Xalqaro kreditlar hamda ularni iqtisodiyotga jalb qilish istiqbollari

XALQARO KREDITLAR HAMDA ULARNI IQTISODIYOTGA JALB QILISH ISTIQBOLLARI


Mavlonova Aziza Odil Qizi,
Toshkent Moliya Instituti 2-kurs magistranti


Annotatsiya. Xalqaro kredit liniyalari orqali moliyalashtirilayotgan xususiy tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash, xalqaro kreditlarni iqtisodiyotga jalb qilishda qulayliklar yaratish, kredit diskriminatsiyasiga yo`l qo`ymaslik.
Kalit so`zlar: Xalqaro kredit, xalqaro kredit subyektlari, kredit diskrinimatsiyasi.
Xalqaro Kredit munosabatlari har qanday davlatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarida muhim rol o'ynaydi. Xalqaro kreditlash va qarz olish dunyodagi eng rivojlangan mamlakatlarning ichki kredit bozorining rivojlanishi natijasida paydo bo'ldi va xalqaro savdoni moliyalashtirish zaruriyatini taqozo etdi. Bunda kreditorlar va qarz oluvchilar sifatida xususiy firmalar, davlat korxonalari, hukumatlar, xalqaro va mintaqaviy pul-kredit va moliyaviy tashkilotlar ishtirok etadilar.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda xalqaro kredit dengiz yo'llari o'zlashtirilgandan so'ng XIV-XV asrlarda Evropada, yaqin va O`rta Sharqda, keyinchalik Amerika va Hindistonda paydo bo`ldi va bu kapitalning dastlabki yig`ilishining asoslaridan biri edi. Xalqaro kreditni rivojlantirishning ob'ektiv asosi ishlab chiqarishning milliy doiradan tashqariga chiqishi, iqtisodiy aloqalarning xalqarolashuvining kuchayishi, kapitalning xalqaro sotsializatsiyasi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi, shuningdek ilmiy-texnik inqilob edi. Jahon iqtisodiy munosabatlarining xalqarolashuvi va globallashuvi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi xalqaro kredit muddatlari ko'lami va xilma-xilligining oshishiga olib keldi.
Xalqaro kredit - bu xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi ssuda kapitalining harakati bo'lib, u to'lovlilik, muddatlilik va to'lov shartlarida valyuta va tovar resurslarini taqdim etish bilan bog'liq. Xalqaro kredit ssuda kapitalini mamlakatlar va mamlakatlar xo’jalik sub’ektlari o’rtasida qayta taqsimlash, muayyan mamlakatlarda shakllangan foiz stavkalarini tenglashtirish, kapitalning markazlashuvi va kontsentratsiyasining kuchayishi, qarzdor mamlakatlardan qo'shilgan qiymatni kreditor mamlakatlar foydasiga qayta taqsimlash kabi elementlarni o`z ichiga oladi.
Xalqaro kredit uchun mablag'lar xalqaro ssuda kapital bozorida, shuningdek, milliy kredit kapital bozorlarida to'plangan. Ular davlat, mintaqaviy va xalqaro kompaniyalar resurslaridan foydalanish natijasida shakllanadi. Kreditning miqdori va uni berish shartlari kreditor va qarz oluvchi o'rtasidagi kredit shartnomasida belgilanadi.
Xalqaro kredit munosabatlarining subyektlari sifatida xalqaro moliya institutlari,
moliya-kredit tartibga solishning milliy organlari (markaziy banklar, moliya va iqtisodiyot vazirliklari, g'aznachilik va boshqalar), transmilliy korporatsiyalar (TMK), tijorat banklari, nobank moliya institutlari, ishlab chiqarish sektori, kichik biznes hamda aholi ishtirok eta oladi. Xalqaro kredit manbalariga quyidagilar kiradi:
- ichki - milliy eksportchilar faoliyatini kengaytirish maqsadida safarbar qilingan;
- xorijiy - eksport ta'minoti va xalqaro investitsiyalarni ko'paytirish uchun jalb qilingan;
Aralash - kredit sohasida xalqaro hamkorlik jarayonida shakllangan.
Kredit diskriminatsiyasi - kredit beruvchi tomonidan ma'lum bir qarz oluvchilarga iqtisodiy va siyosiy bosim o'tkazish uchun boshqalarga nisbatan xalqaro kredit olish, undan foydalanish yoki to'lash uchun kamroq qulay shart-sharoitlarni o'rnatish.
Kredit diskriminatsiyasining asosiy usullariga quyidagilarni misol qilish mumkin:
kredit cheklovlari, foiz stavkalari, komissiyalar va to'lovlarni oshirish; butun muddatni yoki imtiyozli davrni qisqartirish, qo'shimcha xavfsizlik talablari, kredit miqdorining keskin kamayishi.
Hozirgi vaqtda kredit diskriminatsiyasi ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan bosim vositasi sifatida qo'llaniladi.
Xalqaro kreditdan foydalanishning ijobiy va salbiy tomonlari ham mavjud.
Xalqaro kreditdan foydalanishning ijobiy oqibatlari:

• 
  takror ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini va uni kengaytirishni ta'minlash orqali iqtisodiy rivojlanish sur'atlarini tezlashtirish;
  
• 
  xalqaro hamkorlikni kengaytirish;
  
• 
  tashqi savdo faoliyatini rag'batlantirish. Kredit bo'yicha tashqi savdo, ayniqsa, uzoq ishlab chiqarish sikli, iste'moli va narxi yuqori bo'lgan tovarlar uchun xalqaro normaga aylandi. Zamonaviy sharoitda kreditlarning kreditor mamlakatdan eksport yetkazib berish bilan "bog'liqligi" oshdi. Kreditning sharti - uni qarz beruvchi mamlakatda tovar sotib olishga sarflash. Shunday qilib, xalqaro kredit kreditor mamlakatda firmalarning raqobatbardoshligini oshirish vositasi bo'lib xizmat qiladi.
  
• 
  mamlakat tashqi iqtisodiy aloqalariga xizmat qiluvchi xalqaro hisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlash;
  
• 
  milliy kompaniyalarning xorijiy investitsiyalarini rag'batlantirish. Bu odatda kreditor mamlakat investorlariga imtiyozlar berish talabi bilan bog'liq bo'lganligi sababli; korxonalar, shu jumladan xorijiy va qo‘shma korxonalar faoliyati uchun zarur bo‘lgan infratuzilmani yaratish uchun foydalaniladi va milliy korxonalar, banklarning xalqaro kapital bilan bog‘liq pozitsiyalarini mustahkamlashga yordam beradi.
  

Xalqaro kreditdan foydalanishning salbiy oqibatlari:
- jahon iqtisodiyotida nomutanosiblikni chuqurlashtirish, eng daromadli tarmoqlarni rivojlantirishga ko‘maklashish va chet el kapitalini jalb qilmaydigan tarmoqlarni rivojlantirishni kechiktirish;
-jahon bozori konyunkturasida o'rta muddatli siklik tebranishlarning kuchayishi. Xalqaro kredit ssuda kapitalini mamlakatlar oʻrtasida qayta taqsimlash va yuksalish va davriy tanazzul davrida ishlab chiqarishning keskin kengayishiga koʻmaklashish orqali mahsulotlarning ortiqcha ishlab chiqarishni kuchaytiradi;
q-arzdor davlatlarning kreditor mamlakatlarga iqtisodiy va siyosiy qaramligini o'rnatish;
-siyosiy bosim vositasi sifatida foydalanish (kredit diskriminatsiyasi, kredit blokadasi).
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro kreditning ikki tomonlama roli, bir tomondan, mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirish uchun, ikkinchi tomondan, raqobat vositasi sifatida foydalanishda namoyon bo‘ladi. Iqtisodiyotning baynalmilallashuvi va globallashuvi, jahon xo‘jalik munosabatlarining yangi shakllarining paydo bo‘lishi xalqaro kreditning turli shakllarining rivojlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
Eksportni kreditlash quyidagi shakllarda olib boriladi:
1. Xaridor bo`naklari shaklida yuzaga keluvchi kredit munosabatlari bo’lib, bunda xaridor bo`naklari biror bir mamlakatga yoki eksporterga beriladi. Xaridor bo`naklarining mohiyati: birinchidan, ular xorijiy buyurtmachining buyurtmasini ta’minlashning asosi sifatida xizmat qiladi, ikkinchidan, bo`nak summasi eksporter kapitalining salmog`ini oshiradi.
2. Bank tomonidan kreditlash shakllariga ko’ra: eksortyor mamlakat garovi ostida kredit berish, importer mamlakatdan tovar xujjatlari yoki tovarlarini garovga olgan xolda kredit berish.
Bank bilan ancha vaqtdan beri birga ishlab kelayotgan ishonchli yirik eksportyor firmalar bankdan tovarlarni garovga qo`ymasdan bank kreditini olishlari mumkin.
Importni kreditlash ham tijorat va bank krediti shaklida beriladi. Tijorat yoki firma kreditlari ikkiga bo’linadi.
1. Ochiq hisob bo’yicha kredit (eksporter yuklangan tovarlarni importer qarzi sifatida uning hisobiga yozib qo`yadi, importer esa kreditni ma’lum bir muddatda to’lash javobgarligini oladi). Bunda qarzdorlik davri tugatilib boriladi. Tovar ham o’z navbatida muntazam jo`natilib turiladi. Bunda banklar savdo kontr-agentlari hisob-kitoblarida vositachi funksiyasini o’taydi.
2. Xaridorning to`lovga layoqatlik xatarini kamaytirish bo’yicha tashqi savdoga beriladigan kreditlarni sug`urtalash.
Import bo’yicha bank kreditlari veksel bo’yicha quyidagicha bo’lishi mumkin:
1. Akseptli kredit – aksept yoki importer bankning eksporter trattasini to’lash roziligi bilan beriladi. Bunda importer to`lov vaqti kelganda bankka qarz summasini ma’lum qiladi, bank uning eksporter oldidagi javobgarligini yopadi.
2. Akseptli-rambursli kredit – importerga xizmat qiluvchi xorijiy bank tomonidan kafolatlash sharti bilan bank tomonidan vekselni akseptlash orqali amalga oshiriladi.
Tovarlarni kreditga sotishda faktoring (faktoring kompaniyalari), forfeyting operatsiyasi (eksporter tomonidan importerga talab huquqi bank forfeytoriga beriladi, u esa o’z navbatida bu huquqni saqlashi yoki xalqaro bozorda sotishi mumkin) usullaridan ham foydalaniladi.
Xulosa qilib aytganda, Xalqaro kredit - pul va moddiy resurslarni ayrim davlatlar tomonidan xalqaro munosabatlar sohasida, shu jumladan tashqi iqtisodiy aloqalarda vaqtincha foydalanish uchun boshqa mamlakatlarga berishdir.
Xalqaro kredit butun dunyoda keng tarqaldi. Xalqaro kreditning mohiyati, tamoyillari va funktsiyalaridan kelib chiqib, uni taqdim etishning turli shakllari va shartlaridan foydalangan holda, davlatlar, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar ham undan o'z maqsadlari uchun faol foydalanadilar.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, biz xalqaro kredit bajaradigan quyidagi funktsiyalarni sanab o'tishimiz mumkin:
mamlakatlar o'rtasida moliyaviy va moddiy resurslarning qayta taqsimlanishini ta'minlaydi;
butun jahon xo'jaligining jamg'arish jarayonini kuchaytiradi va ba'zi mamlakatlarning vaqtincha bo'sh mablag'larini boshqa mamlakatlarni moliyalashtirish uchun boshqaradi;
kengaytirilgan ko'payish chegaralarini kengaytiradi.
Ushbu ish yakunida shunday xulosaga kelish mumkinki, xalqaro kredit murakkab iqtisodiy hodisa bo‘lib, butun jahon hamjamiyati uchun katta ahamiyatga ega. Chunki xalqaro kredit qarz oluvchi va kreditor mamlakatlarda iqtisodiy farovonlikni oshirishi mumkin, bu esa kapital to'plash uchun moliyalashtirish hajmini oshirishga va kapital taqchilligi bo'lgan mamlakatlarda optimal qarz olish hajmini oshirishga imkon beradi.
Shuningdek, u mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish sur'atlarini tezlashtiradi, xalqaro hamkorlikni kengaytirishga yordam beradi, tashqi savdo faoliyatini rag'batlantiradi, xalqaro hisob-kitob operatsiyalarining uzluksizligini ta'minlaydi, milliy kompaniyalar tomonidan xorijiy investitsiyalarni rag'batlantiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Ўзб.Рес. Президентининг 2017-й 12 сентябрдаги ПҚ-3270 сонли “Респуб-лика банк тизимини янада ривожлантириш ва барқарорлигини ошириш чорағтадбирлари тўғрисида” қарори.
2. Федякина Л.Н “Международные финансы» учебное пособие.
3. Вахабов А.В “Жаҳон иқтисодиёти ва халқаро иқтисодий муносабатлар” Ўқув қўлланма. Молия 2011 й.
4. Ш.Абдуллаева “Банк иши” дарслик Т-2003.