' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko


N a2S  va  H2S  da)  shunday  oksidlanish  darajasini  namoyon  qiladi


Download 6.95 Mb.
Pdf ko'rish
bet29/81
Sana30.09.2017
Hajmi6.95 Mb.
#16826
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   81

N a2S  va  H2S  da)  shunday  oksidlanish  darajasini  namoyon  qiladi. 

Elektronlar  elektrmanfiyligi  kuchliroq  element  atomiga  berilganda 

yoki shunday atomga tortilganda oltingugurtning oksidlanish  darajasi 

+ 2,  4  va 

+

6

  bo'lishi  mumkin.

Odatdagi sharoitda qattiq oltingugurt molekulasi halqa tarzida bir-biri 

bilan tutashadigan 

8

 atomdan tarkib topadi  S

8

 (bunda halqada oltingugurt 

atomlari bir tekislikda yotmaydi).  Qizdirilganda Ss halqasi uziladi. Yuqori 

temperaturada zanjir bo'laklari mavjud bo'ladi:  S

2

 (>900 °C),  S

2

 <=» 2S( 1500 

°C dan yuqori).  Oltingugurt bug'larida S8,  S6,  S

4

 va S

2

 molekulalar orasida 

muvozanat qaror topadi.

Oltingugurtning fizik holati turli-tuman ekanligi uning molekulasining 

tuzilishi bilan tushuntiriladi.  Masalan,  plastik oltingugurt  hosil bo'lishiga 

sabab  shuki,  halqa-molekulalarining  bir  qismi  uziladi  va  paydo  bo'lgan 

zanjirchalar bir-biri bilan birikib,  uzun zanjir hosil qiladi.  Natijada yuqori 

molekular birikma — kauchukka o'xshash elastik polimer hosil bo'ladi.

Oltingugurt  osonlikcha  ko'pchilik  elementlar  bilan  birikmalar 

hosil  qiladi.  U  havoda  yoki  kislorodda  yonganida  oltingugurt  (IV)

oksid  SO,  va  qisman  oltingugurt  (VI)  oksid  S 0

3

  hosil  bo‘ladi: 

S + 0 = S 0

2

  va  2 S + 302= 2 S 0 3

Bular  oltingugurtning  eng  muhim  oksidlaridir.

Qizdirilganda  oltingugurt  vodorod,  galogenlar  (yoddan  tash­

qari),  fosfor,  ko‘mir bilan,  shuningdek,  oltin,  platina  va  iridiydan 

boshqa barcha  metallar bilan  bevosita birikadi.  Masalan:

3S+2P=P

2

S3; 

S+C1

2

=SC12;

S+H

2

=H,S; 

2S+C=CS2;

S+Fe=FeS

Bu  misollardan  ko'rinib  turibdiki,  metallar  va  ba’zi  metall­

maslar bilan  reaksiyalarda oltingugurt  oksidlovchi,  kislorod va xlor 

kabi ancha aktiv metallmaslar bilan  reaksiyalarda esa — qaytaruvchi 

bo'ladi.

Ishlatilishi. 

Oltingugurt  sanoatda  va  qishloq  xo'jaligida  keng 

ko'lamda ishlatiladi.  Qazib olinadigan oltingugurtning yarmiga yaqini 

sulfat  kislota  olishga  sarflanadi.  O ltingugurtdan  kauchukni 

vulkanlashda foydalaniladi: bunda kauchukning puxtaligi va elastikligi 

ortadi.  Oltingugurt  guli  (mayin  kukun)  holida  oltingugurt  tok  va 

g'o'za kasalliklariga qarshi kurashda  ishlatiladi.  U  o'q-dori,  gugurt, 

shu’lalanadigan  tarkiblar  olish  uchun  ham  ishlatiladi.  Tibbiyotda 

teri  kasalliklarini  davolash  uchun  oltingugrtli  surkov  dorilar  tay- 

yorlanadi.

9 .4 -§ .  Vodorod  suifid  va  sulfidlar

Vodorod  suifid  H2S  —  palag'da  tuxum  hidi  keladigan  rangsiz 

gaz.  U  suvda yaxshi eriydi  (20 °C da  1  hajm suvda 2,5  hajm vodorod 

suifid  eriydi).

Tabiatda uchrashi. 

Vodorod  suifid tabiatda vulqon gazlarida va 

ba’zi  mineral  buloq  suvlarida  masalan,  Pyatiqorsk  va  Matsesta 

buloqlarining  suvida  uchraydi.  U  turli  xil  o'simlik  va  hayvonot 

qoldiqlaridagi  oltingugurtli  organik  moddalar  chiriganida  hosil 

bo'ladi.  Ba’zi  oqar suvlardan,  o'ralar va ahlat uyumlaridan qo'lansa 

hid  kelishiga sabab ana shudir.

Olinishi. 

Vodorod  suifid  oltingugurtni  qizdirib  turib  vodorod 

bilan  bevosita  biriktirish  orqali  olinishi  mumkin:

S + H 2= H 2S

Lekin  u  odatda  temir  (II)  sulfidga  suyultirilgan  xlorid  yoki 

sulfat  kislotalar  ta’sir  ettirish  yo'li  bilan  olinadi:

Bu  reaksiya  ko'pincha  Kipp  apparatida  o'tkaziladi.

Fizik  xossalari. 

Vodorod  suifid  —  asab  sistemasiga  zarar 

yetkazadigan juda zaharli gaz.  Shuning uchun vodorod suifid bilan 

qilinadigan  ishlarni  mo'rili  shkafda  yoki  germetik  berkiladigan 

asboblarda  o ‘tkazish  kerak.  Ishlab  chiqarish  binolarida  H 2S  ning 

miqdori 

1

 

1

  havoda  ko‘pi  bilan 

0 , 0 1

  mg  bo'lishiga  ruxsat etiladi.

Vodorod  sulfidning  suvdagi  eritmasi  vodorod  sulfidli  suv  yoki 

suifid kislota deyiladi  (u  kuchsiz kislota xossalariga ega).

Kimyoviy xossalari. 

H 2S  —  suvga  qaraganda  beqaror  birikma. 

Bunga sabab oltingugurt atomining o ‘lchamlari kislorod atominikiga 

qaraganda kattaligidir (9.1-jadvalning 

6

-  p. ga q.).  Shu sababli  H  — 

О bog'lanish  H  —  S bog‘lanishga qaraganda qisqa va puxta bo'ladi. 

Qattiq  qizdirilganda  vodorod  suifid  oltingugurt  bilan  vodorodga 

deyarli  to'liq  ajraladi:

H 2S = S + H 2

Gazsimon  H 2S  havoda  ko'kish  alanga  berib  yonib,  oltingugurt 

(IV)  oksid  va  suv  hosil  qiladi:

2 H 2S + 3 0 2+ 2 H 20

Kislorod  yetishmaganda  oltingugurt  bilan  suv  hosil  bo'ladi: 

2 H 2S + 0 2= 2 S + 2 H 20

Bu  reaksiyadan  sanoatda  vodorod  sulfiddan  oltingugurt  olish 

uchun  foydalaniladi.

Vodorod  suifid  —  ancha  kuchli  qaytaruvchi.  Uning bu  muhim 

kimyoviy  xossasini  shunday  tushuntirish  mumkin.  Eritmada  H 2S 

elektronlarini  havo  kislorodining  molekulalariga  oson  beradi:

2

H 2S 

- 2 7  =  S  +

 2 H +

0 2  + 

4e

  = 2 0

1

Bu  holda  H 2S  havo  kislorodi  ta’sirida  oltingugurtga  qadar 



oksidlanadi,  natijada  vodorod  sulfidli  suv  loyqa  bo'lib  qoladi. 

Reaksiyaning  umumiy  tenglamasi:

2 H 2S + 0 2= 2 S ! + 2 H 20

Tabiatda  organik  moddalar  chiriganida  vodorod  suifid  ko'p 

miqdorda  to'planmasligiga  sabab  ham  ana  shudir  —  uni  havo 

kislorodi  oksidlab,  erkin  oltingugurtga  aylantiradi.

V odorod  suifid  galogenlarning  eritmalari  bilan  shiddatli 

reaksiyaga kirishadi.  Masalan:

H 2S + J 2= 2 H J + S

Bunda  oltingugurt  ajralib  chiqadi  va yod  eritmasi  rangsizlanadi. 

Kuchsiz suifid  kislota  H +  va  HS“ ionlarga dissotsilanadi:

H 2S  ^

h

++

h s

 

H S -   <=>  H ++ S 2“

Uning eritmasida  sulfid-ion  S

“ 2

  lar juda  kam  miqdorda b o ‘ladi.

Sulfidlar. 

Ikki  asosli  kislota  bo'lgan  suifid  kislota  ikki  qator 

tuzlar  —  o ‘rta  tuzlar  (sulfidlar)  va  nordon  tuzlar  (gidrosulfidlar) 

hosil  qiladi.  Masalan,  N a 2S  —  natriy  suifid,  N aH S  —  natriy 

gidrosulfid.

Gidrosulfidlarning deyarli  hammasi suvda yaxshi eriydi.  Ishqoriy 

metallar  bilan  ishqoriy-yer  metallarning  sulfidlari  ham  suvda 

eriydi,  qolgan  metallarning  sulfidlari  suvda  erimaydi  yoki  kam 

eriydi;  ularning  ba’zilari  suyultirilgan  kislotalarda  ham  erimaydi. 

Shuning uchun bunday  sulfidlarni tegishli  metall  tuzining  eritmasi 

orqali vodorod  suifid  o'tkazish  yo ‘li  bilan  olish  mumkin,  masalan:

C u S 0 4+ H 2S = C u S l + H 2S 0 4

yoki

C u 2++ H 2S = C u S i + 2 H +

Ba’zi  sulfidlarning o'ziga  xos rangi bo'ladi:  CuS va  PbS  — qora, 

CdS  —  sariq,  ZnS  —  oq,  MnS  —  pushti,  SnS  — jigarrang,  Sb

2

S

3

—  to'q  sariq va h.  Kationlarning sifat analizi sulfidlarning eruvchan­

ligi va ulardan ko'pchiligining rangi turlicha ekanligiga asoslangan.

9 .5 -§ .  Oltingugurt  (IV)  oksid.  Sulfit  kislota

Oltingugurt  (IV)  oksid. 

Oltingugurt  (IV)  oksid,  boshqacha 

aytganda sulfit  angidrid odatdagi sharoitda o'tkir, bo'g'uvchi  hidli, 

rangsiz  gaz.  —  10  °C  ga  qadar  sovitilganda  rangsiz  suyuqlikka 

aylanadi.  U  po'lat ballonlarda suyuq  holda saqlanadi.

Laboratoriyada  oltingugurt  (IV)  oksid  natriy  gidrosulfit  bilan 

sulfat  kislotani  o'zaro  ta’sir  ettirib  olinadi:

2 N a H S O , + H , S O   = N a , S O , + 2 S O , T + 2 H , 0













2

shuningdek,  misni  konsentrlangan  sulfat  kislota  bilan  birga  qizdi- 

rish  yo'li  bilan  ham  olinadi:

Oltingugurt  (IV)  oksid  oltingugurt  yondirilganda  ham  hosil 

b o ‘ladi.  Sanoatda  S 0

2

  pirit  F eS

2

  yoki  rangli  m etallarning 

oltingugurtli  rudalarini  (rux  aldamasi  ZnS,  qo'rg'oshin  yaltirog'i 

PbS va b.) kuydirishda hosil bo'ladi.  Bunda hosil bo'lgan oltingugurt 

(IV)  oksid  SO,  asosan  oltingugurt  (VI)  oksid  S 0

3

  va  sulfat  kislota 

(9 .6 -§  ga  q.)  olishda  ishlatiladi.  S 0

2

  m olekulasining  tuzilish 

formulasi  quyidagicha:

Ko'rinib  turibdiki,  S 0

2

  molekulasida  bog'lanishlar hosil  bo'Ii­

shida oltingugurtning to'rtta elektroni va ikkita kislorod  atomining 

to'rtta  elektroni  ishtirok etadi.  Bog'lovchi  elektronlar juftlari bilan 

oltingugurt  atomining  bo'linmagan  elektronlar  jufti  bir-birini 

itarishi tufayli  molekula burchak shaklida bo'ladi.

Katalizator  ishtirokida  qizdirilganda  S 0

2

  havo  kislorodini 

biriktirib  oladi va  S 0

3

  hosil  bo'ladi:

Bu  reaksiyada  oltingugurtning  oksidlanish  darajasi  + 4   dan 

+

6

 

ga  qadar  o'zgaradi,  demak  S 0



2

  uchun  qaytarish  xossalari  xosdir.

Oltingugurt  (IV)  oksid  kislotali  oksidlarning barcha xossalarini 

namoyon  qiladi.

Sulfit kislota. 

Oltingugurt  (IV)  oksid  suvda yaxshi  eriydi  (1  hajm 

suvda  20  °C  da  40  hajm  SO,  eriydi).  Bunda  faqat  suvdagi  eritma- 

dagina  mavjud bo'ladigan  sulfit  kislota hosil bo'ladi:

S 0

2  

ning  suv  bilan  birikish  reaksiyasi  qaytar  reaksiya.  Suvdagi 

eritmada  oltingugurt  (IV)  oksid  bilan  sulfit  kislota  siljuvchan 

kimyoviy  muvozanatda  bo'ladi.  H

2

S 0

3

  ishqor  bilan  bogianganda 

(kislota neytrallanganda)  reaksiya sulfit kislota hosil bo'lish tomoniga 

boradi;  S 0

2

 vo'qotib turilsa (eritma orqali azot o'tkazilsa yoki eritma 

qizdirilsa),  reaksiya boshlang'ich  moddalar hosil  bo'lish  tomoniga 

boradi.  Sulfit kislota eritmasida doimo oltingugurt (IV) oksid bo'ladi 

va  u  kislotaga  o'tkir hid beradi.

120

°

+ 4


+6

2 S 0 2+ 0 2  <=>2SO

S 0 2+ H 20<=>  H 2SO

Sulfit  kislotada  kislotalarning  barcha  xossalari  bor.  Eritmada 

H

2

S 0

3

  bosqich  bilan  dissotsilanadi:

H

2



S 0

2

  <=>  H + HSO' 



HSO

3

  ?=*  H++ S O ^



U  ikki asosli  kislota bo‘lgani uchun  ikki  qator tuzlar —  sulfitlar 

va  gidrosulfitlar  hosil  qiladi.  Kislota  ishqor  bilan  to iiq   neytral- 

langanda  sulfitlar  hosil  bo'lad:

H

2



S 0

3

+2N a0H =N a



3

S 0


3

+2H20


Ishqor  kamroq  bo'lganda  (kislotani  to'liq  neytrallash  uchun 

zarur  bo'lgan  miqdoridan  kamroq)  gidrosulfitlar  hosil  bo'ladi:

H

2



S 0

3

+ N a0H = N aH S 0



3

+ H 20


Oltingugurt  (IV)  oksid  kabi sulfit kislota va uning tuzlari kuchli 

qaytaruvchilar  hisoblanadi.  Bunda  oltingugurtning  oksidlanish 

darajasi ortadi.  Masalan,  H

2

S 0

3

 hatto havo  kislorodi  ta’sirida ham 

oson  oksidlanib,  sulfat  kislotaga  aylanadi:

2H

2



S 0

3

+ 0



2

=2H


2

S 0


4

Shuning  uchun  uzoq  vaqt  saqlangan  sulfit  kislota  eritmalarida 

doimo  sulfat  kislota  ham bo'ladi.

Culfit  kislota brom va  kaliy permanganat ta’sirida yanada  oson 

oksidlanadi:

H, SO


3

 +  Br2 +  H ,0 = H , S O

a

 + 2H Br


i2v

+ 4  


+ 6

S - 2 ?   =  S 

Br2  + 2e = 2Br"

5H-, SO


3

 +  2K Mn О, +  2H, SO

4

 + 2 Mn SO,  + K,SO,  + 2 H ,0



+ 4  

+ 6


S -  2ё  =  S

+ 7


 

_  

+2

Mn+ 5e =  Mn



Oltingugurt  (IV)  oksid  va  sulfit  kislota  ko'pchilik  bo'yoqlarni 

rangsizlantiradi,  chunki  ular  bilan  rangsiz  birikmalar  hosil  qiladi. 

Bu rangsiz birikmalar qizdirilganda yoki yorug'da yana parchalanishi 

mumkin,  natijada rang qaytadan tiklanadi.  Demak,  S 0

2

 bilan  H

2

S 0

 

ning  oqartirish  ta’siri  xlorning  oqartirish  ta’siridan  farq  qilar 

ekan. Odatda  jun,  ipakvapoxol  oltingugurt  (IV)  oksid  ta’sirida 

oqartiriladi  (xlorli  suv  bu  materiallami  yemiradi).

Oltingugurt  (IV)  oksid  ko'pchilik  mikroorganizmlami  o'ldiradi. 

Shu  sababli  mog'or  zamburug'larini  yo'qotish  uchun  yerto'lalar, 

vino  bochkalari  va  boshqalar  oltingugurt  (IV)  oksid  bilan  dudlanadi. 

Bu oksiddan mevalami tashish va saqlashda  ham  foydalaniladi.  Oltin­

gugurt  (IV)  oksidning  ko'p  miqdori  sulfat kislota olishda sarflanadi.

Kalsiy gidrosulfit  C a (H S 0

3 ) 2

  eritmasi  (sulfitli  eritma)  muhim 

ahamiyatga ega, yog'och tolalari va qog'oz massaga shu eritma bilan 

ishlov  beriladi.

9 .6 - §.  Oltingugurt  (IV)  oksid.  Sulfat  kislota

Oltingugurt  (IV)  oksid. 

Oltingugurt  (IV)  oksid  rangsiz  suyuq- 

lik,  17  °C dan past temperaturada qattiq kristall massa bo'lib qotadi. 

U  namlikni  shiddat  bilan  yutib,  sulfat  kislota  hosil  qiladi:

S 0 3+ H 20 = H 2S 0 4

Shu  sababli  bu  oksid  og'zi  kavsharlab  bekitilgan  kolbalarda 

saqlanadi.

Oltingugurt  (IV)  oksid  kislotali  oksidlarning barcha xossalariga 

ega.  U  S 0

2

  ni  oksidlash yo'li  bilan  olinadi.  Oltingugurt  (IV)  oksid 

sulfat  kislota  ishlab  chiqarishda  oraliq  mahsulot 

hisoblanadi.  S 0

3

  molekulasi  markazida  oltingugurt 

О 

atomi  bo'lgan uchburchak shaklida bo'ladi: 

II

Bunday  tuzilish  bog'lovchi  elektron  juftlarning  bir- 

birini  itarishi  tufaylidir.  Ularning  hosil  bo'Iishida 

о  

О 

oltingugurt  atomi  oltita  tashqi  elektronini  beradi.

Sulfat  kislota. 

S u l f a t   k i s l o t a   o l i s h n i n g   k o n t a k t  

u s u l i   eng  katta  ahamiyatga  ega.  Bu  usul  bilan  istalgan  konsen- 

tratsiyadagi  H

2

S 0

4

  ni,  shuningdek  oleum,  ya’ni  S 0

3

  ning  H

2

S 0

 

dagi eritmasini  olish  mumkin.  Jarayon  uch bosqichdan  iborat  bo'la­

di:  1)  SO,  olish,  2)  S 0

2

  ni  oksidlab  S 0

3

  ga  aylantirish  va  3)  H

2

S 0

 

olish.  S 0 2pirit FeS,ni maxsus pechlarda kuydirish yo'li bilan olinadi:

4 F e S 2+ 1 1 0 2= 2 F e 20 3+ 8 S 0 2

Kuydirish  jarayonini  tezlashtirish  uchun  pirit  oldindan  may- 

dalanadi,  oltingugurtning  to'liq  yonishi  uchun  esa  reaksiyaga  zarur 

bo'lgandan ko'ra ancha ko'proq havo (kislorod) qo'shiladi.  Kuydirish 

pechidan  chiqayotgan  gaz  oltingugurt  (IV)  oksid,  kislorod,  azot, 

mishyak  birikmalari  (kolchedandagi  qo'shimchalardan)  va  suv 

bug'Iaridan  iborat bo'ladi.  Bu gaz kuydirish gazi deyiladi.

Kuydirish  gazi  yaxshilab  tozalanadi,  chunki  uning  tarkibidagi, 

hatto juda  oz  miqdordigi  mishyak  birikmalari,  shuningdek,  chang 

va  namlik  katalizatorni  zaharlaydi.  Gazni  maxsus  elektrofiltrlar va 

yuvish  minorasi  orqali  o ‘tkazib,  mishyak  birikmalaridan  va 

changdan tozalanadi;  namlik quritish  minorasidagi konsentrlangan 

sulfat  kislotaga  yuttiriladi.  Tarkibida  kislorod  bo'lgan  tozalangan 

gaz  issiqlik  almashtirgichda  450  °C  ga  qadar qizdiriladi  va  kontakt 

apparatiga o'tadi.  Kontakt apparatining ichida katalizator to'ldirilgan 

to'rsimon  tokchalar  bo'ladi.

Ilgari  katalizator  sifatida juda  maydalangan  platina  metalidan 

foydalanilar edi.  Keyinchalik uning o'm iga vanadiy birikmalari  — 

vanadiy  (V)  oksid  V

2

0

5

  yoki  vanadil  sulfat  V 0 S 0

4

  ishlatiladigan 

bo'ldi,  ular  platinadan  arzonroq  va  sekin  zaharlanadi.  S 0

2

  ning

S 0

3  

ga  qadar  oksidlanish  reaksiyasi  qaytar  reaksiya:

2 S 0 2+ 0 2= 2 S 0 2

Kuydirish  gazida  kislorod  miqdorini  ko'paytirish  oltingugurt 

(IV)  oksid  hosil  bo'lishini  ko'paytiradi:  uning  unumi  450  °C  da 

95%  va  undan  ko'p  bo'ladi.

S 0

3  

konsentrlangan  sulfat  kislotaga  yuttirilganda  oleum  hosil 

bo'ladi.  Oleumni suv qo'shib suyultirib,  zaruriy konsentratsiyadagi 

kislotani  olish  mumkin.  Shuni  ta’kidlab  o'tish  kerakki,  oltingugurt 

(IV)  oksidni  suvga  emas,  konsentrlangan  H

2

S 0

4

  ga  yuttirish 

maqsadga  muvofiqdir,  chunki  u  kontakt  apparatidan  purkalib  chi­

qadi  va  suv  bug'lari  bilan  tuman  hosil  qiladi;  bu  tuman  sulfat 

kislotaning  tomchilaridan  iborat  bo'ladi  va  suvga  yutilmaydi.  S 0

 

konsentrlangan sulfat kislotaga yuttirilganda tuman hosil bo'lmaydi.

Konsentrlangan  sulfat  kislota  temiryo'llarda  po'lat  sisternalar- 

da tashiladi.

9 .7 -§ .  Sulfat  kislotaning  xossalari  va  uning 

amaliy  ahamiyati

Fizikaviy  xossalari. 

Sulfat  kislota  —  og'ir,  rangsiz  moysimon 

suyuqlik.  Juda gigroskopik.  Namlikni yutib,  ko'p miqdorda issiqlik 

chiqaradi,  shu  sababli  suvni  konsentrlangan  kislotaga  quyish 

yaramaydi  —  kislota  sachrab  ketadi.  Suyultirish  uchun  sulfat 

kislotani  oz-ozdan  suvga  quyish  kerak.

Download 6.95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling