” Fizika va texnologik ta’lim fakulteti dekani PhD. H. Sodiqov “ ” 2022 y. “Fizika

1.2 Energiya va xom ashyo muammosi.
Energiya iste’moli insoniyatning mavjudligi uchun zaruriy shartdir. Iste’mol qilinadigan energiya mavjudligi har doim inson ehtiyojlarini qondirish, uning umrini ko’paytirish va hayot sharoitlarini yaxshilash uchun zarur bo’lgan.
Sivilizatsiya tarixi – bu energiyani konvertatsiya qilishning tobora ko’proq yangi usullarini ixtiro qilish , uning yangi manbalarini ishlab chiqish va pirovardida energiya iste’molini oshirish tarixidir. Energiya iste’moli o’sishidagi birinchi sakrash odamlar olov yoqishni va undan ovqat pishirish va uylarini isitish uchun foydalanishni o’rganganlarida sodir bo’ldi. Bu davrda o’tin va insonning mushak kuchi energiya manbai bo’lib xizmat qildi. Keyingi muhim bosqich g’ildirak ixtirosi, turli xil asboblarni yaratish va temirchilikning rivojlanishi bilan bog’liq.
XV asrga kelib, o’rta asrlar odamlari hayvonlardan, suv va shamol energiyasidan, o’tin va oz miqdordagi ko’mirdan foydalangan holda , ibtidoiy odamlarga qaraganda 10 baravar ko’p iste’mol qilardi. Jahon energiya iste’molining ayniqsa sezilarli o’sishi sanoat davri boshlanganidan beri so’ngi 200 yil ichida sodir bo’ldi – u 30 baravar ko’paydi va 1998- yilda yiliga 13,7 Gigaton ekvivalent yoqilg’iga yetdi.
Sanoat jamiyatining odami ibtidoiy odamga qaraganda 100 marta ko’proq energiya sarflaydi. Hozirgi zamonda energetika ijtimoiy ishlab chiqarish taraqqiyotini belgilovchi asosiy tarmoqlarni rivojlantirishning asosi hisoblanadi. Barcha sanoati rivojlangan mamlakatlarda energetika sanoatining rivojlanish sur’atlari boshqa tarmoqlarning rivojlanish sur’atlaridan oshib ketdi. Shu bilan birga, energiya atrof-muhitga va odamlarga salbiy ta’sir ko’rsatadigan manbalardan biridir. Bu atmosferaga (kislorod iste’moli, gazlar, namlik va zarrachalar emissiyasi), gidrosferaga ( suv iste’moli, sun’iy suv omborlarini yaratish, ifloslangan va isitiladigan suvlarni oqizish , suyuq chiqindilar) va litosferaga ( qazib olinadigan yoqilg’ilarni iste’mol qilish, landshaftning o’zgarishi) ta’sir qiladi, zaharli moddalarning emissiyasi).
Energiyaning atrof-muhitga salbiy ta’sirining qayd etilgan omillariga qaramay, energiya iste’molining o’sisi keng jamoatchilik orasida katta tashvish tug’dirmadi. Bu 1970- yillarning o’rtalariga qadar davom etdi, ko’plab ma’lumotlar mutaxassislar qo’liga tushdi, bu iqlim tizimiga kuchli antropogen bosimni ko’rsatmoqda , bu esa energiya iste’molining o’sishi keng jamoatchilik orasida katta tashvish tug’dirmadi. Bu 1970- yillarning o’rtalariga qadar davom etdi, ko’plab ma’lumotlar mutaxassislar qo’liga tushdi, bu iqlim tizimiga kuchli antropogen bosimni ko’rsatmoqda.
Bu esa enrgiya iste’molining nazoratsiz o’sishi bilan global falokat xavfini tug’diradi.O’shandan beri boshqa hech qanday ilmiy muammo hozirgi va ayniqsa kelajak muammosi kabi diqqatni jalb qilmagan.
Bu o’zgarishning asosiy sabablaridan biri energiya ekanligiga ishoniladi. Energiya deganda inson faoliyatining energiya ishlab chiqarish va iste’mol qilish bilan bog’liq har qanday sohasi tushuniladi. Energetika tarmog’ining muhim qismi organik yoqilg’i ( neft, ko’mir va gaz) yonishi natijasida chiqariladigan energiya iste’moli hisobiga ta’minlanadi, bu esa o’z navbatida atmosferaga juda ko’p miqdordagi ifloslantiruvchi moddalarning chiqishiga olib keladi.
Bunday soddalashtirilgan yondashuv allaqachon jahon iqtisodiyotiga haqiqiy zarar yetkazmoqda va rivojlanishning sanoat bosqichini yakunlash uchun zarur bo’lgan energiya iste’moli darajasiga yetib bormagan mamlakatlar, shu jumladan Rossiya iqtisodiyotiga halokatli zarba berishi mumkin. Aslida , hamma narsa ancha murakkab. Energiya uchun qisman mas’ul bo’lgan issiqxona effektidan tashqari, sayyora iqlimiga bir qator tabiiy sabablar ta’sir qiladi, ulardan eng muhimi quyosh faolligi, vulqon faolligi, Yer orbitasining parametrlari, atmosferadagi o’z-o’zidan tebranishlardir. Muammoni to’g’ri tahlil qilish faqat barcha omillarni hisobga olgan holda mumkin, shu bilan birga, albatta, yaqin kelajakda jahon energiya iste’moli qanday bo’ladi, insoniyat haqiqatdan ham energiya sohasida o’zini-o’zi cheklashlarni o’rnatishi kerakmi degan savolga aniqlik kiritish kerak. Global isish falokatini oldini olish uchun iste’mol qilish.
1.1 ENERGETIKA RIVOJLANISHINING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI
Umumiy qabul qilingan tasnif asosiy energiya manbalarini ajratadi tijorat va notijorat.