' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko


K o‘p  valentli  atomlardan  hosil  bo'lgan  kovalent  bog'lanishlar


Download 6.95 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/81
Sana30.09.2017
Hajmi6.95 Mb.
#16826
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   81

K o‘p  valentli  atomlardan  hosil  bo'lgan  kovalent  bog'lanishlar 

doim o fazoviy yo'nalgan b o ‘ladi.  B ogianishlar orasidagi burchaklar 

valent

  burchaklar  deyiladi.

K o ‘p in ch a   k o v a len t  b o g 'la n ish   h o s il  b o'Iish id a   ishtirok 

etadigan  elektronlar  turli  holatlarda,  m asalan,  biri 

-s,

  boshqasi 

^-orbitallarda  b o 'la d i.  Bunda  m olek u lad agi  bog'lanishlarning

puxtaligi  ham   turlicha  bo'lishi  kerak  edi.  Lekin  tajriba  ular  teng 

qimmatli  ekanligini  k o‘rsatadi.  Bu  hodisa  L.  Poling  tom onidan 

kiritilgan,  atom   orbitallarining 

gibridlanishi

  haqidagi  qoida  bilan 

tushuntiriladi.

Valent orbitallarning gibridlanishini  berilliy xlorid  BeCl,,  bor xlorid 

BCI

3

 va metan  CN

4

 molekulalari hosil bo'lishi  misolida ko'rib chiqamiz.

Berilliy atomi qo'zg'algan holatga o'tishida juftlashgan elektronlar bir- 

biridan  ajraladi,  ya’ni  ikki  elektronli  bulut 

(2s1)

  bir elektronliga  ajraladi. 

Buni sxema tarzida shunday tasvirlash  mumkin:

s

t

л

= 2

 

^

p. 



p, 

p.

t

P, 



P, 

P,

\£2s'2p^

n=I


  1 t l  1

Re 

ls^ s

2

4



t l

,Be*

2

^-elektronni 

2

/j-orbitalga o'tkazish, ya’ni atomning qo‘zg‘algan holatga 

o'tishi energiya sarflashni talab etadi, bu energiya reaksiyada ikkita bog'lanish 

hosil bo'lishi hisobiga ortiqchasi bilan qoplanadi. Qo'zg'algan holatda berilliy 

xlorning ikkita atomini biriktirib  oladi:

: C l : B e : C l :

Ikkala  Be  —  Cl  bog'lanish  bir xilda  puxta  va  180°  li  burchak  ostida 

joylashgan.

B og'lanishlar  puxtaligining 

bir  xilligi 

valent  (tashqi)  orbital­

larning gibridlanishi,

 ya’ni ulaming 

siljishi  va  shakli  ham da  e n e r ­

g iy a s in in g   te n g la s h is h i  b ila n  

tushuntiriladi.  Bu holda atom elek­

tron orbitallarining dastlabki shakli 

hamda  energiyasi  o'zaro  o'zgaradi 

va  bir  xil  shakl  hamda  energiyaga 

ega bo'lgan elektron orbitallar hosil 

bo'ladi.  Gibrid  orbilal  asimmctrik 

va  yadrodan  bir  tom onga  qattiq 

cho'zilgan  bo'ladi  (3.5-rasm ).

3.5-rasm. sp- gibrid  orbital- 



ning  shakli.

3.6-  rasm. Valent orbitallarning sp-gibridlanishi.

3.7-  rasm.  BeCl2  ning  chiziqsimon  molekulasi.



G ibrid  orbitallarning  elektronlari  ishtirokida  hosil  b o ‘ladigan 

k im y o v iy   b o g 'la n ish   gibridm as  (s o f) 

s-

  va  p -o r b ita lla r n in g  

elektronlari  ishtirokida  hosil  b o ‘lgan  bog'lan ish d an   puxtaroq 

bo'ladi,  chunki gibridlanishda orbitallar bir-birini  ko'proq qoplaydi. 

M uayyan  atom ning  bog'lanishlari  hosil  bo'Iishida turli  tipdagi 

elektronlar (bizning misolimizda 

5

- va p-elektronlar) ishtirok etganda 



gibridlanish  amalga oshadi.  Bunda gibrid  orbitallar)  ishtirok etganda 

gibridlanish  amalga  oshadi.  Bunda  gibrid  orbitallar  soni  dastlabki 

orbitallar  soniga  teng  bo'ladi.  Shunday  qilib,  BeC l2  molekulasida 

kim yoviy  bog'lanish  hosil  bo'Iishida  markaziy  atom ning,  ya ’ni 

berilliyning  bitta 

s-

  va  bitta  p-elektroni  ishtirok  etadi.  Bu  holda 

orbitallarning 

sp-gibridlanishi

  (es-p e-gib rid lan ish   deb  o'qiladi) 

sodir  bo'ladi  (3.6-rasm ).  Ikkita  gibrid  orbital  bir-biriga  nisbatan 

180°  li  burchak  ostida joylashadi,  ya ’ni  B eC l2  molekulasi 

chiziqsi­

mon shaklda

 — uchala atom ning  ham m asi  bir chiziqda joylashgan 

(3.7-rasm ).

Bor  xlorid  BC13  molekulasida  markaziy  atom  orbitallarining 

sp2-gibridlanish

  (es-p e -ik k i-g ib r id la n ish   deb  o'qiladi)  am alga 

oshadi.  Bor  atom ida  (elektron  tuzilishi 

\s22s22 p \

  qo'zg'algan 

holatida  1 s2.s'2.s2)  gibridlanishda bitta 

s-

  va  ikkita p-elektronlarning 

orbitallari  ishtirok  etadi;  buning  natijasida  bir-biriga  nisbatan  120° 

li  burchak  ostida  joylashgan  uchta  gibrid  orbitallar  hosil  bo'ladi

3.8- rasm. Valent orbitallarning 5/?2-gibridlanishi.

3.9-  rasm.  BC13  ning  yassi 

uchburchaksimon 

molekulasi.



(3 .8 -r a s m ) .  BC1

3

  m o le k u la s i 



markazida  В  atomi  joylashgan 

yassi  teng  tom onli  uchburchak 

sh ak lid a  b o 'la d i.G ib r id   o r b i­

tallarning  o'qlari  orasidagi  bur­

chak 

1 2 0


°  ni tashkil etadi,  to'rtta 

atom ining  hammasi  bitta  tekis- 

likda yotadi  (3.9-rasm ).

M etan  m olekulasi  hosil  b o '­

Iishida uglerod atomi  qo'zg'algan 

holatga o'tadi,  bunda juftlashgan 

2s2-

  elektronlar bir-biridan  ajra­

ladi,  y a’ni  ikki  elektronli  bulut 

bir  e le k tr o n li  b u lu tla rga   a y ­

lanadi:

n =2  Ц Т

Px 

Py 

Pz

n=J  [ t l ]

6C 


ls22s12px'2p}



p

ПШ

Px 



P r 

Pz

6C* 


\f2s'2p'2py'2p7'

Sxemadan ko'rinib turibdiki,  uglerod atom ining asosiy holatida 

juftlashmagan  ikkita  elektroni  bo'ladi  (ikki  valentli),  qo'zg'algan 

holatida esa  (yulduzcha bilan belgilangan)  — to'rtta elektroni bo'ladi 

(to'rt  valentli)  va  vodorodning  to'rtta  atom ini  biriktirib  olishi 

mumkin:

3.10- rasm. Valent orbitallarning sp- gibridlanishi.

H

C + 4 H —> H : C : H  

H

M etan  molekulasi  hosil  bo'Iishida  uglerod  atomida  bitta 

s-

  va 

uchta 

p-

  elektronlarning  orbitallari  gibridlandi  hamda  to'rtta  bir 

xil  gibrid  orbitallar  hosil  bo'ldi  (3.10-rasm ).  Bunday  gibridlanish 

5

/j?-gibridlanish  deyiladi  (es-p e-u ch -g ib rid la n ish   deb  o'qiladi). 



Gibrid  orbitallarning  o'qlari  orasidagi  valent  burchak  109°28'  ga 

teng.  U glerod  atom ining  to'rtta  gibrid  sp-’-orbitallari  bilan  to'rtta 

vodorod  atomi s-orbitallarining bir-birini  qoplashi  natijasida to'rtta 

bir  xil  bog'lanishli  m ustahkam  m etan  m olekulasi  hosil  bo'ladi 

(3.11-rasm ).  Suv  va  am miak  molekulalaridagi  bog'lanishlarning 

valent  burchaklari  tetraedrik  m ole- 

kulalardagidan  kichikligi  ham  orbi­

ta llarn in g   gib rid lan ish i  b ila n   tu ­

shuntiriladi  (3.3 va  3.4-rasmlarga q.).

M etan n in g  hosil  b o'lish id agi  kabi 

suv va ammiak molekulalarining hosil 

b o 'Iish id a   ham  k islo ro d   va  a z o t 

atom lari  atom   orbitallarining 

sp 1- 

gib rid lan ish i  sodir  b o 'la d i.  Lekin 

uglerod atomida to'rtta ^ -o rb ita ln in g 

hammasi  bog'lovchi  elektron  juftlar 

bilan  band  (3.11-rasm ga  q .),  azot 

atom id a  esa  to'rttadan  bitta 

sp3- 

orbitalni  bog'lovchi  bo'lm agan  (taq- 

sim lan m a ga n )  elek tron   juft  eg a l-

3.11-  rasm .  M etanning 

tetraedrik  molekulasida 

kimyoviy bog'lanishlarning 

hosil bo'lish sxemasi.


lagan  (3.4-rasmga  q.),  kislorod  atomida  ikkita 

5

pJ-orbitalni  ana 



shunday  elektronlar  egallagan  (3.3-rasmga  q.).

Shunday  qilib,  burchakning  tetraedrnikidan  (109°28/)  farq 

qilishida 

5

/?3-gibrid  orbitallarni  egallagan  bo'linm agan  (bog'lovchi 



bo'lm agan)  elektron  juftlarning  itaruvchi  ta’siri  ko'rinadi:  azot 

atomida esa ikkita  (burchak  104,5°).

Valent orbitallarning gibridlanishi  haqidagi tasawurdan organik 

kimyoda keng ko'lamda foydalaniladi  (III  qismga q.).

3 .3 -§ .  Ionli  bog‘lanish

Ionli  bog'lanish  vujudga  kelishini  natriy  xlorid  N aC l  hosil 

bo'lishi misolida ko'rib chiqamiz.  Shu birikmani hosil qilgan natriy va 

xlor  atomlari  elektrmanfiyligi  jihatidan  bir-biridan  keskin  farq  qi­

ladi:  natriy  atomi  uchun  bu  qiymat  0,9  ga,  xlor  atomi  uchun  3,0  ga 

teng.  Elektron  formulalar  N a  l522522p63 il  va  Cl  l522522/763523p5  dan 

ko'rinib  turibdiki,  bu  atom larning  tashqi  elektron  pog'onalari 

tugallanmagan.  Tashqi  pog'onasini  tugallash  uchun  natriy  atomi

7  elektron  biriktirib  olishidan  ko'ra  1  elektron  berishi  oson ,  xlor 

atom i  esa  7  elektron  berishidan  ko'ra  1  elektron  biriktirib  olishi 

oson.  Tajriba shuni ko'rsatadiki,  kimyoviy reaksiyalarda natriy atomi

1  elektron  beradi,  xlor  atom i  esa  uni  biriktirib  oladi.  Buni  sxem a 

tarzida  quyidagicha yozish  mumkin:

N a — ё  =  N a +

С 1 + ё  =   СГ,

ya’ni,  N a  atom ining  elektron  qobig'i  nodir gaz  N e   ning  barqaror 

elektron  qobig'iga  aylandi  — 

ls22s22p6

  (bu  natriy  -ion   N a +),  Cl 

atom ining  qobig'i  esa  nodir gaz Ar atom ining  qobig'iga  aylandi  — 

ls22s22p63s23pe

  (bu  xlorid  —  ion  СГ).  N a +  va  С Г   ionlari  orasida 

elektrostatik  tortishish  kuchlari  vujudga  keladi,  natijada  N aC l 

birikma  hosil bo'ladi.

Ionlar  orasida  elektrostatik  tortishuv  tufayli  vujudga  keladigan 

kimyoviy  bog'lanish  elektrovalen t  yoki  ionli  b o g ‘lanish  deyiladi. 

Ionlarning  bir-biriga  tortilish  yo'li  bilan  hosil  boMgan  birikmalar 

getero po lyar  yoki  ionli  b irik m a la r  deyiladi.

Ionli  birikmalarni  elektrmanfiyligi jihatidan  bir-biridan  keskin 

farq  q ila d ig a n   a to m la r ,  m a sa la n ,  I  va  II  g ru p p a lar  b o sh  

gruppachalaridagi  e le m e n tla m in g   atom lari  bilan  VI  va  VII

gaippalarning  bosh  gruppachalaridagi  elem en tlam in g  atom lari 

hosil  qiladi.  Ionli  birikmalar  nisbatan  k o ‘p  emas.

Natriy xlorid N aC l  molekulalari faqat bug

1

  holatdagina  mavjud 



b o ‘ladi.  Ionli  birikmalar  qattiq  (kristall)  holatda  m a ’lum   q o n u ­

niyat  bilan joylash g an   m usbat va  m an fiy  ionlardan tarkib topadi. 

Bu  holda  m olekulalar b o‘lmaydi.  (3 .7 -§  ga  q.).

Kovalent  bog'lanish  kim yoviy  b og‘lanishning  ancha  um um iy 

turidir.  B o g ‘lan ish   nazariyasi  io n li  b o g ‘la n ish n in g   k ova len t 

bog‘lanishdan vujudga  kelishini  um um iy elektron juftning  haddan 

tashqari  bir  tom onlam a  qutblanishi  (siljishi)  bilan  tushuntiradi, 

bunda um um iy elektronlar jufti birikayotgan atomlardan bittasining 

ixtiyoriga o'tadi.  Masalan:

Na  •  +   -Cl:  =   Na  О  СГ. 

so'ngra

  Na  Q c i  : =

Na

:C1:

Keltirilgan  misolda  metallmaslik xossalarini  nam oyon qiladigan 

(e le k tr m a n fiy lig i  x c = 3 ,0 )   x lo r  a to m i  h ad d an   tash q ari  bir 

tom onlam a  qutblanadi.  M olekular  elektron  bulut  (elektronlar 

jufti)  batamom  xlor  atomiga  siljigan  bo'ladi.  Bu  hoi  elektronning 

natriy  atomidan  xlor  atom iga  o'tganligi  bilan  barobardir.

Ravshanki, 

qutbli kovalent bog‘lanishni kovalent bog'lanishning 

qisman  bir  tomonlama  qutblangan  turi

  (bog'lovchi  elektron  bulut 

nisbiy elektrmanfiyligi  katta bo'lgan  atom tom onga siljigan) 

sifatida 

qarash  mumkin.

  U  ionli  va  qutbsiz  kovalent bog'lanishlar o'rtasida 

oraliq  holatni  egallaydi.

Shunday  qilib,  qutbsiz  kovalent,  qutbli  kovalent  va  ionli 

bog'lanishlarning  vujudga  kelish  m exanizm ida  m u h i m   f a r q  

у о ' q  .  Ular  bir-biridan  um um iy  elektron  juftlarning  q u t b 1 a n - 

g a n l i k   darajasi  (siljiganligi)  bilan gina  farq  qildi.  K im yoviy 

bog'lanish  tabiati  yagonadir.

Elem entlar  atom larining  nisbiy  elektrm anfiyligi  qiymatlari 

asosida  (

2

.



2

-jadval)  bog'lanishning  qutbliligini  oldindan  aytish 

m u m k in .  B o g 'la n g an   atom larn in g   n isbiy  elek trm an fiylik lari 

orasidagi  farq  (uni  Дх  orqali  belgilaym iz)  qancha  katta  bo'lsa, 

qutblilik shuncha kuchli ifodalangan bo'ladi.  C sF birikmada Дх eng 

katta  qiymatga  egadir  (4,1  —  0 ,7 =   3,4).

Shunday  qilib,  atom lar  orasidagi  kim yoviy  bog'lanish  Д х = 2  

ga  qadar  ionli  bo'ladi:  Д х=0  bo'lsa  —  bu  qutbsiz  kovalent  bog'­

lanish;  oraliq  holatlarda  —  qutbli  kovalent.

Haqiqatda  bog'lanishlar  100%  ionli  bo'lm aydi.  Shu  sababli 

bog'lanishning  ionlilik 

darajasi

  yoki 

hissasi

  haqida  so'z  yuritiladi.

U  tajriba  y o ‘li  bilan  aniqlanadi.  M a ’lum  b o‘lishicha,  hatto  CsF 

birikmada  ham  ionli  bog'lanish  89%  ifodalangan  ekan,  xolos.

K ovalent  b og‘lanishdan  farq  qilib,  ionli  bog'lanish  fazoda 

yo ‘nalmaganligi

 va 

to'yinmasligi

  bilan  tavsiflanadi.  Bog'lanishning 

y o ‘nalm aganligi  shu  bilan  aniqlanadiki,  har  qaysi  ion  g o ‘yo 

zaryadlangan  shar bo'lib,  teskari ishorali  ionni  istalgan y o ‘nalishda 

o ‘ziga  tortishi  mumkin.  Teskari  ishorali  ionlarning  o'zaro  ta’siri 

kuch maydonlarini kompensatsiyalashga olib kelmaydi: ularda o ‘ziga 

teskari  ishorali  ionlarni  tortish  xususiyati  boshqa  y o ‘nalishlarda 

saqlanib  qoladi  (to ‘yinmaganlik).  Masalan,  N aC l  kristalida  har 

qaysi  N a +  ion  oltita C l-  ion  bilan o'zaro ta’sirlashadi  (3.16-rasm ga 

q.).  Shunday  qilib,  ionli  bog'lanish  to'yinm aganligi  va  yo'nalm a- 

ganligi  tufayli,  ionlardan  tarkib  topgan  birikmalar  ionli  kristall 

panjarali  qattiq  moddalar  bo'ladi.

3 .4 -§ .  Qutbli  va  qutbsiz  molekulalar

Bir  tom onlam a  qutblanish  molekulada  elektron  zichlikning 

notekis  taqsimlanishiga  olib  keladi.  Masalan,  HC1  molekulasida 

elektron zichlik vodorod yadrosi  atrofidagiga qaraganda xlor yadrosi 

atrofida  katta  bo'ladi.  M olekulada  musbat  va  manfiy  zaryadlarning 

elektr  markazlari  bir  nuqtada  ustm a-ust  tushm aydi,  balki  bir- 

biridan  m a’lum  /m asofada  bo'ladi  (3.12-rasm).  M olekula  um um iy 

neytral bo'lgani bilan  xlor atomida  — 

q

 zaryad va vodorod  atomida 

+ q zaryadli elektr  dipoldan  iborat.Bunday bog'lanish  vamolekulalar 

qutbli

 deyiladi.  Molekuladagi atomlarning zaryadi 

q, effektiv zaryadlar 

deyiladi  (HC1  m olekulasida 

qa = ~

 18%,  ^H= +18%   elektronning

a b so lu t  zary ad iga  te n g ,  b o g 'la - 

nishning  ionlilik  darajasi  18%).

B o g 'la n ish   va  m o le k u la n in g  

qutblilik  o'lchovi  — dipolning elektr 

m om enti  |л  («myu»)  quyidagi  k o ‘- 

paytmadan  aniqlanadi:

M

- = 

ql,

bunda 

q

  —  effektiv  zaryad;  /  —  di­

polning  uzunligi.

Cl  sistemasida  d ip oln in g  elektr 

m om enti  birligi  3 ,3 3 T 0

-:!0


  К Г   m 

(kulon  •  metr)  qiymat  bilan  ifoda­

lanadi.

3.12-rasm.  Dipol  elektr 

momenti o'zgarmas bo'lgan 

qutbli molekula.


D ipolning elektr  m om enti  —  vektor  kattalik.Uning y o ‘nalishi 

shartli  ravishda  musbat  zaryaddan  m anfiy  zaryadga  to m o n   — 

bog'lovchi  elektron  bulutning siljish tom oniga y o ‘nalgan,  deb qabul 

qilinadi.

D ipollarning elektr  momentlari turli  bog'lanishlar  vako'pgina 

moddalar  uchun  tajribada  aniqlangan  (ularning  qiymatlari 

0

  dan 



3 6 ,6 -I0~3n  KI  ■

  m  gacha  bo'ladi.

M olekulaning  qutbliligini  bog'lanishning  qutbliligidan  farq 

q ilish  kerak.  AB  tip id ag i  ikki  atom li  m olekulalar  u ch u n   bu 

tushunchalarnin g  m a ’nosi  bir  xil  keladi,  bu  HC1  m olekulasi 

misolida ko'rsatib o'tilgan edi.  Bunday molekulalarda elem entlaming 

elektrmanfiyliklari  bir-biridan  qancha  ko'p  farq  qilsa,  dipolnin g 

elektr  m om enti  shuncha  katta  bo'ladi.

Ko'p atomli  molekulalarda atomlar orasidagi bog'lanish qutbli bo'lishi 

mumkin.  Molekulalarning o'zi  esa  fazoviy  tuzilishiga  qarab  qutbli  ham, 

qutbsiz  ham  bo'lishi  mumkin.  Bunday  molekulalarda dipolning  elektr 

momenti qutbli bog'lanishlar soni va ularning yo'nalganligi bilan aniqlanadi. 

Dipolning elektr  momenti alohida bog'lanishlar  dipol  m om entlarining 

vektor  yig'indisigateng. M asalan,  C = 0   bog'lanish  d ip o ln in g   elektr 

m om enti  910~w Kl.  m ga,  CO, molekulasiniki esa nolga teng.  Bunga sabab 

shuki,  C 0 2  ning  chiziqsim on  m olekulasida  bog'lanishlar  vektorlari 

markazdan  radial  yo'nalgan,  shu  sababli  natijalovchi  moment  ц  nolga 

teng (3.13-rasm,  a.).  N ,0  ning burchaksimon  molekulasida bog'lanishlar 

104,5° burchak ostida joylashgan va ikkita bog'lanishning vektor yig'indisi 



jli

 

parallelogrammning  diagonali  bilan  ifodalanadi  (vektorlar  kuchlar 

parallelogrami  qoidasiga  muvofiq  qo'shiladi,  3.13-rasm,  b).  Suv  uchun 

|д.=6,М 0-311  Kl  •  m. Agar  d ip o llar  turli  xil  elektr  m om entlari  vektor- 

larning  geom etrik  yig'indisi  nolga  teng  bo'lm asa,  u  holda  molekula 

qutblangan  bo'ladi.

O 'z  navbatida,  ц  ning  qiymati  va  yo'nalishiga  qarab  molekulaning 

geometrik tuzilishi haqida m a’lum darajada fikr yuritish mumkin.  Masalan, 

CO ,  molekulasi  uchun  |я=5,4-10"30  Kl  •  m.  Ravshanki,  u  suv  molekulasi 

kabi  burchaksimon  tuzilgan  bo'lishi  kerak.



Qutbsiz  kovalent  bog'lanishli  m olekulalar 

qutbsiz

 yoki 

gomeo- 

polyar

  m olekulalar  deyiladi.  Bunday  m olekulalarda  bog'lovchi

3.13-rasm.  C 0 2  (a)  vasuv  (b)  m olekulalaridabog'lanishlar  dipol 

elektr m omentlarini geometrik qo'shish.



С

0

a

^ 4. 



b

Download 6.95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling