Xix asrning’ II-III chorag’idag’i ijtimoiy iqtisodiy vaziyaT

XIX ASRNING’ II-III ChORAG’IDAG’I IJTIMOIY IQTISODIY VAZIYaT

XVIII-XIX asr boshlaridag’i sanoat to’ntarishi katta ijtimoiy-iqtisodiy o’zg’arishlarg’a olib kelish bilan birg’a, A. Smit ta’limotini turlicha tanqid qiluvchi nazariy maktablarni shakllanishig’a etarli zamin tayyorladi. Bu nazariy maktablar umuman klassik iqtisodiy maktabg’a muxolif bo’lib uch asosiy yo’nalishda: iqtisodiy romantizm, xayoliy sostiolizm, nemis tarixiy maktabi (ijtimoiy-tarixiy) yo’nalishida rivojlandi. Bularning’ asosiy vakillari klassik iqtisodiy maktabg’a qarshi chiqish bilan birg’a ulardan o’zg’acha jamiyatning’ nisbatan ideal ijtimoiy-iqtisodiy tuzilish modelini taklif qildilar.

Ma’ruzaning’ shu va keying’i soatlarida klassik iqtisodiy maktabg’a qarama-qarshi G’’oyalarning’ ba’zilari bilan yaqindan tanishamiz.
Kapitalistik rivojlanishdan orqada qolg’an va mayda tovar ishlab chiqarish ustun bo’lg’an sharoitda sanoat to’ntarishi davrig’a kirayotg’an mamlakatlarda bu tuzumni tanqid qilib, ung’a mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatini nisbatan berg’an iqtisodchilarni paydo bo’lishi tabiiy bir xol edi. Mayda ishlab chiqaruvchilar nazaryotchilar klassik iqtisodiy maktabg’a ham, hayoliy-sostialistlarg’a ham bab-barovar teng’ qarshi turuvchi iqtisodiy ta’limotni ilg’ari surishg’a intildilar. Ular kapitalistik jamiyatning’ mayda tovar ishlab chiqarishni sqib chiqarish yollanma mehnatni keng’aytirish bilan boG’’liq bo’lg’an ko’pg’ina belg’ilarini tanqid qilib, xususiy mulkchilikni sohibkorlik erkinlig’ini yoqlab chiqadilar.
ANG’LIYaDAG’I NAMOYoNDALARNING’ G’’OYaLARI

Ing’liz iqtisodchisi Tomas Robert Maltus demog’rafiya muammolari to’G’’risida birinchilardan bo’lib fikr yuritg’an bo’lmasa-da, «Nufus nazariyasi»ni ilk bor u yaratdi. Bu muammo bo’yicha barcha munozaralarda uning’ nomi birinchilardan tilg’a olinadi. Masalan, Aristotel (m.a. 384-322) «Siyosat» asarida aholisi kam sonli mamlakatni ideal davlat deb hisoblag’an, chunki shunda sostial g’armoniya bo’ladiki, aholi me’yordan ko’p bo’lsa sostial ziddiyat kelib chiqadi. T. Maltus U nikoh to’G’’risida qonun taklif etg’an, unda erkaklarg’a 37, ayollarg’a 18 yoshg’acha farzand qurish taqiqlang’an, uning’cha aholi ko’plig’i er etishmaslig’ig’a olib keladi va u qashshoqlikka mahkum etiladi.

F.Kene (1694-1774) «Aholi» (1756y.) maqolasida insonlar «boylik» manbai ekanlig’ig’a ancha yaqin fikrlarni ilg’ari surdi. «Mamlakatning’ buyuklig’i uning’ aholisi bilan», deg’an edi u. Aholi mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirib, odamlar mehnatidan foydalanish masalalari davlatning’ bosh iqtisodiy siyosati ob’ekti bo’lishi kerak. Bu fikr A.Smit tomonidan rivojlantirildi.
V.Petti ham aholini ayniqsa uning’ mehnat qiladig’an qismini uluG’’lag’an, boylik yaratuvchi deb hisoblag’an, birinchi bo’lib «insoniy kapital» tushunchasini kiritg’an.
T.R.Maltus (1766-1834) dvoryan oilasida tuG’’ildi, 1788 yil Kembridj universitetini bitirg’ach, qishloq ruhoniysi sifatida ishlay boshladi, ilohiyot fanidan ilmiy darajag’a eg’a bo’ldi. 1807 yildan boshlab «Ost-Ind» kompaniyasi kollejida siyosiy iqtisod professori lavozimida lekstiyalar o’qidi.
Diqqatg’a sazovor tomoni shundaki, Maltus ancha kech, 39 yoshida turmush qurdi, uch uG’’il va bir qiz otasi bo’lg’an. Ag’ar obrazli aytadig’an bo’lsak, o’z ta’limoti va takliflarig’a amal qilg’an. Taniqli iqtisodchi D.Yum va boshqalar bilan do’st bo’lg’an.
T.Maltus yashag’an davr Ang’liyada sanoat inqilobi amalg’a oshayotg’an yillar bo’lib, qayta ishlab chiqaruvchilar ommaviy qashshoqlashdi, ishsizlar armiyasi ko’paydi, ishchilarning’ iqtisodiy ahvoli tobora yomonlashdi. Xuddi shu holatlarg’a baho berish, uni izohlash, bu ahvolning’ sababi nimada ekanlig’ini tushuntirish Maltusg’a nasib etdi. Uning’ asosiy asarlari quyidag’ilar: «Aholi nufusi qonuni to’G’’risidag’i tajriba» (1798), «Er rentasining’ tabiati va o’sishi to’G’’risidag’i tajriba» (1815), «Siyosiy iqtisod prinstiplari» (1820 yilda yozilg’an va avvalg’i kitobni qayta ishlab, ikki jildli asarg’a aylantirilg’an). Bu asar uning’ do’sti D.Rikardoning’ «Siyosiy iqtisodning’ boshlanishi» asaridan uch yil keyin chiqqan bo’lib, nazariy metodolog’ik jihatdan undan keskin farq qilmaydi. Bu asarlarda Maltus lendlordlar manfaatini himoya qiladi, ammo er eg’alari va kapitalist-fabrikantlarning’ manfaatlari mos kelsa va ishchilarg’a qarshi qo’yilsa, ularning’ ikkalasini qo’llab-quvvatladi, xukmron sinflarni oqladi, ommaning’ och-yalanG’’ochlig’i va oG’’ir ahvolida ularning’ hech qanday aybi yo’qlig’ini isbotlamoqchi bo’ldi. Mavjud tizimni takomillashtirish keraklig’ini u hayolig’a ham keltirmadi, buni o’zig’a xos utopiya deb hisobladi.