' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko


Suvsiz  sulfat  kislota  70%  ga  qadar  oltingugurt  (VI)  oksidni


Download 6.95 Mb.
Pdf ko'rish
bet30/81
Sana30.09.2017
Hajmi6.95 Mb.
#16826
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   81

Suvsiz  sulfat  kislota  70%  ga  qadar  oltingugurt  (VI)  oksidni 

eritadi.  Odatdagi  temperaturada u uchuvchan emas va hidsiz.  Qiz-

dirilganda  tarkibida  98,3%  H

2

S 0

4

  bor eritma  hosil  bo'lgunga  qadar

S 0

3  

ni ajratib chiqaradi.  Suvsiz H

2

S 0

4

 elektr tokini deyarli o ‘tkazmaydi.

Kimyoviy  xossalari. 

Konsentrlangan  sulfat  kislota  organik 

moddalardan  —  shakar,  qog‘oz,  yog‘och,  tola  va  hokazo  suv 

elementlarini  tortib olib,  ularni  ko‘mirga aylantiradi,  Bunda  sulfat 

kislotaning  gidratlari  hosil  bo‘ladai.  Shakaming  ko‘mirlanishini 

ushbu  tenglama  bilan  ifodalash  mumkin:

C

1 2

H

2 2

0„+ «H

2

S 0

4

=12C+rtH

2

S 0

4

 • wH20  

Hosil  bo'lgan  ko‘mir  qisman  kislota  bilan  reaksyaga  kirishadi: 

C+2H

2

S 0

4

= C 0

2

+2S0

2

+2H20

Shu sababli savdoga chiqariladigan kislota unga tasodifan tushib 

qolgan va ko‘mirga aylangan chang hamda organik moddalar tufayli 

qo‘ng‘ir  rangli  bo'ladi.

Gazlarni  quritish  sulfat  kislotaning  suvni  yutishiga  asoslangan.

Uchuvchan  bo'lmagan  kuchli  H

2

S 0

4

  quruq  tuzlardan  boshqa 

kislotalami  siqib  chiqaradi.  Masalan:

N a N O . + H ^ S O   = N a H S O , + H N O ,







4

 

3

Lekin,  agar H

2

S 0

4

  t u z l a r n i n g   e r i t m a l a r i g a   qo'shilsa, 

u  holda  kislotalami  siqib  chiqarmaydi.

Sulfat  kislotaning  juda  muhim  kimyoviy  xossasi  —  uning 

metallarga  munosabatidir.  Suyultirilgan  va  konsentrlangan  sulfat 

kislotalar  metallar  bilan  turlicha  reaksiyaga  kirishadi.

S u y u l t i r i l g a n   sulfat  kislota  standart  elektrod  potensiallar 

qatorida  vodoroddan  oldinda joylashgan  metallarni  eritadi.  Lekin 

qo'rg'oshin  sirtida  P b S 0

4

  pardasi  hosil  bo'ladi,  u  metallni  kislota 

bilan yana reaksiyaga kirishishidan muhofaza qiladi.  Standart elektrod 

potensiallar  qatorida  vodoroddan  keyin  turgan  metallar  suyulti­

rilgan  H

2

S 0

4

  bilan  reaksiyaga  kirishmaydi.

K o n s e n t r l a n g a n   sulfat  kislota  odatdagi  temperaturada 

ko'pchilik metallar bilan  reaksiyaga kirishmaydi.  Shu sababli suvsiz 

sulfat kislotani temir idishlarda saqlash va po'lat sistemalarda tashish 

mumkin*.  Lekin qizdirilganda konsentrlangan  H

2

S 0

4

 deyarli barcha 

metallar  bilan  (Pt.  Au  va  ba’zi  boshqa  metallardan  tashqari,



P o ‘lat  sistem alarda  m elanj  —   kon se n trlan g an   nitrat va sulfat  k islo ta la rnin g 



a ralashm asi  ha m   tashiladi.

reaksiyaga  kirishadi).  Bunda  u  oksidlovchilar  sifatida  ta’sir  etadi, 

o ‘zi  esa  odatda  S 0

2

  ga  qadar  qaytariladi.  Bunda  vodorod  ajralib 

chiqmaydi,  balki  suv  hosil  bo'ladi.  Masalan:

C u + 2 H , S O   = C u S 0 , + S 0 , + 2 H , 0









2

Sulfat  kislotada  kislotalarning barcha xossalari bor.

Sulfat kislotaning ahamiyati. 

Sulfat kislota anorganik kislotalar, 

ishqorlar,  tuzlar,  mineral  o'g'itlar  va  xlor  ishlab  chiqaradigan 

asosiy  kimyo  sanoatining  muhim  mahsuloti  hisoblanadi.

Turli-tuman  maqsadlarda  ishlatilishi  jihatidan  sulfat  kislota 

kislotalar  orasida  birinchi  o'rinda  turadi.  Uning  eng  ko'p  miqdori 

fosforli va azotli o'g'itlar olishga sarflanadi.  Uchuvchan bo'lmaganligi 

sababli  sulfat  kislotadan  boshqa  kislotalar  —  xlorid,  ftorid,  fosfat, 

sirka  kislota  va  h.k  olish  uchun  foydalaniladi.  Uning  anchagina 

miqdori  neft  mahsulotlarini  —  benzin,  kerosin va surkov moylari- 

ni zararli  qo'shimchalardan tozalashga sarflanadi.  Mashinasozlikda 

sulfat kislota bilan  metallarning sirtini qoplash  (nikellash,  xromlash 

va  b.)  oldidan  oksidlardan  tozalanadi.  Sulfat  kislota  portlovchi 

moddalar,  sun’iy tola,  bo'yoqlar,  plastmassalar va ko'pgina boshqa 

moddalar ishlab chiqarishda ishlatiladi.  U  akkumulyatorlarga quyish 

uchun ham  ishlatiladi.  Qishloq xo'jaligida sulfat kislotadan begona 

o'tlarga qarshi kurashda  foydalaniladi.

Sulfat  kislota  ishlab  chiqarishning  deyarli  barcha  sohalarida 

ishlatiladi,  deyish  mumkin,  «Texnikada  sulfat  kislota  kabi  ko'p 

ishlatiladigan  boshqa,  sun’iy  ravishda  olinadigan  moddani  topish 

qiyin,  —  deb  yozgan  edi  D .I.M endeleyev  «Основы  химии» 

kitobida.  —  Texnikaviy  faoliyat  qayerda  rivojlangan  bo'lsa,  o'sha 

yerda  ko'p  sulfat  kislota  ishlatiladi».

Sulfat  kislotaning  xalq  xo'jaligidagi  ahamiyatini  shundan  ham 

bilsa bo'ladi.

9.8-  §.  Sulfat  kislotaning  tuzlari

Sulfat  kislota  asosli  b o'lg a n i  u ch u n   ikki  qator  tuzlar: 

s u l f a   t l a r   deyiladigan  o'rta  tuzlar  va  g i d r o s u l f a t l a r  

deyiladigan  nordon tuzlar hosil  qiladi.  Kislota ishqor ta’sirida to'liq 

neytrallanganda  (bir  mol  kislotaga  ikki  mol  ishqor  to'g'ri  keladi) 

sulfatlar,  ishqor  yetishmaganda  (bir  m ol  kislotaga  —  bir  mol 

ishqor)  gidrosulfatlar  hosil  bo'ladi:

H , S 0 . + 2 N a 0 H = N a , S 0 . + 2 H , 0









2

Sulfat  kislotaning  ko'pchilik  tuzlarining  amaliy  ahamiyati  katta.

Sulfat ionga sifat reaksiya. 

Sulfat kislotaning ko'pchilik tuzlari 

suvda  eriydi.  C a S 0

4

 va  P b S 0

4

  tuzlar suvda  kam  eriydi,  B a S 0

4

  esa 

suvda  ham,  kislotalarda  ham  amalda  erimaydi.  Bu  xossasidan 

b a r i y n i n g   i s t a l g a n   e r u v c h a n   t u z i d a n ,   masalan 

BaCl

2

 dan s u l f a t   k i s l o t a   v a   u n i n g   t u z l a r i g a   (to'g'rirog'i 

SO

4

'  ioniga)  r e a g e n t   sifatida  foydalanishga  imkon  beradi:

H,SO.+BaCl=BaSO.i+2HCl





4

Na

2

S 0

4

+BaCl

2

=BaS0

4

i+2NaCl 

yoki  ionli  ko'rinishda:

S of  + В!  = BaSO  i

t 

2

 

4



Bunda  bariy  sulfatning  suvda  va  kislotalarda  erimaydigan  oq 

cho'kmasi  tushadi.

9-BOBGA  DOIR TESTLAR VA  ULARNING  YECHIMLARI

9 .1 . 

Solishtirma  og'irligi  1,84  g /m l  bo'lgan  96%  li  sulfat 

kislotadan  50  g  10%  li  eritma  tayyorlash  uchun  hajmlari  (ml) 

qanday bo'lgan  kislota  va  suvdan  olish  kerak?

Eritma hosil bo'Iishida hajm o'zgarishini hisobga olmang: 

A)2,8  va  44,8  B)  2,7  va  47,3  C)  3,2  va  46,8

D )  3,0  va  47,0  E)  2,5  va  47,5

Yechish.  Bunday turdagi masalalarni yechishda krest qoidasidan 

foydalanish  qulay  bo'ladi:

lanishi  kerak  bo'lgan  eritmaning  massasi  (50  g)  ga  proporsional 

bo'lib, 



qatordagi  10  va 



dagi 

8 6

  lar  96%  li  kislota  eritmasi  va 

suyultirish  uchun  kerak  bo'lgan  suvning  massasiga  proporsional 

bo'ladi:

96  massa birlik  50  g bo'lsa,

1 0

  "  "  x  bo'ladi,  ya’ni

10+86=96  massa birlik tayyor-

10-50 

5,21

*  = —^ — =5,21  g  yoki  hajmi  V  (kislota)= 

= 2,83  ml

bo'ladi.  Suvning  massasini  quyidagi  proporsiyadan  topamiz:

9 6 - 5 0  

10-86

8 6

 -  

X  — 9 6 ~  = 44,8  g,  suvning  zichligini 

1 , 0

  ga  teng  deb

olsak,  uning  hajmi  ham  44,8  ml  bo'ladi.

Bu  masalani  boshqacha  yechib  ko'raylik:  10%  li  50  g  eritma 

tarkibidagi  kislota  massasi  m  (k islota)= 50  •  0 ,1 = 5   g  bo'ladi. 

Solishtirma og'irligi  1,84 g/m l bo'lgan eritmaning  100 g massasidagi 

kislota  massasi  96  g  b o isa ,  bizga  kerak  bo'lgan  5  g  kislota  uning 

qanday  massasida  b oiish in i  quyidagi  proporsiyadan  topamiz:

Suyultirish  uchun  kerak  bo'lgan  suvning  massasi  50—5,2=44,8  g 

bo'ladi.

Javob. A bo'ladi.

9 .2 . 

Quyidagi  formulalar  orasidan  peroksidlarga  taalluqli 

bo'lganlarini  tanlang:

1)  N 0

2

  2)  B a 0

2

  3)  N

2

0

4

  4)  M n 0

2

  5)  P b 0

2

6

)  K 0

2

  7)  K

2

0 4.

A)  1,7  B)  2,4  C)  3,4  D )  4,5  E)  2,6 

Yechish:  B erilgan  m o d d a la m in g   struktur  form ulalarini 

keltiramiz:

5)  0 = P b = 0 ;  

6

)  К  -   О  -   О  -   К; 

7)  I 



  О,

U — к


Keltirilgan formulalar orasida faqat 2 va 

6

 peroksidlarga taalluqli, 

7 si esa subperoksidga tegishli.

Javob:  E  bo'ladi.

100  g  eritmada  96  g  kislota  bo'lsa, 

x g  eritmada 5 g kislota bo'ladi:

x  = -jjg -= 5 ,2   g.  Uning  hajmi  esa

5,2

K(kislota)=y-j£j-=

2 , 8

  ml

1)  ^ N \

 

2) 


О 

О

О— к



9.3. 

Yuqori  temperaturada  reaksion  idishda  0,6  mol  azot  (II) 

oksid  va 0,4  mol  0

2

  orasidagi  reaksiyaning  muvozanat  konstantasi

6  

ga  teng.  Shu  reaksiya  sodir  bo'layotgan  idishning  hajmini  (1) 

hisoblang.

A)  0,4  B)  1,8  C)  0,45  D )  0,55  E)  0,65 

Yechish:  Jarayonning  tenglamasi 

Boshlang'ich  konsentratsiyalar:

N O   +   l / 2 0 j  

N O ,

0,6 


0,4 

0

Muvozanat  qaror  topgandan  keyingi  konsentratsiyalari 



0 ,6 —x  

0,4— l/ 2 x  

x

Reaksiyada  qatnashgan  moddalar  konsentratsiyalari:

(

0

,

6

—x )+ (0 ,4 —l/

2

)x = x

0

,

6

—x + 0,4—

1

/

2

x= x   yoki 

0 ,6 + 0 ,4 = x + x + l/2 x  

1=2,5x  x= 0 ,4  mol.  0,6—0,4+ 04—1/2  • 0,4= 0,4  

Idish  hajmini  V \  deb  olamiz:

V F =  3 ^ =   3 -0 ,4 4 7 ;  K = l

, 8

  1.

Javob:  В  bo'ladi.

9.4. 

Vodorod  peroksid  qanday  jarayonlarda  oksidlovchi  yoki 

qaytaruvchi,  yoxud  ham  oksidlovchi,  qaytaruvchi  bo'la  oladi?

1

)  o'rtacha kuchli  oksidlovchilar istirokida qaytaruvchi bo'ladi;

2

) juda kuchli oksidlovchilar ishtirokida qaytaruvchi  bo'ladi  va 

reaksiyada kislorod hosil bo'ladi;

3)  kuchli  qaytaruvchilar ishtirokida  oksidlovchi bo'ladi,  bunda 

O-  zarracha  elektronini  berib,  molekular  kislorod  hosil  qiladi;

0,2 

0 , 4 - 0 , 2  

0,4 

V

  + 

V  

 

Reaksiyaning  muvozanat  konstantasining  ifodasi:

yoki 

6

  ---------bundan  3  =

4) 

kuchli  qaytaruvchilar qatnashgan  reaksiyada  o ‘ziga elektron 

biriktirib  O

- 2

  holatida  suv  tarkibiga  kiradi;  5)  oddiy  sharoitda 

oksidlovchi  va  qaytaruvchilar  b o‘lmagan  sharoitda,  katalizator 

s ifa tid a   k o ' p c h i l i k   m e ta lla r   o k sid la r i  ish tir o k   etg a n d a  

disproporsiyalanish  reaksiyasida  qatnashadi.

A)  1,3,4;  B)  2,3,5;  C)  1,3,5;  D )  1,2,5;

Javob:  D  boiadi.

9.5. 

Oddiy  modda  holidagi  oltingugurt  atomi  disproporsiya 

reaksiyasida  qatnashishi  mumkinmi,  bunday  reaksiya  qanday 

sharoitda  sodir  bo‘lishi  mumkin?

1

)  y o ‘q,  bu  xossa  elektrmanfiyligi  katta  b o‘lgan  elementlar 

atomi  uchun  xos  xususiyatdir;

2

) bunday jarayonni juda kuchli kislotalar ishtirokidagina amalga 

oshirish  mumkin;

3)  bunday  reaksiyani  neytral  sharoitda  olib  borish  mumkin;

4)  oltingugurtni  ishqor  muhitida  qaynatganda  amalga  oshirish 

mumkin.

A)  1;  B)  2,3;  C)  3;  D)  1,3;  E)  4.

Yechish.  Oltingugurt  oddiy  modda  holatida  o ‘zgaruvchan 

valentlikka  ega  bo‘lgan  elementlar  atomlari  (xlor,  kislorod)  kabi 

aytib  o ‘tilgan  xossaga  ega.  Masalan,  maydalangan  oltingugurtni 

ishqor eritmasida qaynatilganda suifid va sulfat  ionlariga o'tadi:

6 K 0 H + 3 S = 2 K

2

S + K

2

S 0

3

+ 3 H 20

S°  + 



  - »   S~2 

2  ok sid lo v c h i

S n  + 



  —>  S +4 

1  qaytaruvchi

Javob:  E  bo'ladi.

1 0 - B O B .

  AZOT  GRUPPACHASI

10.1-  §.  Azot  gruppachasining  umumiy  tavsifi

Beshta  element:  azot,  fosfor,  surma,  mishyak  va  vismut  azot 

gruppachasini  tashkil  etadi.  Bular  D.I.M endeleyev  Davriy  siste­

masining V gruppasidagi p-elementlardir.  Ular atomlarining tashqi 

energetik  pog'onasida  beshtadan  elektron  bo'ladi  —  ns2npi  (

1 0

.

1

- 

jadval,  2-  p.).  Shu  sababli  bu  elem entlam ing  yuqori  oksidlanish 

darajasi  +5 ga,  quyi oksidlanish darajasi —3 ga teng,  +3  oksidlanish 

darajasida ham bo'ladi.

Azot  bilan  fosfor  misolida  elementlaming  valent  holatlarini 

ko‘rib chiqamiz.  Ular atomlarining tashqi energetik pog'onalari ning 

tuzilishi  quyidagicha:

tl t t t


Tl —/

3d

3s

Jp

t t t


,5? 

л =2 


Д

+

1



1

_ 1


Azot  atomida  uchta  juftlashmagan  elektron  bor.  Shu  sababli 

azotning  valentligi  uchga  teng.  Tashqi  pog'onasida  ^-pog'onacha 

yo'qligi tufayli uning elektronlari bir-biridan ajrala olmaydi.  Lekin 

azot  atomi  2s-  pog'onachasidan boshqa elektrmanfiy atomga bitta 

elektron berishi mumkin,  shunda u zaryadli bo'ladi  (N

) + 1

  va to'rtta 

juftlashmagan  elektronga  ega  bo'lib  qoladi,  ya’ni  to'rt  valentli 

bo'ladi.  Bu  hoi,  masalan  nitrat  kislota  H N 0

3

  da  kuzatiladi.  Azot 

besh  valentli  bo'la  olmaydi  (3.10-§  ga  q.).

G ruppachadagi  fosfor  va  undan  keyingi  elem en tla m in g  

atomlarida  3^-pog'onachasida  erkin  orbitallari  bor,  shu  sababli 

qo'zg'algan  holatga  o'tishida  3s-  elektronlar  bir-biridan  ajraladi 

(punktir  strelka  bilan  ko'rsatilgan).

Shunday  qilib,  azot  gruppachasidagi  barcha  elem entlam ing 

qo'zg'almagan  holatdagi  valentligi uchta,  qo'zg'algan  holatida  esa 

azotdan boshqalarining valentligi  beshga  teng.

1 0 . 1 - j a d v a l .   Azot gruppachasidagi elementiarning xossalari

X o ssa la ri

N

P



A s

Sb

Bi



1.  T a rtib   raq am i

7

15



33

51

83



2.  V a le n t elektronlari

I s n p 3

3 ^ 3  p 3

4 ^ 4 р3

б ^ б » 3

3. A t o m in in g   io n la n ish  

energiyasi,  e V

14,5

10,5


9,8

8,6


7,3

4.  N i s b i y  e le ktrm a nfiyligi

3,0

2,2


2,0

1,2


1,9

5.  B irik m a la rid a g i 

o k sid la n ish   darajasi

+ 5 , + 4 , + 3 ,

+ 2 . + 1 ,

-3 .-2 .-1

+ 5 , + 4 ,  

+ 3 , + l , - 3 ,  

-2

+ 5 , + 3 ,



-3

+ 5 , + 3 ,

-3

+ 5 , + 3 ,



-3

6.  A t o m n in g   radiusi,  nm

0,071

0,13


0,15

0,16


0 ,18

Azot  gruppachasidagi  elementlar  vodorod  bilan  RH

3

  tarkibli 

birikmaiar hosil qiladi.  RH

3

 molekulalari  piramida shaklida bo'ladi 

(3.4-rasmga  q.)  Bu  birikmalarda  elem entlam ing  vodorod  bilan 

bog'lanishlari  kislorod  gruppachasidagi  va,  ayniqsa,  galogenlar 

gruppachasidagi  elementlaming shunga o'xshash birikmalaridagiga 

qaraganda  puxtaroq  bo'ladi.  Shuning  uchun  azot gruppachasidagi 

elementlaming vodorodli birikmalari suvdagi  eritmalarda vodorod 

ionlarini  hosil  qilmaydi.

A zot  gruppachasidagi  elem entlar  kislorod  bilan  um um iy 

formulasi  R

2

0

3

  va 

bo'lgan  oksidlar  hosil  qiladi.  Oksidlarga 

H R 0 2,  H R 0

3

  kislotalar  (va  azotd an   boshqa  elem en tlard a 

ortokislotalar  H

3

R 0 4)  m uvofiq  keladi.  Gruppacha  doirasida 

oksidlarning  xususiyati shunday o'zgaradi:  N

2

0

3

  —  kislotali  oksid; 

P

4

0

6

 —  kuchsiz kislotali oksid; As

2

0

3

  —  kislotali xossalari kuchliroq 

amfoter  oksid;  Sb

2

0

3

  —  asos  xossalari  kuchliroq  amfoter  oksid; 

Bi

Download 6.95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling