQ STRUKTURASINING AGRONOMIK JIHATDAN AHAMIYATI
REJA:

1. 
   Tuproq strukturasining turlari.
   
2. 
   Stгuktuгаning agronomik ahamiyati.
   
3. 
   Strukturaning buzilish sabablari.
   

Struktura tuproq unumdorligi уа ekinlar hosildorligini belgilovchi muhim agronomik xossadir. Tuproqning qator fizikaviy, fizik-mexanik xossalari, suv-havo, issiqlik уа oziqa rejimi hamda tuproqda kechadigan mikrobiologik jarayonlar, uning strukturasi bilan bevosita bog'liq. Tuproq paydo bo'lish jarayonlari natijasida tuproqdagi turli mexanik elementlar Ыгbiri bilan (asosan gumus уа kalsiy ta'sirida) birikib har xil donador bo'lakchalar (uvoqchalar) hosil qiladi уа unga s t r u k t u r а а g г е g а t 1 а г i yoki bo'lakchalari deyiladi. Tuproqning alohida agregatlar (bo'lakchalar) ga ajralib (bo'linib) ketish qobiliyatiga s t r u k t u г а h о 1 а t i, turli o'lcham, shak1 уа sifat tarkibIi struktura agregatlarining yig'indisiga uning s t r u k - t u r а s i deb ataladi. Qum уа qumloq tuproqlarda mexanik elementlar, odatda agregatlarga birikmagan alohida zarrachalardan tashkil topgan. Qumoq уа soz tuproqlar esa strukturali уа strukturasiz yoki kam strukturali holatda bo'ladi. Strukturani o'rganayotganda unga tuproqning muhim morf1ogik belgisi sifatida уа ikkinchidan agronomik nuqtai nazardan qarash kerak. Strukturaning tuproq fizikaviy xossalariga, yerga ishlov berish sharoitlariga, tuproqning suv-havo rejimlari уа ититап unumdorligi, hamda o'simliklaming rivojlanishiga ta'siri kabi masalalar V.V.Ookuchayev, P.A.Kostichev, K.K.Gedroys, - A.G.Ooyarenko, I.N .Antipov-Karatayev, N.А.касhiпskiу, N.I.Savvinov, P.V.Vershinin, A.F.Tyulin, О.У.Хап, S.N.Rijov, M.U.Umarov, L.T.Tursunov singari mamlakatimiz уа chet el mamlakatlari olimlari tomonidan batafsil o'rganilgan. Tuproq strukturasining tur1ari. Turli tabiiy sharoitlarda hosil bo'ladigan tuproqlaming struktura agregatlari nafaqat katta-kichikligi, balki shakli bilan ham farq qiladi. Наг bir tuproq tipi uchun o'ziga xos struktura xarakterli. Strukturaning asosan: kubsimon, prizmasimon уа plitasimon kabi uch xil shakli ajratiladi. Agronomik nuqtai nazardan P.V.Vershinin bo'yicha, tuproq strukturasi o'lchami (katta-kichikligi) ga ko'ra quyidagi gruppalarga: 1) >10 mm, kesakli struktura; 2) 10-0,25 mm gacha makrostruktura; 3) 0,25-0,01 mm gacha dag'al mikrostruktura; 4) 0,01 mm dan kichik nozik mikrostrukturaga bo'linadi. Odatda tuproq strukturasi: 0,25-1 О mm gacha bo'lgan mаkrоstruktuга уа 0,25 mm dan kichik agregatlardan iborat mikrоstruktuгаgа ajratiladi. Tadqiqotlardan ma'lumki, qumoq уа soz mexanik tarkibIi tuproqlarda optimal holidagi strukturaning bo'lishi uchun 0,25 mm dan katta agregatlar miqdori 70-80 foiz (jumladan, suvga chidamli agregat1ar 40-60 foizni) tashkil etishi muhim ahamiyatga ega. Yirik makrostrukturalar tuproqdagi eng qulay suv-havo xossalarini yuzaga keltiradi. Makrostruktura bilan Ыг qatorda tuproq unumdorligida, ayniqsa0,25 dan 0,05 mm gacha o'lchamli mikrostrukturalarning roli ham katta. Mikrostrukturalar О'nа Osiyoning bo'z tuproqlari sharoitida ekinlardan yuqori hosil olishni ta'minlaydi. Strukturaning qimmati (sifati) ularning nafaqat o'lchami bilan balki suvga chidamliligi уа mexanikjihatdan mustahkamligi bilan ham belgilanadi. Shunday xususiyatga ega Ьо' lgan strukturalar uzoq vaqt buzilmasdan saqlanadi, ular yomg'ir уа sug'orish suvlari ta'sirida changlanib ketmaydi, yerga mexanik ishlov berilganda barqaror, chidamli bo'lib qoladi. Turli tabiiy zonalardagi tuproqlarning haydalma qatlamida suvga chidamli strukturalar miqdori bir xil emas. Chimli podzol tuproqlarning haydalma qatlamida 1 О dan 0,25 mm gacha bo'lgan suvga chidamli agregatlar miqdori 30-40 foiz, tipik уа oddiy qora tuproqlarda 60-70, kashtan tuproqlarda 15-25, bo'z tuproqlarda - 5-10 foiz atrofidadir. Turli zona qo'riq yerlari tuproqlarida makrostrukturaning mustahkamligi turlicha (J 7- rasm). Strukturaning eng muhim ko'rsatkichlaridan biri, uning g'ovakligidir. Eng yaxshi strukturali qora tuproqlarda agregatlar oralig'idagi g'ovaklik, uning hajmiga nisbatan 50 foizga yaqin bo'lib, tuproqlarda eng qulay suvhavo xossalarini yaratadi. Strukturadagi g'ovaklik qanchalik oz bo'lsa, tuproqda o'simliklar uchun foydali нат, havo shuncha kam уа o'simliklarning o'sib, rivojlanishi uchun sharoit ham уотоп bo'ladi. Strukturaning hosil bo'lishi. Mexanik elementlar bir-biri bilan yopishib yoki mineral уа organik moddalar o'zaro birikib, mikroagregatlar hosil qiladi. Keyinchalik mikroagregatlar to'plamidan makroagregatlar yuzaga keladi. Agronomik nuqtai nazardan qimmatli strukturalarning yuzaga kelishi tuргоqпiлg alohida agregatlar (bo'laklar) ga ajralishi hamda suvga chidamli agregatlarning hosil bo'lishi kabi jarayonlar bilan bog'liq. Tuproqning to'la agregatlarga ajralib ketishi o'simliklar ildiz sistemasining rivojlanishi tufayli, shuningdek tuproqda yashaydigan jonivorlarning faoliyati уа tuproqning davriy ravishda muzlab, namlanib turishi, yerning qurishi hamda uni ishlash natijasida го'у beradi. O'simliklarning zich ildizlari tuргоqпiлg barcha bo'shliqlari (g'ovakliklari) bo'ylab kirib boradi уа tuproqni alohida bo'laklarga ajratadi: mexanik elementlar уа mikroagregatlarni mustahkamlaydi. O'simliklar qoldig'idan hosil bo'ladigan gumus tuproq strukturasining suvga chidamliligini oshiradi. Tuproqdagi suvga chidamli agregatlarning hosil bo'lishida yomg'ir chuvalchanglarining roli ham alohida ahamiyatga ega. Tuproqning davriy ravishda muzlashi уа erishi ham qurishi tufayli struktura agregatlari paydo bo'ladi. Tuproqning пат sig'imi 60-90 foiz bo'lgan sharoitda уег muzlaganda eng ko'p struktura hosil bo'lib, атmо ular suvga chidamsizdir. Strukturaning hosil bo'lishida tuproqning mexanik tarkibi, gumus miqdori va singdirilgan kationlarning ahamiyati ham katta. Og'ir mexanik tarkibIi, gumusga Ьоу, va ikki, uch valentli kationlar bilan to'yingan tuproqlarda davriy ravishda namlanib, qurib turgan sharoitda, yaxshi struktura agregatlari hosil bo'ladi. Tuproqda agregatlarning yuzaga kelishida yerga mexanik ishlov berish (haydash, kultivasiya, boronalash singarilar) ham гоl o'ynaydi. Bunda yerga ishlov berishning ijobiy va salbiy ta'siri bo'lishi mumkin. Strukturaning hosil bo'lishi uchun yerga mexanik ishlov berish tuproqning maqbul namligida, ya'ni yetilgan davrida olib borilishi lozim. Struktura hosil bo'lish namligi yengil qumoq tuproqlarda og'irligiga nisbatan 15 dan 18 foizgacha, soz tuproqlarda esa 34-38 foiz atrofidadir. Tuproqdagi suvga chidamli strukturalarning hosil bo'lishida tuproq kolloidlari va singdirilgan kationlarning roli katta. Gumin kislotalariga Ьоу chirindi moddalari va gilli minerallardan montmorillonit, gidroslyudalarning o'zaro ta'siridan suvga chidamli, mustahkam struktura hosil bo'ladi. Strukturaning yuzaga kelishiga tuproqdagi aerasiya sharoitlari ham ta'sir etadi. АегоЬ sharoitda mikrobiologik jarayonlar kuchli kechadi va organik qoldiqlar tez parchalanib, gumin kislotalariga Ьоу gumus moddalar hosil bo'ladi. Bunday sharoitda mikrobIar plazmasi ko'prok to'planib, suvga chidaтli struktura hosil bo'lishda ishtirok etadi. Agronomik nuqtai-nazardan mustahkam strukturalar, tuproqda hosil bo'ladigan suvda erimaydigan yoki qiyin eriydigan mineral moddalar (kalsiy karbonati, kalsiy fosfati, temir, аlуumiпiу oksidlari уа boshqalar) ta'sirida ham го'у beradi. Struktuгапiпg suvga chidamliligi dinamik ko'rsatkich bo'lib, ular vegetasiya davrida temperatura уа паmпiпg o'zgarishi tuproqning biologik aktivligi, chirindining hosil bo'lishi kabi sharoitlarga ko'ra o'zgarib turadi. Stгuktuгапiпg agronomik ahamiyati. I1gari aytilganidek, agronomik nuqtai nazardan tuproqning haydalma qatlamida 1 О dan 0,25 mm gacha bo'lgan makroagregatlaming ahamiyati katta. Makroagregatlarga ajralib turadigan tuproqlarga s t г u k t u r а 1 i, 0,25 mm dап kichik mikroagregatlar ko'p bo'lgan tuproqlarga s t г u k t u г а s i z tuproqlar deyiladi. Kesakli struktura ham strukturasiz tuproqlar jumlasiga kiradi. Strukturali tuproqlar strukturasiz tuproqlarga nisbatan о'ziпiпg g'ovak qovushmasi, kam zichligi уа yuqori g'ovakligi haтda kovakliklarning sifat ko'rsatkichlari bilan fагqlапаdi. Strukturasiz tuproqlarda поzik ingichka kapillyarlar ko'p bo'lib, strukturali tuргоqlamiпg makroagregatl Ви tuproqlarda urug'larning unib chiqishi Уа ildizlarning riyojlanishi yomonlashadi. Demak, strukturali tuproqlarda strukturasiz yerlarga nisbatan suY-hаvо, issiqlik Уа oziq rejimlari ancha qulay. Shuning uchun ham Ьи tuproqlar unumdor hisobIanadi. Наг ikkala (strukturali Уа strukturasiz tuproqlar) sharoitida qullaniladigan, Ыг xildagi agrotexnik tadbirlar hamma yaqt strukturali yerlarda yaxshi samara beradi Уа hosil ham yuqori bo'ladi. Bunday yerlar ishlanganda kam kuch Уа energiya sarflanadi. Strukturaning buzi1ish sababIari. Tuproq strukturasi o'zgaruychan bo'lib, turli omillar ta'sirida buziladi уа tiklanib turadi. Ви omillarni boshqarib turish tuproqlarning zarur struktura holatini saqlab, uni yaxshilab borish imkonini beradi. Tuproqdagi agronomik jihatdan qimmatli strukturalarning buzilish sababIari xilma-xil Ьо' lib, ularni quyidagi uch gruppaga birlashtirish mumkin: 1.Strukturaning mexanik raYishda buzilishi. Tuproqning yuza qismlariga tushadigan atmosfera yog'inlari ta'sirida Уа shuningdek yetilmagan пат tuproq yoki juda quruq holatdagi tuproqlarni ko'plab тагоtзЬа haydash hamda bunda og'ir mashinalar, ish qurollaridan foydalanish natijasida struktura buziladi. Bundan tashqari odamlar уа mollarning dalada yurishi strukturani ezgilaydi. Strukturaning buzilishini oldini olishda yerni obi-tobida haydash, tuproqqa minimal ishlov berish уа qishloq xo'jalik mashinalarining yengil, maqbul konstruksiyalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. 2. Strukturaning fizik-kimyoviy buzilishiga, singdirilgan kationlar ko'proq ta'sir ko'rsatadi. Asosan singdirish kompleksidagi ikki, исЬ valentli (Ca~+ уа Mg2 +) kationlarning Ыг valentli (Na+, Н+, NH4 +) kationlar bilan almashinuvi bunga sabab bo'ladi. Bir yalentli natriy, ammoniy Уа yodorod struktura hosil qiluychi kolloidlar (shuningdek gumusli moddalar)ni пат sharoitda peptizasiyalab, struktura agregatlarini buzadi. Shuning исЬип Ьат kimyoYiy meliorasiyalash (kislotali yerlarni ohaklash, sho'rtobIarni gipslash) strukturaning saqlanib qolinishida muhim гоl o'ynaydi. З. Strukturaning biologik уо'l bilan buzilish sababi, asosan аегоЬ sharoitdagi mikroorganizmlarning hayot faoliyati bilan bog'liq. Mikroorganizmlar struktura hosil qilishda muhim гоl o'ynovchi organik moddalar, jumladan gumusning аегоЬ sharoitda tez minerallashib. parchalanib ketishiga olib keladi. Natij~da tuproqdagi chirindi kamayib, strukturaning asta-sekin buzilib borishiga sabab bo'ladi. Shuning uchun ham tuproqda mo'tadil mikrobiologik jarayonlarning bo'lishi muhim ahamiyatga ega. Strukturani saqlab qolish tadbirlari. Tuproq strukturasining buzilish sababIarini e'tiborga olgan holda strukturani saqlab qolishga qaratilgan quyidagi muhim tadbirlardan samarali foydalanish zarur: 1) tuproqlarning xossalari Уа o'ziga xos xususiyatlariga qarab yerga ishloy berishning samarali sistemalaridan foydalanish; 2) уег o'z yaqtida, yetilgan holatda ya'ni agregatlari bir-biriga yopishib, kesaklar hosil qilmaydigan paytda haydalishi; З) ekinlardan yuqori hosil olishni ta'minlashda organik, mineral o'g'itlardan muntazam Уа samarali foydalanish hamda shu bilan Ыг qatorda strukturani yaxshilab borish chora-tadbirlarini olib borish agronomiyadagi zarur tadbirlardandir. Tuproq strukturasini saqlab qolish Уа tiklanishi hamda mustahkam donador strukturaning yaratiIishida ko'p yillik Уа Ыг yilIik o'tlarning ahamiyati katta. Shuning uchun ham har Ыг tabiiy iqlim Уа tuproq zonalari uchun maqbul o't dalali almashlab ekishni amalga oshirish agrotexnik tadbirlardan hisobIanadi. Апа shu maqsadda, ayniqsa ko'p yillik dukkakli o'tlar (beda, yo'ng'ichka) jumladan О'па Osiyo sharoitida g'o'za-beda almashlab ekish sistemasidan foydalanish yuqori samara beradi.