“ Boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligini oshirish yo‘llari

Mustaqillik darajasiga, tayyorgarlik ko‘rish metodiga ko‘ra insho ikki 
turli bo‘ladi: 
1) sinf o‘quvchilari uchun umumiy bir mavzu asosida jamoaviy tayyorgarlikdan 
so‘ng yoziladigan insho; 
2) alohida mavzu asosida individual tayyorgarlikdan so‘ng yoziladigan individual 
insho. 

---

Janriga ko‘ra hikoya, tasvir, muhokama tarzidagi insholarga bo‘linadi. 
Boshlang‘ich sinflarda tasvir va muhokama elementlari mavjud bo‘lgan hikoya 
tarzidagi inshodan ko‘proq foydalaniladi. 
Inshoni tasnif qilish ta’limiy vazifalarni chuqur anglash va metodik 
vositalarni tanlashga, shuningdek, ish turlarini zaruriy yo‘nalishda, baravar 
taqsimlashga yordam beradi. 
Boshlang‘ich sinflarda yozdiriladigan inshoning muhim turlaridan biri 
kichik yoshdagi o‘quvchilarning shaxsiy hayotiy tajribasiga asoslangan inshodir. 
Rasm asosidagi insho maktablarda tez-tez o‘tkaziladi, chunki rasm bolalar 
nutqiy ijodini, tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Rasm bolalar sezgisiga ta’sir 
etadi, hayotning bola tajribasida hali uchramagan tomonlarini ochadi. Rasm 
o‘quvchilarga tanish bo‘lgan hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi. 
Rasm asosidagi inshoning uch asosiy turi bor: 
1) rasmlar seriyasi yoki rasmli reja asosida yoziladigan hikoya tarzidagi insho; 
2) syujetli, o‘quvchilarni o‘ylashga, faraz qilishga undaydigan bir rasm asosida 
yoziladigan hikoya tarzidagi insho; 
3) rasmni tasvirlash (tasviriy insho). 
O‘quvchilar avval rasmlar seriyasi asosida, so‘ng bir rasm asosida, undan 
so‘ng tasviriy insho yozish (rasmni tasvirlash)ga o‘rgatiladi. 
Dasturga ko‘ra, 1-sinf o‘quvchilari o‘yinlari, mehnatlari, voqea-hodisalar 
haqidagi taassurotlari asosida o‘qituvchi rahbarligida hikoya tuzishlari va uni 
ma’lum tayyorgarlikdan so‘ng yozishlari, 2 - sinfda rasmlar seriyasi asosida kichik 
hikoya tuzish va uni jamoa tarzda tuzilgan reja asosida yozish, tabiatni kuzatish va 
mehnat jarayoni haqida, bolalarning o‘yinlari, ishlari, sayillari haqida, avval 
o‘qituvchi rahbarligida, keyin mustaqil ravishda kichik hikoya tuzish va uni 
yozish, shaxsiy ishlari haqida xat yoza olishlari, 3 - sinfda rasmlar (bir mavzuga 
oid bir necha rasm, syujetli bir rasm, rasmni tasvirlash) asosida hayotiy tajribalari, 
kuzatishlari, ekskursiyalardan olgan taassurotlari asosida rejani, avval jamoaviy 
ravishda, keyin mustaqil tuzib hikoya qilish va uni yozishlari talab etiladi. 

---

Boshlang‘ich sinflarda insho ta’limiy xarakterda bo‘ladi, 3-sinfdagina 
tekshiruv insho o‘tkazish mumkin. Rag‘batlantirish maqsadida ta’limiy insholar 
ham baholanadi, lekin salbiy baho qo‘yish tavsiya etilmaydi. 
Bolalarda kreativlikni rivojlantirishda quyidagilarga e'tibor qaratish zarur: 
1) ular tomonidan ko‘p savollar berilishini rag‘batlantirish va bu odatni qo‘llab-
quvvatlash; 
2) bolalarning mustaqilligini rag‘batlantirishva ularda javobgarlikni kuchaytirish; 
3) bolalar tomonidan mustaqil faoliyatni tashkil etilishi uchun imkoniyat yaratish; 
4) bolalarning qiziqishlariga e'tibor qaratish. 
Quyidagi omillar shaxsda kreativlikni rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi: 
1) o‘zini tavakkaldan olib qochish; 
2) fikrlash va xatti-harakatlarda qo‘pollikka yo‘l qo‘yish; 
3) shaxs fantaziyasi va tasavvurining yuqori baholanmasligi; 
4) boshqalarga tobe bo‘lish; 
5) har qanday holatda ham faqat yutuqni o‘ylash. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning kreativ qobiliyatini rivojlantirish usullari 
va vositalariga ta'sir qiluvchi muhim omillardan biri o‘qituvchi-o‘quvchilar 
hamkorligi ekanligiga alohida e'tibor qaratildi. Ma'lumki, ta'lim jarayoni ikki 
yoqlama 
xarakterga 
ega 
bo‘lib, 
o‘qituvchi va o‘quvchilarning teng 
munosabatlaridan tashkil topadi. Bu jarayonga rahbarlik qiluvchi o‘qituvchi ta'lim 
jarayonining to‘g‘ri tashkil etilishi, ta'lim maqsadlarining to‘g‘ri amalga oshirilishi 
va ta'lim natijalari uchun javobgar shaxs hisoblanadi. Ammo bu, ta'lim jarayoni 
o‘qituvchining to‘liq hukmronligi ostida amalga oshadigan jarayon, degan 
noto‘g‘ri fikrning tug‘ilishiga asos bo‘la olmaydi. Hozirgi davr talabi ham kimnidir 
bo‘ysundirish orqali emas, balki hamkorlik munosabati yordamida ijobiy natijaga 
erishishdir. Ta'lim jarayonida o‘quvchilar faoliyatining shakllanishi fan asoslarini 
o‘zlashtirishga oid mexanizmgina bo‘lib qolmasdan, balki shaxsning umumiy 
ijtimoiy-madaniy qobiliyatlarini tarkib toptirishga ham qaratilishini unutmaslik 
lozim. Bizningcha, o‘quv vaziyati ta'lim jarayonini tashkil qiluvchi o‘zgaruvchan 
tizim sanalib, u quyidagicha ikki qismdan iborat: 
- o‘qituvchi bilan o‘quvchilar hamkorligi; 

---

- o‘quvchilarning o‘zaro bir-birlari bilan hamkorligi. 
Har bir bolada qiziqish va qobiliyat bor. Bolalar tabiatan qiziquvchan va 
o‘rganishga intiladi. Ularga o‘z sovg‘alarini qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘lishlari 
uchun kattalarning aqlli yo‘l-yo‘riqlari kerak bo‘ladi. 
Ijodkorlikni rivojlantirish muammosi ko‘p qirrali va qiyin. Ijodkorlik deganda 
bilim, ko‘nikma, malakalar bilan cheklanib qolmay, balki ularni tez egallash, 
mustahkamlash va amaliyotda qo‘llashni tushuntiruvchi narsa tushuniladi 
Kretiv qobiliyatning ikki darajasi mavjud: reproduktiv va ijodiy.
Birinchi bosqichda bo‘lgan bola, bilimlarni tezda o‘zlashtirish va muayyan 
faoliyatni o‘zlashtirish, uni namuna bo‘yicha amalga oshirish qobiliyatini namoyon 
qiladi. 
Ikkinchi bosqichda bola mustaqil faoliyat yordamida yangi va o‘ziga xos 
narsalarni yaratishga qodir. 
Kreativ va ijodiy rivojlanish har bir bola uchun mavjud. Uni 
rivojlantirishda quyidagi shartlar mavjud: 
a) Maktabda va sinfda avtoritarizmsiz erkin muhit. 
b) O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga ishonch va hurmat. 
v) O‘quvchilar o‘rtasida bilim qiziqishlarining yuqori darajasi.
d) o‘qituvchining o‘yin texnikasi, turli mavzularni o‘rganishda sub'ektiv va ijodiy 
muammolarni hal qilish. 
c) Har bir o`quvchining qiziqishlari, mayllariga, sog`lig`iga, qobiliyatiga e`tibor 
berish. 
e) maktabda umumiy madaniyat muhiti. 
O‘qituvchi o‘zi, shaxs sifatida ijodkorlikka, doimiy izlanishga yot bo‘lmasagina 
ko‘zlangan natijaga erisha oladi. 
O‘quvchining ijodiy faoliyatini shakllantirish uchun tizim kerak. 
Boshlang‘ich maktabda ijodiy faoliyat tizimini nima tashkil qiladi? 
1. Bu o`quvchilarda ijodiy faoliyatning zaruriy sharti bo`lib xizmat 
qiladigan, bilish, tarbiyaviy faoliyat uchun foydali bo`lgan sifatlarni tarbiyalash: 
kuzatuvchanlik, xushmuomalalik, nutq va umumiy faollik, yaxshi o`rgatilgan 

---

xotira, faktlarni tez eslab qolish va tushunish. Ijodkorlik uchun sizga iroda, 
dangasalik va ob'ektiv qiyinchiliklarni yengish qobiliyati kerak, 
barcha masalalarda va birinchi navbatda, bilimda faollik. Shu bilan birga, 
ijodkorlikning zaruriy shartlari - bu hissiyotlar dunyosi, o‘zini tutish qobiliyati, 
rivojlangan kognitiv qiziqishlar. Ijodkorlikni o`quvchi shaxsining har tomonlama, 
barkamol rivojlanishining ko`rinishlaridan biri sifatida qarash mumkin. Maktab 
o‘quvchilarining ijodiy faoliyati uchun bu shartlar ona tilini o‘qitishning ertak va 
topishmoqlar kabi vositalarini tashkil qiladi; o‘qish darsi; til o‘yinlari, tanlovlar, 
viktorinalar, har xil turdagi insholar, ertaklarda o‘quvchilar chiqishlari. 
2. Bu o‘quvchining individualligini, shaxsini ijodkorlik, asosan, san’atning 
turli turlari orqali o‘zini namoyon qilishidir. Tasvirlashda: o‘quvchi tasavvurga 
asoslanib, hikoyadagi harakat momentini aks ettiruvchi syujet rasmini chizadi va, 
albatta, hayotni bilish o‘ziga xos, uning shaxsiyatidan, hayotga qarashidan, 
tushunchasidan nimanidir olib keladi. qahramon yoki voqea - bu o‘zini ifoda etish . 
O‘z-o‘zini ifoda etish - bu insho, hatto eng oddiy ko‘rinadigan narsa: 
o‘quvchi quvonchli ta'til kunlari haqida gapiradi yoki tabiatning rasmini 
tasvirlaydi. Ocherk yozuvchining shaxsiyatini, muallif xohlamasligidan qat’i nazar, 
har doim ifodalaydi: bu go‘zallikning nozik estetik idroki bo‘lishi mumkin, bu 
insonga yoki to‘rt oyoqli do‘stga muhabbat, xayrli ishga qo‘yil qolish mumkin. 
Bolalar ijodiyoti cheksizdir. Ijodkorlik uchun asosiy rag‘bat - bu 
o‘quvchiga ham, o‘qituvchiga ham beradigan ulkan quvonchdir. Bugungi kunda 
insonning har qanday sharoitda faol va ijodiy harakat qilishga tayyorligi juda 
muhim - bu ijtimoiy so‘rov bolaning mustaqil bo‘lish, o‘z imkoniyatlarini bilish va 
ulardan foydalanish ehtiyojlariga mos keladi. Shu munosabat bilan, har birining 
individual xususiyatlarini aniqlashga qiziqish tushunarli. Maktab asosiy birlamchi 
ehtiyojlarni amalga oshirishda bolalarga individual yo‘naltirilgan yordam 
ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan. Bundan tashqari, u tabiat tomonidan o‘rnatilgan 
jismoniy, intellektual, hissiy qobiliyatlarni eng erkin tarzda amalga oshirish uchun 
sharoit yaratadi, bolaning ruhiy va ijodiy o‘zini o‘zi anglashiga yordam beradi. 

---

O‘qitishdagi muvaffaqiyat va ishonch o‘qituvchining berilgan muammoni 
hal qilishda har birining individual qobiliyati, fazilatlari va iste'dodini ochib 
berishga qanday yordam berishiga bog‘liq. 
Kreativ va ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish boshlang‘ich ta'limning eng 
muhim vazifasidir, chunki bu jarayon bola shaxsi rivojlanishining barcha 
bosqichlarini qamrab oladi, tashabbuskorlik va mustaqil qaror qabul qilish, o‘zini 
erkin ifoda etish odatini, o‘ziga ishonchni uyg‘otadi. O‘qituvchi natijaga erishish 
uchun ma'lum tartibda qo‘llaniladigan pedagogik harakatlar va vositalar tizimini 
yaratadi. O‘qituvchi o‘quvchiga uning qobiliyatlarini o‘rganishga yordam berishi, 
uni o‘ziga jalb qilishi va qo‘llab-quvvatlashi, unga o‘z ijodining natijasini, o‘sish 
istiqbollarini ko‘rsatishi, unga o‘quv muammosini uni hal qiladigan mavzuga 
imkon qadar yaqinlashtiradigan vaziyatni modellashtirish imkoniyatini berishi 
kerak. Bu shaxslararo muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beradi, 
o‘rganishning ijodiy boshlanishiga turtki beradi, o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan 
ishonchini, o‘zini o‘zi hurmat qilishini va o‘zini o‘zi qadrlashini shakllantiradi
. 
Boshlang‘ich sinflarda xatolar ustida ishlash ancha qiyin, chunki ularni 
to‘g‘rilash va oldini olish uchun ona tili dasturida berilgan qisqa nazariy ma’lumot 
yetarli emas. Bolalar insho ustida rejali, muntazam ish olib borish uchun asosiy 
xatolar turini bilish zarur. Bunday xatolarni o‘rganish, ularning kelib chiqish 
sabablarini tekshirish xatolarni to‘g‘rilash va oldini olish uchun zamin hozirlaydi. 
Xatolar uch turga ajratiladi: lug‘aviy-uslubiy, morfologik uslubiy,