' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko


Download 6.95 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/81
Sana30.09.2017
Hajmi6.95 Mb.
#16826
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   81
§ ga qarang).

Masalan,  testdagi  vodorod  brom id  va  sulfat  kislotalar  protoni 

akseptor,  erituvchi  —  suvning  kislorod  atomi

' I 4  


H  I  H

H

donorlik  xususiyati  borligi  natijasida  gidroksoniy  kationida  yangi 

bog'  hosil bo'ladi.  Chum oli va sirka kislotalari protoni ham  shunday 

bog'  hosil  qiladi.  Shunday  vaziyat  m etilam inning  azot  atomidagi 

taqsimlanmagan elektron jufti bilan suvning vodorod atomi hisobiga 

ham  donor-akseptor  bog'lanish  paydo  bo'ladi:

C H

3

N H

2

  +   H 20   -»   [C H

3

N H 3]+  O H -



Javob:

  E  bo'ladi.

2 .5 . 

Quyidagi  moddalar  qaysilarining  m olekulasida  s/?-gibrid 

orbitalli  atomlar  mavjud?

1)  etilen; 

2)  etin; 

3)  toluol; 

4)  azot; 

5)  vinil  asetilen;

6

)  kumol;  7)  kumush  asetilenid; 

8

)  propin.

A)  1,  3,  5, 

6

,  7; 



B)  2,  4,  5,  7, 

8

;  C)  2,  3,  4,  7, 

8

;

D )  1,  4,  5,  7, 

8

.



Yechish.

 

Atomlar orasida  kimyoviy bog'  hosil qilishda toq yoki 



taqsimlangan elektron juftlarga ega bo'lgan  ikki  yoki uch xil orbital 

kvant  songa  (/=   0,1,  2  yoki  3  bo'lgan 

s-, p-,  d-

 

va / -   pog'onacha­



lar)  ega  bo'lgan  atom   orbitallar  gibridlanishi  shu  sistem adagi 

orbitallami energetik jihatdan turg'un holatlarga o'tkazadi.  Bunday 

aralash  orbitallar 

sp

-, 


sp

2-  va 

sp3-

 

bo'lgan  holatlar  anorganik  va 



organik sistemalarda  uchraydi  (3.2 -§  ga  qarang).

Testda  keltirilgan  molekulalardagi  atomlarda  faqat  .sp-gibrid 

orbitallarga  ega  bo'lgan  m olekulalar  2.  4,  5,  7  va 

8

  raqamli 



moddalarga  taalluqli.  Qolgan  m olekulalarda  ^/?3-gibrid  orbitallar 

esa 3 va 

6

-moddalarda mavjud.



Javob:

  В bo'ladi.

3 - B O B .   KIMYOVIY  BO G ‘LANISH 

3.  1  .  Kovalent  bogManish

Kim yoviy  b og‘lanish  haqidagi  ta’lim ot  —  hozirgi  kim yoning 

asosiy  masalasidir.  Bu  ta ’lim otning  turli-tum anlilik  sabablarini, 

ularning  hosil  bo'lish  m exanizm ini,  tuzilishini va  reaksiyaga kirisha 

olish  xususiyatlarini  tushunib  b o im a y d i.

Atomlardan  molekulalar  hosil  bo'lishi  sistem aning  energiya 

yutishiga  olib  keladi,  chunki  odatdagi  sharoitda  m olekular  holat 

atom   holatidan  barqarorroqdir.  A tom larning  tuzilishi  haqidagi 

ta ’lim ot  molekulalarning  hosil  bo'lish  m exanizm ini,  shuningdek, 

kim yoviy  bog'lanish  tabiatini  tushuntirib  beradi.

A tom ning  tashqi  energetik  pog'onasida  elektronlar  soni  shu 

pog'ona  sig'dira  oladigan  eng  ko'p  elektronlar  soniga  teng  bo'lsa, 

bunday pog'ona 

tugallangan

 pog'ona deyiladi. Tugallangan pog'onalar 

juda mustahkamligi bilan farq qiladi.  Nodir gazlar atomlarining tashqi 

pog'onalari  ana  shunday  pog'onalardir:  geliyning  tashqi  pog'onasida 

ikkita elektron (s2), qolgan gazlamikida — sakkiztadan elektron 

{пёпрР) 

b o 'la d i.  B oshqa  e le m en tla r   ato m la rin in g   tashqi  p og'o n a la ri 

tugallanmagan

  bo'lib,  kimyoviy jarayonda  ular  tugallanadi  (to'ladi).

Kimyoviy bog'lanish valent elektronlar hisobiga vujudga  keladi, 

lekin  turli  usullarda  amalga oshadi.  K im yoviy bog'lanishning uchta 

asosiy  turi  bor: 

kovalent,  ionli

 va 

metall

  bog'lanish.

Kovalent  bog'lanishning

  vujudga  kelish  m exanizm ini  vodorod 

m olekulasining  hosil  bo'lishi  m isolida  ko'rib  chiqamiz:

N + H = H 2;  Д Н =  —436  kJ/m ol

Erkin  vodorod  atom ining  yadrosi 

ls-elektron  hosil  qilgan  sferik simmetrik 

elektron  bulut  bilan  o'ralgan  bo'ladi 

(2.2-  rasmga q.).  Atomlar o'zaro  m uay­

yan  m asofaga  qadar  yaqinlashganida 

ularning  elektron  bulutlari  (orbitallari) 

bir-birini  qisman 

qoplaydi

  (3.1-rasm ).

Natijada  ikkala  yadroning  markazlari 

orasid a  (yad rolar  o rasid a g i  fa zo d a ) 

maksimal elektron  zichlikka ega bo'lgan 

ikki  elektronli  molekular  bulut  vujudga 

k ela d i;  m a n fiy   zaryad  z ic h lig in in g  

ko'payishi  esa  yadrolar bilan  m olekular 

bulut  orasidagi  tortishish  kuchlarining 

keskin  ortishiga  imkon  beradi.

3.1- rasm. 

Vodorod  m ole­

kulasi hosil bo'lishida elek­

tron orbitallarning bir-biri­

ni  qoplash  sxemasi.


S h u n d a y   q ilib ,  k o v a le n t  b o g 'la n is h   a to m la r   e le k tr o n  

bulutlarining  bir-birini  qoplashi  natijasida  hosil  bo'ladi,  bunda 

energiya ajralib chiqadi.  Agar bir-biriga juda yaqinlashgan vodorod 

atomlarining  yadrolari  orasidagi  masofa  0,106  nm  b o ‘lsa,  elektron 

bulutlar bir-birini  qoplaganidan  (H

2

  m olekulasi  hosil  b o ‘lganidan) 



keyin bu  masofa 0,074 nm ga teng bo'lib qoladi  (3.1-rasm).  Elektron 

bulutlar  bir-birini,  odatda,  ikkala  atom  yadrosini  birlashtiruvchi 

to ‘g ‘ri  chiziq  bo'yicha  eng  k o‘p  qoplaydi.  Elektron  orbitallar  bir- 

birini  qancha  ko‘p  qoplasa,  kimyoviy  bog'lanish  shuncha  puxta 

bo'ladi.  Ikkita vodorod  atomi  orasida  kimyoviy bog'lanish vujudga 

kelishi  natijasida  bu  atomlarning  har  biri  nodir  gaz  —  geliy  ato­

m ining  elektron  konfiguratsiyasiga  erishadi.

K im yoviy  bog'lanishlarni  turlicha  tasvirlash  qabul  qilingan:

1



elem entning  kimyoviy  belgisiga  qo'yilgan  nuqtalar  ko'rini- 

shidagi  elektronlar yordamida.  Bunda vodorod molekulasining hosil 

bo'lishini  ushbu  sxema  bilan  ko'rsatish  mumkin:

2



kvant  katakchalar  (orbitallar)  yordamida,  bunda  qarama- 

qarshi  spinli  ikkita  elektronning  bitta  molekular kvant  katakchada 

joylashuvi  sifatida  ko'rsatiladi:

Chap  tom on d a  joyla sh g a n   sxem ada  m olekular  en ergetik  

pog'ona  boshlang'ich  atom   pog'onalarga  qaraganda  pastroqda 

joylashtirilgan,  ya’ni  m oddaning  molekular  holati  atom   holatiga 

nisbatan  barqaror  ekanligini  ko'rsatadi;

3) 

ko'pincha,  ayniqsa  organik  kimyoda,  kovalent  bog'lanish 

elektronlar juftini  bildiradigan  chiziqcha  (shtrix)  bilan  tasvirlanadi 

(masalan,  H  —  H).

Xlor  molekulasida  ham   kim yoviy  bog'lanish  ikkita  um um iy 

elektron,  ya’ni  elektronlar jufti  yordamida  vujudga  keladi:

bo'linm agan  elektronlar 

jufti,  ular  atom da  3  ta



elektronlarning  taqsim-



Cl  +  Cl 

Cl  :  Cl 

lanmagan  jufti  ular 

ta 

:  /|ч 


•’  -j- •' 

molekulada 6 ta

juftlashmagan  elektronlarning  umumiy  yoki 

elektron 

ikki  yadro  oralig’ida  taqsim- 

lanmagan  jufti


Ko'rinib  turibdiki,  xlorning har bir atom ida uchta 

bo ‘linmagan 

juft

  va  bitta 

juftlashmagan

  elektron  bor.  K im yoviy  bog'lanish  har 

qaysi  atom ning juftlashmagan  elektronlari  hisobiga  hosil  bo'ladi. 

Juftlashmagan  elektronlar  bog'lanib,  um um iy  elektronlar  juftini 

hosil  qiladi,  u  taqsimlangan juft  ham  deyiladi.

Agar atom lar orasida bitta  kovalent bog'lanish  (bitta um um iy 

elektronlar  jufti)  vujudga  kelsa,  u 

yakka

  bog'lan ish  deyiladi, 

agar  bittadan  ko'p  bo'lsa,  karrali  b og'lan ish  deyiladi:  m asalan, 

qo'shbog'  (ikkita  um um iy  elektronlar  ju fti), 

uchlamchi

  b o g 'la ­

nish  (uchta  elektronlar  jufti).

Yakka  b o g 'la n ish   bitta  c h iz iq c h a ,  q o 'sh b o g '  —  ik k ita, 

uchlam chi  bog'lanish  —  uchta  chiziqcha  bilan  tasvirlanadi.  Ikki 

atom orasidagi  chiziqcha ularda elektronlar jufti umumlashganligini, 

buning  natijasida  kimyoviy bog'lanish  hosil  bo'lganligini  anglatadi.

M olekulalarning  struktura  formulalari  ana  shunday  chiziq- 

chalar yordamida  tasvirlanadi  (3 .8 -§   ga  q.).

Shunday  qilib,  xlor m olekulasida  uning  har  qaysi  atomi  sakkiz 

elektrondan 

{s2pb)

  iborat  tugallangan  tashqi  pog'onaga  ega bo'ladi, 

bu  elektronning  ikkitasi  (elektronlar  jufti)  ikkala  atomga  bir  xil 

darajada  taalluqli  bo'lad i.  M oleku la  h osil  bo'lishida  elektron 

orbitallarning  bir-birini  qoplashi  3.2-rasm da  ko'rsatilgan.

Kislorod  m olekulasi  O ,  dagi  bog'lanish  qisman  boshqacha 

tasvirlanadi.  Kislorod paramagnit modda ekanligi  (magnit maydoniga 

to r tila d i)  tajribada  a n iq la n g a n .  U n in g   m o le k u la sid a   ikkita 

juftlashmagan  elektron  bor.  Bu  m olekulaning  tuzilishini  shunday 

tasvirlash  mumkin:

Kislorod  molekulasining elektron tuzilishini tasvirlashga yagona 

usul hali topilgan emas.*  Lekin uni  quyidagicha tasvirlash yaramaydi:

0 2 molekulasining tuzilishini  molekular orbitallar usuli bilan bayon 



qilgan yaxshi, bu usul maktablarda o'rganilmaydi

ci О------- О  ci 

H  О---- О ci

3.2-rasm . Xlor Cl2  va vodorod xlorid  HC1  molekulalarida 

kimyoviy  bog'lanishning  hosil  bo'lish  sxemasi.

: О :  : О :


Azot  molekulasi  N

2

 da atomlarning uchta um um iy elektronlar 



jufti  bor:

:  N : + : N

: N : : N   :

Ravshanki,  azot  molekulasi  kislorod  yoki  xlor molekulalariga 

qaraganda  ancha  mustahkam,  shu  sababli  azot  kimyoviy  reak- 

siyalarda anchagina  inert bo'ladi.

Elektron juftlar  tufayli  vujudga  keladigan  kimyoviy  bog‘lanish 

kovalent  bog'lanish*  deyiladi.  Bu  ikki  elektronli  va  ikki  markazli 

(ikkita  yadroni  tutib  turadi)  bog‘lanishdir.  Kovalent  b og‘lanishli 

birikmalar  gom eopolyar  yoki  atom   b irik m a la r  deyiladi.

Kovalent  bog‘lanishning  ikki  turi:  qutbsiz  va  qutbli  bog'lanish 

mavjud.

Qutbsiz  kovalent  bog‘lanishda

  um um iy  elektronlar  jufti  hosil 

qilgan elektron buluti,  boshqacha aytganda bog'lanishning elektron 

buluti  fazoda  ikkala  atom ning  yadrolariga  nisbatan  sim m etrik 

taqsimlanadi.  Bunga  bitta  elem ent  atomlaridan  tarkib  topgan  ikki 

atomli  molekulalar:  H 2,  C l,,  0 2,  N ,,  F,  va  b.  m isol  bo'la  oladi, 

ularda elektronlar jufti  ikkala atomga bir xil  darajada taalluqli bo'ladi.

Qutbli  kovalent  bog‘lanishda

  elektron  buluti  nisbiy  elektr­

manfiyligi  katta  atomga  tom on  siljigan  bo'ladi.  Bunga  uchuvchan 

anorganik  birikmalar:  HC1,  H ,0 ,  H

2

S,  N H

3

  va  b.  molekulalari 

misol bo'la oladi.

HC1  m o lek u la sin in g   h osil  b o 'lish in i  ushbu  sxem a  bilan 

ko'rsatish  mumkin:

H - + C 1   :=  H Q C 1 :



Elektronlar  jufti  xlor  atom iga  tom on  siljigan,  chunki  xlor 

atom ining  nisbiy  elektrmanfiyligi  (3,0)  vodorod  atominikiga  (2,1) 

qaraganda kattadir.

K ovalent  bog'lan ish  bir  elektronli  bulutlarning  bir-birini 

qoplash  hisobiga  hosil  bo'lsa  —  bu  kovalent  bog'lanish  hosil 

bo'lishining 

almashinish

  m exanizm i  deyiladi.

«Kovalent» so'zi  «birlashgan» degan m a’noni bildiradi.  Bu so'zdagi 



ко—

 old  qo'shimcha «birgalikda ishtirok etish»  degan m a’noni beradi.

Kovalent  bog'lanish  hosil  b o ‘lishining  boshqacha  — 

donor 

akseptorli

  m exanizm i  ham  bo'lishi  mumkin.  Bu  holda  kimyoviy 

bog'lanish  bitta  atom ning  ikki  elektronli  buluti  bilan  boshqa 

atom ning  erkin  orbitali  hisobiga  vujudga  keladi.  M isol  tariqasida 

am m on iy  ioni  N H

4

  ning  hosil  b o 'lis h   m e x a n iz m in i  ko'rib 



ch iq am iz.  A m m iak  m olekulasida  azot  atom ining  bo'linm agan 

elektronlar  jufti  (ikki

H

elektronli  buluti)  bo'ladi:  H : N :   V odorod  io n id a /s -o r b ita l

H

b o 'sh   (to 'lm a g a n );  u n i  sh u n d a y  b elgilash   m um k in:  □   H +. 



A m m oniy  ioni  hosil  bo'lishida  azotning  ikki  elektronli  buluti  azot 

bilan  vodorod  atomlari  uchun  um um iy  bo'lib  qoladi,  y a ’ni  u 

molekular  elektron  bulutga  aylanadi.  Demak,  to'rtinchi  kovalent 

bog'lanish  vujudga  keladi.  A m m oniy  ioni  hosil  bo'lish  jarayonini 

ushbu  sxema  bilan  ko'rsatish  mumkin:

H

H  :  N : + D H +- 



H

H

H: N O   H 



H

+

Vodorod  ionin ing  zaryadi  um um iy  bo'lib  qoladi  (u  d elo- 



kallashgan,  ya’ni  barcha atomlar orasida tarqalgan),  azotga tegishli 

ikki  elektronli  bulut  (bo'linm agan  elektronlar  jufti)  esa  vodorod 

bilan  um um iy  bo'lib  qoladi.  Sxemalarda  katakchaning  tasviri  □  

ko'pincha  tushirib qoldiriladi.

Bo'linm agan  elektronlar  juftini  beradigan  atom  

donor,

  uni 

biriktirib  oladigan  (ya'ni  bo'sh  orbital  beradigan)  atom  

akseptor 

deyiladi.

Bir  atomning  (donorning)  ikki  elektronli  buluti  va  boshqa 

atomning  (akseptorning)  bo'sh orbitali hisobiga kovalent bogManish 

hosil  bo'lish  mexanizmi  don or-akseptorli  m exanizm   deyiladi.  Shu 

y o ‘I  bilan  hosil  boMgan  kovalent  bog‘lanish  d on or-akseptorli  yoki 

koordinatsion  b o g‘lanish  deyiladi.

Lekin  bu  bog'lanishning  alohida  turi  em as,  balki  kovalent 

bog'lanish  hosil  bo'Iishining  boshqacha  m exanizm i  (usuli)dir, 

xolos.  A m m oniy  ionidagi  to'rtinchi  N —H  bog'lanish  xossalari 

jihatidan  qolgan  uchta  bog'lanishdan  hech  farq  qilmaydi.

3.2- §.  Kovalent  bog‘lanishning  xossalari

K ovalent  b o g ‘lanishning  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  —  uning 

uzunligi,  energiyasi,  to ‘yinuvchanligi  va  y o ‘nalganligidir.

Bog'lanishning  uzunligi

  —  bu  yadrolararo  m a so fa .  Bu 

m asofaning  uzunligi  qancha  kam  bo'lsa,  kim yoviy  b o g ‘lanish 

shuncha  puxta  bo  ladi.  Lekin  b o g ‘lanishning  puxtalik  o ‘lchovi 

bog'lanish  energiyasi  hisoblanadi.

Bog'lanish  energiyasi

  b og‘lanishni  uzish  uchun  zarur  bo'lgan 

energiya  miqdori  bilan  aniqlanadi.  Odatda,  u  bir  m ol  moddaga 

to'g'ri  keladigan  kilojoullar  bilan  o'lchanadi.  M asalan,  tajriba 

m a’lumotlariga  ko'ra  H 2,  C l

2

  va  N

2

  molekulalaridagi  bog'lanish 

uzunligi  tegishlicha  0,074,  0,198  va  0,109  nm  (nanom etr)ga. 

bog'lanish  energiyasi  esa  tegishlicha  436,  242  va  946  kJ/m ol  ga 

teng.  B og'lanish  karraliligi  ortishi  bilan  bog'lanish  energiyasi 

ko'payadi,  uzunligi  esa  kichrayadi.

To'yinuvchanlik

  deganda  atom larning  cheklangan  sondagi 

kovalent  bog'lanish  hosil  qilish  xususiyati  tushuniladi.  Masalan, 

vodorod  atom i  (bitta  juftlashm agan  elektron)  bitta  bog'lanish, 

uglerod atomi (qo'zg'algan holatdagi to'rtta juftlashmagan elektron)

—  ko'pi  bilan  to'rtta  bog'lanish  hosil  qiladi.  Bog'lanishlarning 

to'yinuvchanligi  tufayli  m olekulalar  muayyan  tarkibli  bo'ladi:  H 2, 

C H 4,  HC1  va  h.  Lekin  to'yingan  kovalent  bog'lanishlarda  ham 

donor-akseptorli  m exanizm  bo'yicha ancha  murakkab molekulalar 

hosil  bo'lishi  mumkin.

Kovalent bog'lanishning 

yo ‘nalganligi

 m olekulalam ing fazoviy 

tuzilishiga,  ya’ni  ularning geometriyasiga  (shakliga)  bog'liq  bo'ladi. 

Buni  HC1,  H 20  va  N H

3

  molekulalari  hosil  bo'lishi  m isolida ko'rib 



chiqamiz.

M a ’lum ki,  kovalent  b og'lan ish   o'zaro  ta ’sir  etuvchi  a to m ­

lar  elektron  orbitalarining  bir-birini  m aksim al  qoplashi  y o 'n a - 

lishida vujudga  keladi.  HC1  m olekulasi  hosil  b o'lish id a  vodorod 

atom in in g  s-orbitali  bilan  xlor  atom ining  /j-orbitali  bir-birini 

qop layd i.  B unday  turdagi  m o lek u lalar  g a n te lsim o n   shaklda 

b o'lad i  (3 .2 -  rasm, 

b).

Kislorod  atom ining  tashqi  pog'onasida  juftlashmagan  ikkita 

elektron bo'ladi.  Ularning orbitallari bir-biriga perpendikular,  ya’ni 

bir-biriga  nisbatan  90°  li burchak ostida joylashadi.  Suv  molekulasi 

h osil  b o 'lish ig a   kisloro d n in g  har  bir  p -orb ital  e lek tro n in in g  

orbitalini vodorod atomining  ls-elektroni orbitali koordinata o'qlari 

chizig'i  bo'ylab  quyuq  nuqtalar  bilan  belgilangan  joyda  qoplaydi

3.3-rasm.  H ,0  molekulasida 

kimyoviy  bog'lanishlarning 

hosil  bo‘lish  sxemasi.

3.4-rasm. N H 3 molekulasida 

kimyoviy bog‘lanishlarning 

hosil  bo'lish  sxemasi.

(3.3-rasm ).  Bu  holda  kim yoviy  bog‘lanishlar  90°  li  burchak  ostida 

y o ‘nalgan  bo'lishi  kerak.  Suv  m olekulasida  bog‘lanishlar orasidagi 

burchak  H —O —H =  104,5°  ekanligi  tajribada  topilgan  (bu  chetga 

chiqishning  sabablari  quyiroqda,  shu  paragraf oxirida  tushuntirib 

beriladi).

Shunday  qilib,  ikkita  juftlashm agan  (valent)  r-elektronlari 

bor  kislorod  atom i  vodorod  bilan  suv  m olekulasini  hosil  qiladi, 



burchak  shaklida

  b o ‘ladi.  Ravshanki,  kislorodning  analoglari  — 

oltingugurt,  selen va  tellur vodorod  bilan  xuddi  shunday  shakldagi 

molekulalar  hosil  qiladi.

N H

3

  m o le k u la si  h o sil  b o 'Iish id a   a z o t  a to m in in g   u ch ta  



juftlashmagan  л-elektroni  (ularning  elektron  orbitalari  ham  bir- 

biriga  perpendikular)  va  uchta  vodorod  atom ining  lj-elektronlari 

ishtirok  etadi.  B og‘lanishlar  p-orbitallarning  uchta  o ‘qi  bo'ylab 

joylashadi  (3.4-rasm ).  M olekula  t o ‘g ‘ri  piram ida  shaklida  b o ‘ladi: 

uchburchakning  burchaklarida  vodorod  atomlari,  piramidaning 

uchida  esa  —  azot  atomi  turadi.  B og'lanishlar  orasidagi  burchak 

H —N —H =  107,3°.  A zotning  analoglari  —  fosfor,  mishyak,  surma 

ham  vodorod  bilan  xuddi  shunday  shakldagi  (lekin  burchagining 

qiymati  boshqacha)  molekulalar  hosil  qiladi.

Download 6.95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling