& Tildin` ja`miyetlik xιzmeti

& Qaraqalpaq tili-tu`rkiy tillerinin` biri.
Qaraqalpaq tili shιg`ιsι boyιnsha Altay tilleri sem`yasιnιn` tu`rkiy tiller toparιna, al tu`rkiy tillerinin` bo`liniwi boyιnsha qιpshaq qa`wiminin` toparιna kiredi. Qιpshaq tillerinin` 11 tili quraydι, sonιn` 10 tili (qarayιm tilinen basqasι) o`zinin` a`debiy tiline iye. Bul tiller batιs ha`m shιg`ιs tu`rkiy tilleri bolιp, u`lken eki toparg`a bo`linedi.
Qιpshaq tillerinin` batιs toparι 9 tildi o`z ishine qamtιydι. Olardιn` toparι bir-birine tuwιslas jaqιnlιg`ι boyιnsha u`sh kishi topardι du`zeydi.
1. Qιpshaq-bolgar kishi topar, (tatar, bashqurt tilleri).
2. Qιpshaq-polovets kishi toparι. (qarayιm, qumιq, qarachay-balqar qιrιm tatar tilleri).
3. Qιpshaq-nog`ay kishi toparι. (nog`ay, qaraqalpaq, qazaq tilleri).
Al, qιpshaq tillerinin` shιg`ιs toporι qιpshaq-qιrg`ιz kishi toparι: qιrg`ιz, Altay (oyrat) tillerin o`z ishine aladι. Ha`zirgi tu`kiy sem`yalas tilleri burιng`ι ken`es awqamιnda 25 ke jaqιn tuwιsqan tillerdi o`z ishine qamtιydι. Bul tillerde so`ylewshi xalιqlar sanι boyιnsha slavyan tillerinen son`g`ι, ekinshi orιndι iyeleydi. Olardιn` aymaqlιq (teretoriyalιq) jaylasιwι jag`ιnan 5 toparg`a bo`linedi.
Birinshi toparg`a Litvanιn`, Ukraynanιn` batιs walayatlarιnanda ha`m Moldovanιn` qubιlιsιnda jasawι gagawιz, qιrιm tatarι ha`m qarayιm tilleri kiredi.
Ekinshi topardι Kavkazdag`ι tu`rkiy tiller: A`zerbayjan, qumιq, qrachay-balkar, nog`ay-tilleri du`zedi.
U`shinshi toparg`a volga boylarι ha`m Uraldag`ι tu`rkiy xalιqlar, tatar, bashqurt, chuvash, tilleri kiredi.
To`rtinshi toparg`a Orta Aziya respublikalarι ha`m Qazaqsian xalιqlarιnιn` o`zbek, qaraqalpaq, qazaq, uyg`ιr, qιrg`ιz, tu`rkmen tilleri birlesedi.
Besinshi topardι Sibirdegi tu`rkiy xalιqlardιn` (yakut, Tuva, Altay, oyrat,haqas) tilleri du`zedi. Tu`rkiy tillerinin` bul bo`liniwi tillerdin` bir-birine tuwιslιq jaqιnlιg`ιna qaray emes, al son`g`ι belgili aymaqlιq bo`liniwge tiykarlang`an.
Tariyxtan belgili, Skif (Saq), u`ysin, qan`lι, og`ιz, qιpshaq qa`wimleri Sibir`, Qazaqstan, orta Aziya, edil, (bolga), Kaspiy, jag`alawlarιn erteden ma`kan etken. Bizin` da`wirimizdin` V a`sirinen baslap bul orιnlarda tu`rkiy xalιqlarι ja`mlesip, tu`rkiy qag`anatι (xanlιg`ι) ornaydι. Ha`zirgi tu`rkiy xalιqlarι dep atalatug`ιn a`zerbayjan, tu`rkmen, o`zbek, qazaq, qιrg`ιz, qaraqalpaq, tatar, bashqurt, Altay, haqas, uyg`ιr, chuvash, oyrat, tuba, ha`m t.b.
Xalιqlar tu`rkiy qag`anatιna birlesip, ruw-qa`wimler tiykarιnda qa`liplesken.
5-a`sirden baslap usι atalg`an ruwlardιn` ba`rine tu`sinikli ortaq tu`rkiy tili qa`liplese baslaydι.7-9-a`sirler aralιg`ιndag`ι tu`rkiy jazιwι (runalιq jazιw), son` uyg`ιr jazιwι paydalanιlg`an. IX-a`sirden baslap arablardιn` ha`zirgi orta Aziya, qazaqstan jerlerine ta`siri ku`shliboladι. Na`tiyjede tu`rkiy xalqlar 10-a`sirden baslap arab a`lipbesindegi jazιwg`a ko`shedi, ha`m 11-a`sirden baslap arab a`lipbesine tiykarlang`an shag`atay tili tu`rkiy xalιqlarι ushιn ortaq a`debiy til bolιp qa`liplesedi. Bul arab a`lipbesine tiykarlang`an shag`atay a`debiy tili oktyabr` revolyutsiyasιna deyin orta Aziya xalιqlarιnιn`, sonιn` biri qaraqalpaq xalqιnιn` da jazba a`debiy tili retinde qollanιlιp keledi. Qaraqalpaq tilinin` tu`kiy tillerinin` biri retinde o`z aldιna bo`liniwi altιn ordanιn` qulaw da`wirinen son`g`ι, 15-16-a`sirlerge tuwra keledi. Bul da`wirde altιn ordanιn` menen jeke-jeke xanlιqlar du`ziledi. Jeke-jeke xanlιqlardιn` du`ziliwi menen ruw ha`m qa`wimler xalιq bolιp birlesedi. Usι da`wirlerde qaraqalpaq xalqι nog`ay xanlιg`ιna siyasiy jaqtan g`a`rezli bolιp qaladι. Son`g`ι tariyxιy sebeplerge baylanιslι qaraqalpaqlar nog`aylιlar awqamιnan bo`linip, edil, jayιq, boylarιn taslap sιrda`r`ya boylarιna awιsadι. Qaraqalpaq so`ylew tili ilimpazlardιn` boljawlarιna qarag`anda 11-13-a`sirlerdegi og`ιz-pecheneg qa`wimlerinin` shιg`ιs ha`m batιs bo`leginin` til o`zgesheliklerin qabιl etiw tiykarιnda, 14-16-a`sirlerdegi u`lken nog`ay ordasιna qaraslι da`wirde qa`liplesedi.