Ўзбек тилидаги “-чи” юкламасининг қўлланиш хусусиятлари ва инглиз тилига ўгирилиш муаммолари

Ўзбек тилидаги “-чи” юкламасининг қўлланиш хусусиятлари ва инглиз тилига ўгирилиш муаммолари
Особенности использования частицы «-чи» в узбекском языке и проблемы перевода на английский язык
Features of using the particle "- сhi " in the Uzbek language and problems of translation into English


Каххорова Гулрух Шавкатовна
БухДУ таянч докторанти
Каххорова Гулрух Шавкатовна
Базовый докторант БухГУ
Kakhkhorova Gulrukh Shavkatovna
Basic doctoral student of BukhSU

Ўзбек тилида -чи юкламаси сўроқ-таажжуб юкламаларидан бири бўлиб, сўзларга чизиқча орқали қўшилиб келади ва ўзи қатнашган гапга сўроқ маъносини беришга хизмат қилади. Бироқ у ҳар доим ҳам соф сўроқ маъносини англатмасдан, қўшимча тарзда яна буйруқ, истак, хоҳиш, таклиф, илтимос, ҳис-ҳаяжон, ажабланиш, таажжуб, ҳайрат, қисташ, огоҳлантириш, уқтириш, дўқ, таъкид, кучайтирув, инкор, чегаралаш, тахмин, гумон, қатъий ишонч ва ҳукм сингари бошқа турли маъноларни ҳам билдириб келади. Масалан: “Биз кетяпмиз, сиз-чи?” гапида -чи сўроқ юкламаси орқали “Сиз кетмайсизми?” шаклидаги гап маъносини уқиш мумкин. Демак, юқоридаги гапни -чи сўроқ юкламасига вариантдош бўлган -ми сўроқ юкламаси орқали ҳам қурса бўлади. Фақат фарқи шундаки, “Биз кетяпмиз, сиз-чи?” гапи тузилиши жиҳатидан қўшма гапни ҳосил қилса, “Сиз кетмайсизми?” гапи содда тузилишга эга. Бунда сиз – эга синтактик вазифасидаги бош бўлакни, кетмайсизми – кесим синтактик вазифасидаги бош бўлакни ташкил қилади.

“Биз кетяпмиз, сиз-чи?” гапида “Биз кетяпмиз” – предикатликдан иборат қисм бўлиб, икки бош бўлакли содда йиғиқ гапни ҳосил қилган. Юқоридаги гапнинг иккинчи қисми эса (сиз-чи?) бир бош бўлакли содда гапдан иборат. Унинг таркибидан иккинчи бош бўлак, кесим (кетмайсизми) қисми сўз такроридан қочиш орқали стилистик ғализликнинг олдини олиш мақсадида тушириб қолдирилган.
Яна шуниси борки, юқоридаги ҳар иккала гапда “кетайлик” деган таклиф, истак маъноси ҳам яшириниб келган. Бу ҳолат грамматик нуқтаи назардан пресуппозиция деб юритилади. Бундай пресуппозиция ҳодисаси ниҳоятда кенг қамровли мураккаб ҳодиса бўлиб, ҳар қандай гапда у ёки бу тарзда юзага чиқади.
-чи сўроқ юкламаси айрим ҳолатларда ҳис ва ҳаяжонни ифодалаш учун ҳам ишлатилади: Бунчалар ёқимли мушук бўлмаса-чи?
Сўроқдан кўра ҳайрат маъноси етакчи бўлган бу гап мазмунидан “ёқимли мушук топилмаса” деган тушкун маънони эмас, аксинча, ёқимли мушук топилганидан чексиз ҳайрат маъносини уқиш мумкин.
-чи сўроқ юкламаси орқали таажжуб, ажабланиш маъноларини ҳам илғаш мумкин. Масалан: “Пули тўланган бўлса-да, бермаслигини-чи?
Баъзан -чи сўроқ юкламаси қисташ маъносини ифодалаб келади. Маълум бўлишича, бундай чоқда -чи юкламаси кўпинча шарт майлидаги феъллар билан бирга келади.¹ Масалан: Кимдир чақиряпти, мусиқангни пасайтирсанг-чи?!
Аммо -чи сўроқ юкламаси қисташ маъносида ишлатилганда ҳар доим ҳам шарт майлидаги феъллар билан бирга келмаслиги мумкин. Масалан: Эшик тақиллаяпти, югуриб бориб оч-чи.
-чи сўроқ юкламаси иштирокидаги гапларнинг истак маъносини билдиришига ҳам гувоҳ бўлиш мумкин. Масалан: Ойижон, нон эмас, ёғлиққина патир ёпсам-чи?
Ушбу гап мазмунидан келинчакнинг нондан кўра ёғли патир ёпиб ейиш истаги устуворлиги билиниб турибди.
Шунингдек, -чи сўроқ юкламаси воситасида илтимос маъноси англатилган ҳолатлар кузатилади. Масалан: Болам, холанг билан бир телефонлаштириб қўйсанг-чи?
Агар -чи сўроқ юкламаси шарт майли қўшимчасини олган феъл билан бирга келса истак, илтимос маъносини, бу қўшимчасиз келган феълга қўшилган бўлса, қисташ, буйруқ маъносини ифодалайди. Масалан: Айтсангиз-чи, нега жимсиз? (билишни исташ маъносида гапиришни илтимос қилиш). Айт-чи, нега ўз биродарингга пичоқ суқдинг? (гапиришга қисташ, мажбурлаш, буюриш).
Буйруқ, дўқ, истак ва илтимос, хоҳиш маъноларини англатиш учун қўлланилган феъллар -чи сўроқ юкламасини олишдан олдин буйруқ ёки буйруқ-истак майли шаклида бўлади. Юклама улардан кейин келади):
Қани кафтингни