' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko


Download 6.95 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/81
Sana30.09.2017
Hajmi6.95 Mb.
#16826
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   81

5-masala.  Tarkibida  70%  oltingugurt,  20%  selen  va  10%  te l­

lur  b o ‘lgan  40  g  aralashm ani  norm al  sharoitda  yondirish  uchun 

qancha hajm   va qancha  m iqdorda  kislorod  kerak? Aytilgan  barcha 

oddiy  m oddalar  yonib,  IV  valentli  oksidlar  hosil  qiladi.



Yechish.

  Aralashmadagi  barcha  oddiy  m oddalam ing  massasini 

aniqlaymiz:

oltingugurtniki  ^ ^ g = 2 8   g,  selenniki 

g,  tellu rn ik i

4010 

100  g  


g '

A tomlarning  molyar massalari quyidagiga teng: oltingugurtniki 

32 g/m ol,  selenniki 79 g/m ol,  tellum iki  128 g/m ol. Aralashmadagi 

har  qaysi  m oddaning  m ollar  sonini  aniqlaymiz:

28

 

8

— 

m ol=  0,875  mol  oltingugurt,  -^m o l= 0 ,1 0 1   mol  selen  va 



-r^rmol  =0,031  mol  tellur.

12

o



Reaksiyalam ing  tenglam alarini  yozamiz:

S + 0


2

= S 0 2;  S e + 0

2

= S e 0 2;  T e + 0



2

= T e 0 2.

T englam alardan  ko 'rinib   turibdiki,  h ar  qaysi  m oddaning  1 

m olini  oksidlash  u ch u n  

1

  mol  kislorod  kerak  b o 'lad i,  dem ak, 



0,875  mol  oltingugurtni  yondirish  uchun  0,875  mol  kislorod;

0,101  mol  selenga  —  0,101  mol  kislorod;  0,031  mol  tellurga  —

0,031  mol  kislorod  zarur.  Jam i  quyidagi  m iqdorda  kislorod  kerak:

(0,875+ 0,101+ 0,031)  m o l= l,0 0 7   mol

1  mol  kislorod  norm al  sharoitda  22,4  1  hajm ni  egallashini 

bilgan holda aralashm ani yondirish uchun zaruriy kislorod  hajmini 

topamiz:

22,4-1,007  /=22,56  /.



6

-masala.  30  g  ohaktosh  qizdirilganda  16  g  kalsiy  oksid  olindi. 

Ohaktoshdagi  kalsiy  karbonatning  foiz  hisobidagi  massa  ulushini 

aniqlang.

Yechish.

  Kalsiy  karbonatning  parchalanish  reaksiyasi  ten g ­

lamasini  tuzamiz:

C a C 0


3

= C a 0 + C 0

2

M oddalam ing  m olyar  massalari  quyidagiga  teng:  kalsiy  kar- 



bonatniki  100  g/m ol,  kalsiy  oksidniki  56  g/m ol.  Reaksiya  teng­

lamasidan  ko‘rinib  turibdiki,  1  mol  C a C 0

3

 dan  1  mol  CaO   olinadi. 



Shunday  yozamiz:

56  g  C aO   olish  uchu n   100  g  C a C 0

3

  kerak  b o ‘lsa,



16  g  CaO   olish  uch u n   x g  C a C 0

3

  kerak  b o ‘ladi,



bundan  x  = 

=  28,6 


g. 

Bu  massa  berilgan  ohaktoshning  qu- 

56

yidagi  massa  ulushini  tashkil  etadi:



7

-m a sa la . 

N atriy va  kaliy  karbonatlarning 7,4 g aralashmasiga 

sulfat  kislota  bilan  ishlov  berildi.  Bunda  m etallar  sulfatlarining 

5,12 g aralashmasi olindi.  Boshlang‘ich aralashmadagi m oddalaming 

massa  ulushini  aniqlang.

Yechish.

  Reaksiyalam ing  tenglam alarini  tuzamiz:

K

2

C 0



3

+ H


2

S 0


4

= K


2

S 0


4

+ C 0


2

+ H 20  


(a )

N a


2

C 0


3

+ H


2

S 0


4

= N a


2

S 0


4

+ C 0


2

+ H 20  


(b )

M oddalam ing  m olyar  massalari  quyidagiga  teng:  kaliy  kar- 

bonatniki  138  g/m ol,  kaliy  sulfatniki  174  g/m ol,  natriy  karbo- 

n a tn ik i  106  g /m o l,  n a triy   s u lfa tn ik i  142  g /m o l.  B o sh la n - 

g ‘ich  aralashmadagi  K

2

C 0



3

  ning  massasini  x   orqali  belgilaymiz, 

u holda  (4  —  x)  g  —  N a

2

C 0



3

 ning  massasi; 



у

  —  olingan  K

2

S 0


ning  massasi,  (5,12  —  y)  g  —  N a

2

S 0


4

  ning  massasi.

(a)  tenglam a asosida quyidagicha yozamiz:

138  g  K

2

C 0


3

 dan  174  g  K ,S 0

4

 olinsa, 



x

 g  K


2

C 0


3

  dan 


у

 g  K


2

S 0


4

 olinadi.

Proporsiya  tuzamiz:  138  :  174  =  

x : y ,

  bundan


>>=1,26  x 

(d )


(b)  tenglam a  asosida  quyidagini yozamiz:

Ы 0 6   g = 1 0 6   g  N a

2

C 0


3

  d a n   M 4 2   g  = 1 4 2   N a

2

S 0


4

  o lin a d i, 

(4  —  x )N a

2

C 0



3

  dan  (5,12  —  y)  N a

2

S 0


4

  olinadi.

Proporsiya  tuzam iz:  106  :  142  = (4 —x ) :  (5,12  — y),  bundan

5,12 


- y   =

  (4 — x )l,3 4

yoki

y =

  1,34 x + 0,24=0

ikki  n om a’lumli  ikkita  (

d)

  va  (


e

)  tenglam alar  sistemasini  yechib, 

x=3  g,  у  = (4 —3)  g = l  g  ni  olamiz.  Shunday  qilib,  boshlang‘ich 

aralashm ada  3  g  K

2

C 0


3

  ning  massa  ulushi

^

  =  75%  bo'ladi.



Tegishlicha  N a

2

CO^  ning  massasi  1  g  ga  teng,  bu



=  25%  ni  tashkil  etadi.

I  B O B G A   D O IR   T E ST L A R   VA  U L A R N IN G   Y E C H IM L A R I

1.1.  Hajmi 

8

  1  bo‘lgan  uglerod  (IV)  oksidda  nechta  atom   bor?



A)  2, 15-1023; 

B)  6,45* 1023; 

C)  3 ,2 3 -1023;

D)  5,38* 1023; 

E)  8,62-1023.

Yechish.

  Avogadro  qonunidan  kelib  chiqadigan  oqibatlarning 

biriga  binoan 

1

  mol  gaz  tarkibidagi  m olekulalar  soni 



6

,

0 2



-

1 0 23


  ga 

teng.  Testda berilgan CO,  hajmi  necha molni tashkil etishini hisob- 

laymiz:

A

7



(C

0 2


)= F (C

0

,):K



M= 8

  /  :  22,4  //m ol  =0,357  mol.

G az molekulalarining soni esa 

Nc o =n (C 02)-

  6,02-10

23

 =  2,15-1023 



ta  b o ‘ladi.  CO ,  m olekulasida  3  ta  atom   b o ig a n i  sababli  TV,  =

0  



atom

=3-2,15-1023=6,45-1023 ga  teng  b o ‘ladi.



Javob:

  В  b o ‘ladi  (1.6-§  ga  qarang).

1.2.  Bir  xil sharoitda (bosim va tem peratura bir xil)  teng hajm ­

dagi  kislorod  va  uglerod  (II)  oksid  berilgan.  U larning  massasi 



(mx 

va 


m2),

  ulardagi  m odda  m iqdori  (л,  va 



n2)

  ham da  m olekulalar soni 

(vV,  va 

N2)

  o ‘zaro  qanday  nisbatda  b o ‘ladi?

A) 

m < m 2,  n = n v  N = N 2

B) 


m >   mv

  n,> 


n2,  N i>N2

C ) 


m t<  m2,

  л , < « 2, 



N {< N 2

D ) 


m x>  m2,  n = n 2,  N = N 2

E) 


m  =  m2,  n = n v

  A


\ —N2

Yechish.

  Berilgan  gaz  m oddalam ing  hajm lari  teng  bo'lishi  sa­

babli  Avogadro  qonuniga  binoan  ularning  h ar  biridagi  m olekula­

lar  soni  ham   o ‘zaro  teng,  y a’ni 



N ( 0 2) = N ( C 0 )

  b o ‘ladi  (

1

.

1 1



-§ 

ga  qarang).  Teng  hajmdagi  m olekulalarning  massasi  ularning  nis­

biy molekular massalariga proporsional b o ‘ladi, ya’ni 

m{

O,): 


m{

C O )= 


= M (0 2) : 

M(C

0 )= 3 2   :  28  yoki boshqacha  aytganda,  m (0 2)> 



m(

CO) 


kelib  chiqadi.

G az  molekulalarining  mol  soni  ularning  hajmlariga  propor­

sional  b o ‘ladi:

" < ° 2 )  ■

  " -  



2

Й т Й й ? : 

=  " (t>>» =  n ( C 0 )

J a v o b :  



m = m 2,  n = n 2,  N = N V

  y a ’ni 



bo‘ladi.


1.3.  N orm al  sharoitda  3  1  m etanni  to ‘la  yondirish  uchun  sarf 

b o ‘ladigan  havo  hajmi  qanday bo'ladi?  Hosil  b o ‘lgan uglerod  (IV) 

oksid  hajm ining  reaksiyada  sarf b o ‘lgan  havo  hajmiga  (

1

)  nisbati 



qanday  bo'ladi?  [£(

0 2


) =

0

,



2

].

A) 



V( C02)=3,  V

  (havo)= 12,



V(C02)  :  V

  (h av o )= l  :  1

B)  K (C 0

2

)= 3 , 



V

  (havo)= 10,

K (C02)  : 

V

  (havo)=3  :  10  =1  :  3,3

C) 

V( C02)=3,  V

  (havo)= 12,



V(C02)  :  V

 (havo)=3  :  12  =1  :  4

D)  K C

0 2


) =

4



v

  (havo)= 12,

F (C 0 2)  : 

V

 (havo)= 4  :  12  =1  :  3

E)  Г (С 0

2

)= 5 , 



V

  (h avo)= 5,



V(C02)  :  V

 (havo)=5  :  5  =1  :  1



Yechish.

  Reaksiya tenglamasini tuzamiz: 

C H

4

+ 2 0



2

= C 0


2

+ 2 H 20


Tenglamaga  binoan,  1  mol  hajmdagi  gazning  to 'liq   yonishi 

uchun  2  mol  kislorod  talab  etiladi.  Reaksiya  natijasida  esa  1  mol 

C 0

2

 hosil  b o ‘lar  ekan.  Havo  tarkibidagi  kislorodning  m iqdori  0,2



hajm  ulushni  tashkil  etsa,  havoning  m iqdori 

n  =  2 

=

 

1 0



  mol

talab  qilinar  ekan.  N atijada  hosil  b o ig a n   C 0 2ning  mol  m iqdori 

yongan  m etanning  m iqdoriga teng bo'lishi  reaksiya tenglam asidan 

ko'rinib  turibdi  (1.7-§  ga  qarang).

Gey-Lyussakning  hajmiy  nisbatlar  qonuniga  binoan  hajmi  3  1 

bo'lgan  m etanni  yondirish  uchun 

1 0

 

1



  havo  talab  etiladi,  hosil 

bo'lgan  C 0

2

 hajmi  esa  3  1  bo'ladi,  ya’ni  K(havo)=10  1,  K(C02)=3  1, 



ulam ing  nisbatlari 

V(C02):

  K(havo)=3:10=1:3,3  bo'ladi.



Javob:

  В  bo'ladi.

1

.

4

.  Massasi  0,8  g bo'lgan  kislorod  25  °C  da va  150  kPa bosim 

ostida  qanday  hajm ni  egallaydi?  Shu  gazning  m odda  m iqdorini 

hisoblang.

A)  0,38;  0,02; 

B)  0,40;  0.03;  C)  0,41;  0,025;

D)  0,44;  0,03; 

E)  0,45;  0,025.



Yechish.

  Bu  vazifani  bajarish  uchun  M endeleyev-K lapeyron 

formulasi 

PV=nRT

 dan  foydalanam iz  (1.11 -§  ga  qarang):



у  _  m R T  _  0,8-8,31 (273+25) _  ^   . .   i 

P M  

150 32 


G azning  mol  m iqdori  esa



R V  

150-0,41 



r\  r\r\с 



~RT  ~  8,31 298 _   ’

 

m

Javob:



  С  bo'ladi.

1.5. 

Tarkibida hajm jihatidan 40% propan va 60% butan b o ‘lgan 

gazlar aralashmasidan  5  litrini to ‘la yondirish uchun sarf b o ‘ladigan 

havoning  hajmini  hisoblang,  [£(

0 2

) =


0

,

2



].

A)  147,5; 

B)  163,6;  C)  124,5;  D )  112; 

E)  120.


Yechish.

  Berilgan aralashmadagi gazlarning hajmlarini topam iz 

(

1

.



1 1

-§  ga qarang):

F(C

3

H



8

)= 5 -0 ,4 = 2   1,  K(C

3

H ,o)= 5 -0 ,6 = 3   1.



U larning  kislorodda  yonish  tenglam alari

C 3H g+ 5 0   =ЗССҲ+4Н 20   va 

(1 )

2C 4H IO+ 1 3 0 2= 8 C 0 2+ 1 0 H 20  



(2 )

Tenglam a  (1)  bo‘yicha  bir  mol  C

3

H

3



  ni  yondirish  uchun  5 

mol  kislorod  kerak  ekan. 

2

 

1



  gazni  yondirish  uchun  esa 

1 0


 

1

  kis­



lorod  yoki  shu  miqdordagi  kislorod  5  m arta  ko‘p  b o ‘lgan  havo 

hajm ida  bo'ladi,  ya’ni  50  1  havo  sarf bo'ladi.

Tenglam a  (2)  bo'yicha  2  1  butanning  yonishi  uch u n   13  1  kis­

lorod  yoki  13:0,2=65  1  havo  talab  etiladi.  N atijada  3  1  butanni 

yondirish  uchun  esa  (3:2)-65=97,5  1  havo  kerak  ekan.

Javob:

  50+97,5=147,5  1  (A)  bo'ladi.



2 - B O B .

  D.I.MENDELEYEVNING  DAVRIY  QONUNI 

VA  ATOMLARNING  TUZILISHI

2.1-  §.  D.I.Mendeleyevning  davriy  qonunni 

kashf  etishi

D .I.  Mendeleyevning davriy qonunni  kashf etishi va elem entlar 

davriy  sistemasini  tuzishi  uning  uzoq  va  serm ashaqqat  ilmiy  ish- 

larining  natijasi  edi.  Davriy  qonun  va  elem entlar  davriy  sistemasi

—  kimyo  fanining juda  katta  yutug'i,  hozirgi  kim yoning  asosidir.


Davriy sistemani tuzishda atom ning asosiy xarakteristikasi  sifa- 

tida  uning  atom   massasi  qabul  qilindi.  D .I.M endeleyev  o ‘zining 

„K im yoning  asoslari“  degan  kitobida  shunday  deb  yozgan  edi: 

Moddaning  massasi  uning  shunday  xossasidirki,  qolgan  barcha 

xossalari  ana  shunga  bog'liq  b o ‘lishi  kerak...

  Shu  sababli  bir 

to m on dan ,  elem entlam ing  xossalari  bilan  o'xshashliklari  orasi­

dagi,  ikkinchi  tom ondan,  ulam ing  atom   og‘irliklari  (massalari) 

orasidagi  bog‘liqlikni  izlash  haqiqatga yaqin  va tabiiy b o ‘ladi“ .

D.I.M endeleyevdan  ilgari  o ‘tgan  olim  (Dobereyner,  Nyulends, 

Lotar  M ayer  va  b.)  faqat  о ‘ x s h a s h  elem entlam i  taqqoslagan 

edilar  va  shu  sababli  davriy  qonunni  kashf eta  olmadilar.  U lardan 

farqli  o ‘laroq,  D .I.M e n d eley ev   ele m e n tla m in g   b i r - b i r i g a  

o ' x s h a m a y d i g a n   t a b i i y   g r u p p a l a r i n i   o‘zaro  taqqo- 

slab,  elem entlam ing  atom   massalarining  qiym atlari  o ‘zgarishi  b i­

lan  ulam ing  xossalari  davriy  ravishda  o ‘zgarishini  aniqladi. 

0

‘sha 


vaqtda  elem entlam ing,  m asalan,  galogenlar,  ishqoriy  m etallar  va 

ishqoriy-yer  m etallar  kabi  gruppalari  m a ’lum   edi.  M endeleyev 

bu gruppalaming elementlarini quyidagicha yozib oldi va taqqosladi, 

bunda  ularni  atom   massalarining  qiym atlari  ortib  borishi  tartibida 

joylashtirdi:

F = 1 9  

C I=35,5 

B r= 8 0  

J= 127 

N a= 23 


K =39 

R b= 85  

C s=133 

M g= 24 


C a= 4 0  

S r= 87 


B a -1 3 7

„Bu  uchta gruppada  ishning  m ohiyati  k o ‘rinib  turibdi,  —  deb 

yozgan edi  D .I.M endeleyev,  — galogenlarning atom  og'irligi  (m as­

sasi)  ishqoriy  m etallarnikidan,  bularniki  esa  ishqoriy-yef  m etal- 

larnikidan kam “ .  D em ak,  elem entlam ing atom  massalarining ortib 

borishi  tartibida  joylashtirilgan  uzluksiz  qatorida  ftordan  keyin 

natriy va  magniy,  xlordan  keyin  —  kaliy va  kalsiy,  brom dan  keyin

—  rubidiy va  stronsiy,  yoddan  keyin  —  seziy va  bariy  turishi  kerak. 

Elem entlam ing  uzluksiz  qatorini  shunday  tasvirlash  mumkin.

...F,  N a,  Mg...  C l ,  K ,  C a...,  Br,  Rb,  Sr...  J  ,  Cs,  Ba...

19 

23 


24 

35,5  39 

40 

80 


85 

87 


127  133 

137


B u nd an  k o ‘rinib  tu rib d ik i,  g alo g en d an   ishqoriy  m etallga 

o ‘tilganda  xossalarning  keskin  o ‘zgarishi  va  ishqoriy  m etalldan 

ishqoriy-yer  m etallga  o 'tilg an d a  asos  xossalarining  kam ayishi, 

„agar  bu  elem entlar  atom   og'irliklarining  ortib  borishi  tartibida 

joylashtirilsa“ ,  d a v r i y   r a v i s h d a   takrorlanadi.  Q atorda  m ag­

niy bilan xlor,  kalsiy bilan brom ,  stronsiy bilan yod orasida  nechta 

elem ent  yo'qligidan  q a t’i  nazar,  elem entlar  xossalarining  b u n ­

day  davriy  o ‘zgarishi  ko‘rinaveradi.



M a’lum  b o ‘lishicha,  elem entlar  birikm alarining  shakli  ham  

davriy takrorlanar ekan.  M asalan,  litiy oksid  L i,0  shaklida b o ‘ladi. 

Litiyning  xossalarini  takrorlovchi  elem entlam ing:  natriy,  kaliy, 

rubidiy,  seziy  oksidlarining  shakli  ham   xuddi  shunday  —  N a

2

0 ,  


K

2

0 ,   R b ,0 ,  Cs



2

0 .   Bularning  ham m asi  D .I.M endeleyevga  o ‘zi 

kashf etgan  qonunni  „Davriylik  qo n u n i“  deb  atashga  va  quyidagi­

ch a   t a ’riflashga  im k o n   berdi: 



„Oddiy  jismlarning  xossalari, 

shuningdek,  elementlar birikmalarining shakl va xossalari elementlar 

atom  og‘irliklarining  qiymatiga  davriy  bog‘liqdir

  (yoki  algebraik 

ifodalansa,  davriy funksiya  hosil qiladi).  А ла shu qonunga  muvofiq 

ravishda  Elementlam ing  davriy  sistem asi  tuzilg an 11,  u  davriy 

qonunni  obyektiv  aks  ettiradi.  A tom   massalarining  ortib  borishi 

tartibida joylashtirilgan elem entlam ing barcha qatorini  D .I.M en d e­

leyev  davrlarga  b o ‘ldi.  H ar  qaysi  davrning  ichida  elem entlam ing 

xossalari  qonuniyat  bilan  o'zgaradi  (m asalan,  ishqoriy  m etalldan 

galogenga  qadar).  Davrlarni  o ‘xshash  elem entlar  ajralib  turadigan 

qilib  joylashtirib,  D .I.M endeleyev  kimyoviy  elem entlam ing  da­

vriy  sistemasini  yaratdi.  Bunda  qator  elem entlam ing  atom   mas­

salari  tuzatildi,  hali  kashf  etilm agan  29  elem ent  uch u n   b o ‘sh 

katakchalar  qoldirdi.

Elementlaming davriy sistemasi davriy qonunning grafik (jadval 

tarzidagi)  tasviridir.

Qonunning  kashf etilishi  va  davriy  sistema  birinchi  variantining 

yaratilish vaqti — 

1

-mart  1869-yil.  D. I.Mendeleyev hayotining oxiriga 



qadar  elementlar  davriy  sistemasini  takomillashtirish  ustida  ishladi.

Davriy qonun  va davriy sistema  asosida  D .I.M endeleyev o ‘sha 

vaqtda  hali  kashf etilm agan  yangi  elem entlar  bor,  degan  xulosaga 

keldi;  ulardan uchtasining xossalarini batafsil bayon  qildi va ularga 

sh artli  n o m lar  berdi  —  ekabo r,  ek aa lu m in iy   va  ekasilitsiy*. 

D .I.M endeleyev  har  qaysi  elem entning  xossasini  a t o m   a n a ­

l o g  1 a r i n i n g  xossalariga  asoslanib  aniqladi.  Berilgan  elem entni 

davriy  sistemada  o ‘rab  turgan  elem entlam i  u  atom analoglar  deb 

atadi.  Masalan,  magniy elementining atom  massasi atomanaloglarining 

atom  massalarining o ‘rtacha arifmetik qiymati sifatida hisoblab topil- 

di,  ya’ni:

Д  


=   9 , 0 1 (B e ) + 4 0 ,0 8 ( C a )+ 2 2 ,9 9 ( N a ) + 2 6 ,9 8 (A l)  =     ? 6



B o‘g‘in  ,,eka“  —  ,,bitta“  degan  m a’noni  bildiradi,  bu  yerda  „birin­

chi  analog"  degan  m a’noda  kelgan.

O ldindan  aytilgan  elem entlam ing  qator fizik xossalarini  an iq ­

lash  uchun  ham   D .I.M endeleyev  ana  shunday  oddiy  usullardan 

foydalandi.

D .I.M endeleyevning  bashoratlari  ajoyib  ravishda  tasdiqlandi. 

U chala  elem ent  D .I.M endeleyev  hayotlik vaqtidayoq  kashf etildi, 

ularning oldindan aytilgan xossalari  tajribada aniqlangan xossalariga 

aniq  mos  keldi.  Bu  hoi  davriy  qonunning  um um   tom onidan  e ’ti- 

ro f etilishiga olib keldi.



„M en   uchta  elem entni  ta ’riflab  bergan  edim ,  —  deb  yozgan  edi 

D .I.M en d eleyev  „О сновы   хим ии  —  Kim yo  asoslari“  kitobida,  —  eka- 

bor,  ekaalum iniy  va  ekasilitsiy;  shundan 

2 0


  yil  o ‘tm ay  turib  ularning 

uchalasining kashf etilganligini  ko‘rishdek katta quvonch  menga nasib etdi. 

Bu  elem entlar  tarkibida  shular  bor  nodir  m inerallar  topilgan  va  bu  e le ­

m entlar  kashf etilgan  uchta  m am lakatning  nom i  bilan  galliy,  skandiy  va 

germ aniy deb  ataldi“.

G alliyni  1875-yilda  Lekok  de  Buabodran,  skandiyni  —  1879- 

yilda N ilson va germ aniyni —  1886-yilda Vinkler kashf etdi.  1883- 

yilda  chex  olimi  Brauner  Те  ning  atom   massasi  128  em as,  balki 

davriy  q o n u n g a   m uvofiq  keladigan  125  ek an lig in i  isbotladi. 

D .I.M endeleyev  bu  olim larni  „davriy  q o n un n i  haqiqiy  puxta- 

lovchilar“  deb  atadi.

2.2- §.  D.I.Mendeleyevning  elementlar  davriy  sistemasi

Hozirgi  vaqtda  davriy  sistemani  tasvirlashning  500  dan  ortiq 

variantlari  bor:  bular  davriy  qonunning  turli  shakldagi  ifodasidir.

D .I.M endeleyev  1-m art  1869-yilda  tak lif  etgan  elem entlar 

sistem asining  birinchi  varianti 

uzun  shakldagi  variant

  deyilar  edi. 

Bu variantda davrlar bitta qatorgajoylashtirilgan edi.  1870-yil dekabrda 

u  davriy  sistem aning  ikkinchi  — 



qisqa  shakldagi  variantini

  bosib 


chiqardi.  Bu variantda davrlar qatorlarga, gruppalar esa gruppacha- 

larga  (bosh  va  yonaki)  b o ‘lingan  edi.

Davriy  sistem aning  ixcham  b o ‘lgan  qisqa  shakldagi  varianti 

eng  k o ‘p  tarqalgan.  Lekin  uning  m uhim   kamchiligi  —  o ‘xshash 

b o ‘lmagan  elem entlam ing  bitta  gruppaga  birlashtirilganligi,  y a’ni 

bosh  va  yonaki  gruppachalardagi  elem entlar  xossalarining  bir- 

biridan  katta  farq  qilishidir.  Bu  elem entlar  xossalarining  davriy- 

ligini  m a’lum  darajada  „xiralashtiradi“  va sistem adan  foydalanishni 

qiyinlashtiradi.  Shu  sababli  keyingi  vaqtlarda,  ayniqsa,  o ‘quv 

m aqsadlarida  D .I.M endeleyev  davriy  sistem asining  uzun  shakli-



dagi  variantidan  ko‘proq  foydalanilm oqda.  Bu  variantning  asosiy 

kamchiligi  —  c h o ‘ziqligi,  ixcham  emasligi  (sistem aning  ayrim  ka- 

taklari  to ‘lm agan).  Bu  variantni  ancha  ixcham lashtirish  u ch u n  

ko‘pincha oltinchi  davrdagi lantanoidlar va yettinchi davrdagi  akti- 

noidlar sistema ostiga alohida joylashtiriladi.  Bu variant b a’zan 

yarim 

uzun  variant

 deyiladi.

Davriy sistemada gorizontal b o ‘yicha 7 davr bor (arab raqamlari 

bilan  belgilangan),  ulardan  I,  2  va  3-davrlar  kichik,  4,  5  va 

6



davrlar  esa  katta  davrlar  deyiladi.  Birinchi  davrda  2  elem ent,  ik­



kinchi  va  uchinchi  davrlarda  — 

8

  tadan,  to ‘rtinchi  va  beshinchi 



davrlarda  —  18  tadan,  oltinchi  davrda  —  32,  yettinchi  (tugallan- 

magan)  davrda  21  elem ent joylashgan.  Birinchidan  boshqa barcha 

davrlar  ishqoriy  metall  bilan  boshlanadi  va  nodir  gaz  bilan  tu- 

gaydi  (7-davr  —  tugallanm agan).

Davriy  sistemadagi  barcha  elem entlar  bir-biridan  keyin  keli- 

shi tartibida  raqamlangan.  Bu  kattaliklar elem entlam ing  tartib yoki 

atom   raqam lari  deyiladi.

2- 


va  3-davr  elem entlarini  M endeleyev  tipik  elem entlar  deb 

atadi.  Ularning xossalari  tipik m etalldan  nodir gazga tom on  qonu- 

niyat  bilan  o ‘zgaradi.  Davrlarda  elem entlar  birikm alarining  shakli 

ham   qonuniyat  bilan  o ‘zgaradi.  Birikmalar  shaklining  davriyligiga 

D .l.M endeleyev juda  katta  aham iyat  bergan  edi.

Sistemada  10  qator  bor  (arab  raqam lari  bilan  belgilangan)*. 

H ar  qaysi  kichik  davr  bitta  qatordan,  h ar  qaysi  katta  davr  — 

ikkita:  juft  (yuqori)  va  toq  (pastki)  qatorlardan  tarkib  topgan. 

Katta  davrlarning juft  qatorlarida  (to ‘rtinchi,  oltinchi,  sakkizinchi 

va  o ‘ninchi)  faqat  m etallar joylashgan  va  elem entlam ing  xossalari 

qatorda  chapdan  o ‘ngga  tom on  kam  o ‘zgaradi.  Katta  davrlarning 

toq qatorlarida  (beshinchi, yettinchi va to'qqizinchi) elem entlam ing 

xossalari  qatorda chapdan o ‘ngga tom on tipik elem entlardagi  kabi 

o ‘zgarib  bo rad i.

Katta  davrlarning  elem entlarini  ikki  qatorga  ajratishga  asos 

b o ‘lgan  m uhim   xususiyati  ularning  oksidlanish  darajasidir  (M en ­

deleyev  davrida  valentlik  deyilar  edi).  U larning  qiymatlari  davrda 

elem entlam ing  atom   massalari  ortishi  bilan  ikki  m arta  takrorlana- 

di.  M asalan,  4-davrda  elem entlam ing  oksidlanish  darajasi  К  dan 

M n  ga  qadar  +1  dan  +7  gacha  o ‘zgaradi,  so‘ngra  triada  Fe,  Co, 

N i  (bular  juft  qator  elem entlari)  keladi,  shundan  keyin  Cu  dan


Download 6.95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling