0 ‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va 0 ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi m. K. Mirzayev tumanni rejalashtirish

18-rasm.  Tumanni  rejalashtirish  loyihasi. Hududni  tabiiy shart- 
sharoit  bo‘yicha  baholash:  1 -daryolar;2-o ‘rmonlar;  3-qazilma 
boyliklar;  4-qulay;  5-cheklangan qulay;  6-noqulay hududlar.
Nazorat uchun savollar
1.  Tabiiy  shart-sharoitlarga  nimalar kiradi?
2.  Geomorfologik shart-sharoitlar nima?
3.  Geologik tuzilish deganda nimani  tushunamiz?
4.  Gidrogeologik  shart-sharoitlar nima?
5.  Injener-geologik shart-sharoitlarga nimalar kiradi?
6.  Iqlimiy  shart-sharoitlarga nimalar kiradi?
35

7.  Agroiqlimiy  baholash  nima?
8.  O 'sim lik va  hayvonot dunyosi  qanday  tavsiflanadi?
9.  Landshaftlar qanday  tavsiflanadi?
10.  Qanday x o ‘jalik yuritish  turlarini  bilasiz?
2.2. H ududni antropogen  om illar bo‘yicha  baholash
Hududni foydalanish xarakteriga  muhim  tabiiy  omillardan  tash­
qari.  inson  faoliyati  bilan  b og ‘liq  antropogen  omillar  ham  ta ’sir 
ko‘rsatadilar.  Ular  ba ’zan  ta ’sir  kuchi  bo ‘yicha  tabiiy  omillar  bilan 
bahslashsa,  b a ’zan  ularni  ortda  qoldirish  mumkin.  Antropogen 
omillarga:  hududning  sanitar-gigiyenik  holati;  uning  transport  va 
injenerlik  tarmoqlari  va  inshootlari  bilan  ta’minlanganligi;  asosiy 
sanoat,  m a ’muriy-xo‘jalik  va  madaniy 
markazlarning  transport 
yetarliligi;  tabiatni  muhofaza  qilish  talablari  hamda  b a ’zi  tabiiy  va 
madaniy  landshaftlarning  m e ’moriy-estetik  qimmati  kabilar  kiradi 
(19-rasm).
"   1 
2 
= =   3
g § 3 4 
1. c _ - U 6 
ИТ 
11I I 7 
У//Л*  ш м *
19-  rasm.  Tumanni  rejalashtirish  loyihasi. H ududni tarhiy 
sharoit  bo‘yicha qurilish  uchun  baholash:
I-a h o lijo y la ri;  2 -tem iryo 'lla r;  3-avtom obilyo'llari;  4-daryo  va suv 
omborlari;  5-  о 'rm onlar;  6-ishl’ayotgan konlar;  7-qulay;
8-cheklangan qulay;  9-noqulay hududlar.
36

Hududni  transport  xizmati  bilan  ta’minlanganlik  darajasi  uning 
turli  maydonlarini  mavjud  va  qurilayotgan  transport  tarmoqlaridan 
uzoq-yaqinligi  orqali  baholanadi.  fnjenerlik  ta’minoti  -   yangi 
iste’molchilarni  ratsional  qo‘sha  olish  radiusiga  ega  boMgan,  mavjud 
va  qurilayotgan  bosh  inshootlar  hamda  bir  yoki  bir  necha  injenerlik 
inshootlari  turlari  bilan  ta’minlangan  hudud  maydonlari  orqali 
baholanadi.
Yangi  hududlarning  sanitar-gigiyenik  holati  tadqiq  qilinadi.  Suv 
m anba’lari,  havo  atmosferasi,  suv  havzalari,  tuproqlar  va  o ‘rmon 
massivlarining  ifloslanish  xarakteri  va  intensivligi  o ‘rganiladi. 
Atmosferani  ishlab  chiqarish  gazlari  bilan  zaharlaydigan,  suv 
havzalari  tozalanmagan  yoki  kam  tozalangan  oqava  suvlar,  hududni 
sanoat 
chiqindilari 
bilan 
ifloslantirgan 
korxonalar  aniqlanadi. 
Tumanda joylashgan  mineral  suvlar  zaxiralari,  davolovchi  balchiqlar, 
toza  suv  havzalari,  plyajlar  davolash-sogMomlashtirish  maqsadlari 
uchun alohida o ‘rganiladi.
Foydali  qazilmalar  zaxiralari  aniqlanadi:  ularning  xarakteri, 
o ‘rganilganlik  darajasi,  joylashuvi 
va 
ishlab  chiqarish  uchun 
imkoniyatlari  belgilanadi.
Hududni  atropogen  omillar bo‘yicha baholash  ham  asosiy  xo‘jalik 
yuritish  faoliyatlari  asosida amalga oshiriladi:
-Sanoat va fu qaro  qurilishi  uchun  hududni  transport  xizmati  bilan 
ta’minlanganligi,  sanitar-gigiyenik  shart-sharoitlar  bo ‘yicha,  tabiatni 
muhofaza  qilish  sharoitlari,  aholi  joylariaro  madaniy-maishiy  xizmat 
ko ‘rsatish  markazlarigacha  boMgan  masofa,  arxitektura-landshaft 
shart-sharoitlari  bo ‘yicha;
-Q ishloq 
xo‘jaligi 
uchun 
-  
transport 
xizmati 
bilan 
ta ’minlanganlik,  tabiatni  muhofaza  qilish  sharoitlari.  aholi  joylariaro 
madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish markazlarigacha boMgan masofa;
- 0 ‘rmon 
xo‘jaligi 
uchun 
-  
hududni 
transport 
bilan 
ta ’minlanganligi  tabiatni muhofaza qilish  sharoitlari  bo'yicha;
-O m m aviy  dam  olish  uchun  -   arxitektura-landshaft  sharoitlari 
bo‘yicha,  tabiatni  muhofaza  qilish  sharoitlari,  hududni  transport  bilan 
ta ’minlanganligi,  asosiy  shaharlargacha boMgan  masofa bo‘yicha.
Har  bir  x o‘jalik  yuritish  faoliyati  uchun  tuzilgan  chizmada 
baholovchi  tumanlar  ajratiladi,  ularning  chegarasi  boMib  u  yoki  bu 
omilning  yetakchi 
hududiy 
tavsifnomasi 
xizmat 
qiladi 
(ma-
37

gistrallarning,  temir  yo'l  stansiyalarining  ta ’sir zonasi,  sanitar-himoya 
zonalari, transport yetarliligi  va h.k).
N azorat uchun savollar
1.  Antropogen  omillarga nimalar kiradi?
2.  Hududning sanitar-gigiyenik  holati  nima?
3.  Hududning  transport  va  injenerlik  tarmoqlari  bilan  ta’minlan- 
ganligi  deganda nimani  tushunasiz?
4.  M a ’muriy  va  madaniy  markazlarning transport yetarliligi  nima?
5.  Tabiatni  muhofaza qilish  talablariga nimalar kiradi?
6.  Tabiiy  va  madaniy  landshaftlarning  m e ’moriy-estetik  qimmati 
nima?
7.  Asosiy  xo'jalik  yuritish  faoliyati  turlari  uchun  antropogen 
omillarning  qaysilari  ko ‘proq  rol  o ‘ynaydi?
2.3. H ududni kom pleks  baholash
Tumanni 
rejalashtirishda 
hududni 
baholash 
xususiy 
yoki 
kompleks  bo'lishi  mumkin.  Hududni  xususiy  baholash  uning  xo'jalik 
foydalanish  biror-bir  turi  manfaatidan,  kompleks  baholash  esa  barcha 
xo'jalik yuritish turlari  manfaatlaridan  kelib  chiqqan holda o'tkaziladi.
Tumanni  rejalashtirishda  hududni  kompleks  baholash  deganda 
tumanni  butun  hududning  aiohida  maydonlarida  asosiy  xo'jalik 
yuritish  turlarini  (qurilish,  ommaviy  dam  olish,  qishloq  va  o'rm on 
xo'jaligi) 
tabiiy 
va 
antropogen 
omillari 
kompleksi 
bo'yicha 
joylashtirishga qulayligini  nisbatan  tarhiy  baholash tushuniladi.
Tumanni  rejalashtirish  tuzilmalarida  hududni  kompleks  baho- 
lashning  vazifalari  loyihalashning  shu  bosqichida  yechilishi  lozim 
bo'lgan  muammolar bilan  belgilanadi  va ular quyidagilardan  iborat:
-tanlangan  xo'jalik  foydalanish  turlarini  rivojlantirish  uchun  yoki 
aiohida  yirik  sanoat,  fuqaro  va  boshqa  komplekslarni,  texnik 
kommuniyakatsiyalar  va  inshootlarni  joylashtirish  uchun  hududiy 
resurslarni ■topish;
-u  yoki  bu  foydalanish  turi  rivojlanishini  cheklovchi  yoki 
qiyinlashtiruvchi  hududning xususiyatlarini  aniqlash;
-tumanni  rejalashtirishning  asosiy  vazifalarini  viloyat  hududida 
bajarilishini  ta ’minlovchi  xo'jalik yuritish  turlarini  belgilash.
38

Tumanni  rejalashtirish  loyihalarida  hududni  kompleks  baholash 
tegishli  tumanni  rejalashtirish  tuzilmalarida  olingan  natijalarga 
asoslanmog‘i  lozim.  Bunda  ularni  detallashtirilib,  chuqurlashtirilib  va 
rivojlantirib,  tumanning tarhiy ehtiyojlari  uchun  foydalanishi kerak.
Tumanni  rejalashtirish  tuzilmalarida xo‘jalik yuritish  turlari  bo‘lib 
sanoat  va  fuqaro  qurilishi,  qishloq,  o ‘rmon  va  baliq  x o ‘jaligi, 
ommaviy  dam  olish,  tabiat  muhofazasi.  tarixiy  va  madaniy 
yodgorliklarni  qo ‘riqlash xizmat qiladi.
Tumanni  rejalashtirish  loyihasida  hududdan  foydalanish  turlari 
bo‘lib  anchagina  mayda  kategoriyalar  -   grajdan  qurilishi,  sanoat 
qurilishi,  dehqonchilik,  bog‘dorchilik,  chorvachilik,  o ‘rmon  xo‘jaligi, 
baliqchilik,  qisqa  va  uzoq  dam  olish,  tabiat  muhofazasi,  tarixiy  va 
madaniy  yodgorliklarni  saqlash,tumanni  rejalashtirish  tuzilmalarida 
esa  kompleks  baholash  obyekti  bo‘lib  viloyat  hududi  xizmat  qiladi. 
Xo‘jalik  funksiyasi  umrbod  belgilab  qo‘yilgan  hududlar  (qo‘riqxo- 
nalar,  buyurtmaxonalar,  tarixiy  va  madaniy  yodgorliklar  to‘plangan 
hudud,  I  guruh o ‘rmonlar).
Tumanni  rejalashtirish  loyihalarida  kompleks  baholash  obyekti 
bo‘lib,  odatda,  tumanni  rejalashtirish  tuzilmasi  doirasidagi  birorta 
funksional qism  (yoki  bir necha qismlar)  xizmat qiladi  (20-rasm).
Ш '  cnD3 
шя*  a *  
E3«  cs«  czi”
20-  rasin.  Tum anni rejalashtirish  tuzilmasida  kompleks  baholash. 
H ududni  kompleks  baholash darajasi.
Qurilish  uchun:  1-qulay;  2-cheklangan qulay;  3-noqulay;
Dam  olish  uchun:  4-qulay;  5-cheklangan qulay;  6-noqulay; 
Qishloq x o ‘ja lik  uchun:  7-qulay;  8-cheklangan qulay;  9-noqulay; 
0 ‘rm o n x o ‘ja lig i uchun:  10-qulay;  11-cheklangan qulay;  12-noqulay.
39

Hududni  baholash  ikki  guruh  -   tabiiy  va  antropogen  omillari 
bo‘yicha  o ‘tkaziladi.  Tabiiy  omillarga:  injener-geologik,  to'proq- 
o ‘simlik,  iqlimiy,  suv  va  mineral  xomashyo  resurslari  va  boshqalar 
kiradi.  Antropogen  omillarga:  hududni  transport  va  injenerlik 
tarmoqlari  va  inshootlari  bilan  ta’minlash;  asosiy  sanoat,  m a ’muriy- 
x o ‘jalik  va 
madaniy 
markazlarning  transport  etarliligi,  tabiat 
muhofazasi  talablari,  sanitar-gigiyenik  sharoitlar  hamda  alohida  tabiiy 
va madaniy  landshaftlarning  m e ’moriy-estetik  qimmati  kabilar kiradi.
Tumanni  rejalashtirish  loyihasida  baholash  omillari  tumanni 
rejalashtirish  tuzilmasiga  nisbatan  ko ‘proq  b o ‘ladi.  Hududni  kompleks 
baholashda 
rejalashtirish 
obyektining 
baholash 
tumanlari 
(tuzilmalarda)  va  baholash  maydonlariga  (loyihalarda)  hududni  u  yoki 
bu  x o ‘jalik  yuritishga  loyiqlik  darajasi  bo‘yicha  bo‘lib  chiqiladi. 
Baholash  tumanlari  (maydonlari)ni  uch  guruhga  bo‘lish  maqsadga 
muvofiqdir:  qulay,  cheklangan  qulay va  noqulay  (21-rasm).
21-  rasm.  Tum anni  rejalashtirish loyihasida  baholash. 
H ududning  qulaylik darajasi.
Qishloq x o ja lig i uchun:  I-qulay;  2-cheklangan qulay:  3-noqulay; 
Ourilish  uchun:  4-qulay;  5-  cheklangan qulay;  6-  noqulay; 
Om ntaviy dam olish  uchun:  7- qulay;  8-  cheklangan qulay;
9- noqulay.
40

Baholash  tumanlarini  (maydonlarini)  ajratish  va  tegishlicha 
hududni  u  yoki  bu  omilning  qandaydir  xossasi  bo ‘yicha  baholash  shu 
xossani  natural  ko'rsatkichi  bo ‘yicha  baholash  orqali  o ‘tkaziladi.  Bu 
ko'rsatkichlar  har  bir  baholash  tumanining  har  bir  omilining  har  bir 
xossasi  b o‘yicha  o ‘rnatiladi.  Natural  ko‘rsatkichlar  intervallarining 
chekka  kattaligidan  kelib  chiqib  baholash  tumanlarining  chegaralari 
ajratiladi.
Natural  k o‘rsatkichlar  bo‘yicha  baholash  va  baholash  tuman­
larini  (maydonlarini)  ajratish  mezonlari  b o i ib   baholash  omillarining 
natural  faktik  ko‘rsatkichlarini  normativ  darajaga  keltirish  uchun 
ketgan  xarajatlar  qabul  qilinadi.  Bunda  normativ  deb  shundav  natural 
ko'rsatkichlarga  aytiladiki,  ular  shu  xududda  u  yoki  bu  xo‘jalik 
yuritishni  eng  effektiv  -ishlashini  ta’minlaydi.  Shunga  ko‘ra  qulay 
hududlarga  shunday  natural  ko'rsatkichli,  u  yoki  bu  x o ‘jalik  sohasini 
ko‘p  bo ‘lmagan  injenerlik  tadbirlari  va  qo ‘shimcha  kapital  sarfisiz 
ishlashini  ta ’miniaydigan  joylar  kiradi.  Cheklangan  qulay  joylarga 
ularni  o ‘zlashtirishga  anchagina  qimmat  injenerlik  tadbirlari  o'tkazish 
lozim  bo ‘lgan  natural  ko‘rsatkichli  hududlar  to ‘g‘ri  keladi.  Noqulay 
joylarga  natural  ko'rsatkichlarini  normativ  darajaga  keltirish  uchun 
juda  qimmat  injenerlik  tadbirlarini  o ‘tkazish  talab  qiladigan  hududlar 
kiradi.
Hududni  kompleks  baholash  oddiy  va  differensial  balli,  qiymat 
bo‘yicha  va  qo‘shma  baholash  asosida  o ‘tkazilishi  mumkin.  Eng 
anig'i  -   x o ‘jalik  yuritishi  turi  b o ‘yicha  har  bir  ko‘rib  chiqilayotgan 
omil  bo‘yicha nisbiy  qimmatlashuvni  hisoblashga  asoslangan  qiymatli 
baholashdir.
Ballar  bo'yicha  baholaganda  hududning  u  yoki  bu  xo‘jalik 
yuritish  faoliyati  uchun  qulayligi  ranglarga  ajratilgan  ballarni  qo‘yish 
orqali  ballar bo‘yicha amalga oshiriladi.
E k sp e rty o 'li  bo'yicha  baholashda  (kamida 20  ta  ekspert  boMishi 
kerak)  u  yoki  bu  xo'jalik  faoliyati  uchun  shart-sharoitlar  umumiy 
kompleksdagi 
omillarni 
ranglarga 
ularning 
muhimlik  darajasi 
bo'yicha ajratilib,  aiohida omillar ballar bo‘yicha baholanadi.
Integral  baholash  ballar,  ekspert  yoki  qiymati  bo'yicha  amalga 
oshirilishi mumkin.
Qiymat bo ‘yicha  baholash  konkret  sharoitlarda  u  yoki  bu  xo'jalik 
yuritish 
faoliyati 
uchun 
har 
bir 
omil 
bo'yicha 
hududiy 
o'zlashtirishdagi  qiymatning  nisbiy  oshishini  aniqlash  orqali  amalga
41

oshiriladi.  Burring  uchun  1  ga  hududni  o ‘zlashtirishga  ketadigan 
xarajatlar  normativ  darajaga  nisbatan  aniqlanadi.  Kompleks  baholash 
orqali 
hududni  x o ‘jalik  o'zlashtirish  va  qurilish  uchun  rezerv 
maydonlari  aniqlanadi.
N azorat uchun savollar
1.  Hududni  kompleks  baholash  nima?
2.  Tumanni 
rejalashtirish 
tuzilmalarida 
hududni 
kompleks 
baholashning vazifalari  nimalardan  iborat?
3.  Tumanni 
rejalashtirish 
loyihalarida 
hududni 
kompleks 
baholashning  vazifalari  nimalardan  iborat?
4.  Baholash tumanlari  qanday  guruhlarga boTinadi?
5.  Qulay  guruhlarga nimalar kiradi?
6.  Cheklangan  qulay  hududlarga  nimalar kiradi?
7.  Noqulay  hududlarga  nimalar kiradi?
8.  Kompleks  baholash  qanday  usullar bilan  o ‘tkazilishi  mumkin?
2.4.  Tum anni  rejalashtirishda  dem ografik sig‘imni hisoblash
Hududning 
demografik 
sig‘imi 
deb, 
tumanning 
shunday 
maksimal  aholisi  soniga  aytiladiki,  ularni  uning  chegarasida  ekologik 
muvozanatni  saqlagan 
holda  eng  muhim  kundalik  resurslar  bilan 
ta’m in lagan  holda joylashtirish  mumkin  bo'ladi.
Hududning  demografik  sig‘imi  (HDS)  u  yoki  bu  tumanni  o ‘ta 
sanoat 
rivojlanishidan 
saqlaydigan 
o'ziga 
xos 
ehegaradir. 
U 
o ‘zgaruvchan 
ko ‘rsatkich, 
shuning 
uchun 
uni 
region 
tuman 
miqyosidagi  tadbirlarni  hisobga  olib  hisoblash  kerak.  Ilmiy-texnik  va 
ijtimoiy  progress  sharoitida,  milliy  boylik  va  ishlab  chiqarish 
kuchlarining  o'sishi.  tuproqlarning  unumdorligi  va  o ‘rmonlarning 
hosildorligi  oshishi,  suv  resurslarini  uzoqqa  oshirish  va  boshqa 
tadbirlar  natijasida  hududning  demografik  sig‘imi  ko‘rsatkichlari 
oshishi  mumkin.
Hududning  demografik  sig'imini  aniqlash  yirik  shaharlar  ta ’sir 
doirasida,  rivojlangan  sanoat  va  kurort  tumanlari  uchun,  ayniqsa, 
dolzarbdir.  Tadqiqot  natijalaridan  hududni  injenerlik  jihozlash  va 
obodonlashtirish  hamda  undan  foydalanish  rejimini  baholash  bogTiq 
bo'ladi.
42

Hududning  demografik  sig‘imi  aholining  kundalik  hayotiga  eng 
zarur tabiiy komponentlarni  tahlil qilish asosida aniqlanadi:
-yer usti va yer osti  suvlari  resurslari;
-sanoat va fuqaro  qurilishiga yaroqli hududlar;
-shahar  yaqinidagi  qishloq  xo‘jalik  bazasini  tashkil  etishga 
yaroqli  qishloq  xo'jalik yerlari:
-aholining ommaviy dam  olishiga qulay hududlar.
Hududning  demografik  sig‘imi  hududni  kompleks  baholash 
natijalariga  ko‘ra  tuman  xalq  xo‘jalik  kompleksi  va  aholisining 
yuqorida 
ko‘rsatilgan 
resurslarga 
boMgan 
talabini 
normativ 
ehtiyojlarga  solishtirish  orqali  aniqlanadi.  Bunda  tumanning  xususiy 
demografik  sigMmlari  -   suv, 
hududlar,  rekreatsion  resurslar. 
shaharoldi  qishloq  x o‘jalik  bazasi  bo ‘yicha  diqqat  bilan  tahlil  qilinib, 
uning asosida hududning  umumiy demografik  sigMmi to ‘g ‘risida qaror 
qabul  qilinadi  (odatda,  minimal  ko‘rsatkich bo‘yicha).
Tumanni 
rejalashtirish 
loyihalarida 
hududning 
demografik 
sigMmini  aniqlash  ko'rilayotgan  hududda  1  kv.km  ga  50  kishidan 
oshgan  hollarda albatta o ‘tkaziladi.
Hududning 
demografik 
sigMmi 
suv 
resurslari 
bo‘yicha 
quyidagicha  aniqlanadi:
Di=D
2
+ D 3  bu yerda,
D a - y e r   usti suv  resurslari  bo‘yicha HDS;
D3 -  yer osti  suv resurslari  bo‘yicha HDS;
Yer  usti  suv  resurslari  bo'yicha  hududning  sigMmi  quyidagicha 
aniqlanadi:
^ l A A ' - l O O O  
, 
,
-------- ~p 
9  bu yeida.
Pi -  i  suv tarmogMdagi  tumanga kirverishdagi  suv sarfi;
P  -   1000  ta  odamga  normativ  ehtiyoj  (m3/sllt),  tumanning 
rivojlanish  xarakteriga  qarab  1000-2000 m3/3Ut qabul  qilinadi;  K-oqava 
suvlarni  suyultirish  koeffitsiyenti  (janubiy  daryolarda  K=0,25, 
shimoliy  daryolarda  K = 0 ,1).
Y e r osti  suv  resu rsla ri  bo ‘yicha  hududning  sigMmi  quyidagicha 
aniqlanadi:
^  
X £777-1000 
.
- -----   ------ .  bu yerda:
Л)
Ei  -   i  maydonning  yer  osti  oqimining  ekspluatatsiya  moduli, 
m3 /sut.  ga;
43

D4= ---------- ,  bunda:
Ti -  hududning .i-maydoni,  ga;
P0-   1000  ta odamni  suv  bilan  ta’minlashning  maxsus  normativi -  
40  m3/  sut.
Sanoat  va  grajdan  qurilishi  b o ‘yicha  hududning  demografik 
sig‘imi quyidagi  formula yordamida aniqlanadi:
1 77  1 000 
H
Ti -  hududning eng yuqori ball olgan maydonlari,  ga;
H  -   1000  ta  odamga  to ‘g ‘ri  keladigan  hududga  tahminiy  ehtiyoj, 
tumanning  ishlab chiqarish  bazasi^a muvofiq  (1km-  20—25  ta odam).
Hududning  rekratsion  resurslar  b o ‘yicha  demografik  sig‘imini 
aniqlashda  «tig‘iz»  davrda  dam  oluvchilar soni  tuman  aholisining  40% 
ini  tashkil  etadi  deb  qabul  qilinadi.  U  quruq  issiq  iqlimli  tumanlarda 
suv  bo ‘yida  75%,  o ‘rmon  joyla  25%  nisbatda  taqsimlanadi.  Shunday 
qilib  suv  b o ‘yida  dam  olishni  tashkil  etish  bo ‘yicha  hudud  sig‘imi 
quyidagi  formula bo ‘yicha aniqlanadi:
^  
2 1  S C -1000 
.
bUyerd3:
Vi -  c h o ‘milishga  mos  i -  suv  tarmog‘ining uzunligi  (km);
С  -   plyajlar tashkil  etish  imkoniyatini  hisobga  olish  koeffitsiyenti 
(o‘rmon  va  o ‘rmon-dasht  zonasida  S=0,5,  dasht  va  cho‘l  zonasida 
S=0,3)  0,5  -   1000  kishining  plyajlarga  bo ‘lgan  normativ ehtiyoji  (km) 
Mi  -   dam  oluvchilarning  o ‘rmon  va  suv  b o‘yida  taqsimlanishini 
hisobga  oluvchi  koeffitsiyenti  (m o‘tadil  iqlimli  tumanlar  uchun 
M j= 0 ,1-0,15;  issiq  iqlimli  tumanlar uchun  Mi=0,3-0,4).
0 ‘rmonda  dam  olishni  tashkil  etish  bo ‘yicha  hudud  sig‘imi 
quyidagicha aniqlanadi:
D 
i r p ^ i o o o  
b u 
d a . 
т н м  
J
Ti  -   hududning  dam  olish  sharoiti  b o ‘yicha  yuqori  baho  olgan 
maydoni (ga);
О -  tumanning o ‘rmon  bilan qopianganligi  (%);
0,5  -   shaharlarning  yashil  qismlarini  tashkil  etish  kerakligini 
hisobga olish koeffitsiyenti;
44

N  -   1000  kishining  rekreatsion  hududlarga  boMgan  normativ 
ehtiyoji  (o‘rtacha  1  ga  o ‘rmonga  5  ta  odam  bo‘lgan  rekratsion 
bosimda bu normativ  2  km2  ni  tashkil  etadi);
M  -   dam  oluvchilarning  o ‘rmon  va  suv  bo‘yicha  taqsimlanishini 
hisobga  oluvchi  koeffitsiyenti  (mo°tadil  iqlimli  tumanlarda  M=0,3, 
issiq  iqlimli tumanlarda M=0,1).
Shaharoldi  qishloq  xo‘jalik  bazasini  tashkil  etish  bo‘yicha 
hududning demografik  sig‘imini  hisoblash
^
 
Y T i  - E
 
-1000
---------------- ^ 
bu yerda:
Ti -  hududning  qishloq x o ‘jaligiga  qulay  i- maydoni  (ga);
E  -   qishloq  x o‘jalik  yerlarini  shaharoldi  bazasiga  foydalanishni 
hisobga  oluvchi  koeffitsiyenti  (konkret  sharoitlarga  ko‘ra  0 , 1 - 1  
gacha bo ‘ladi);
P  -   1000  ta  odamga  to‘g ‘ri  keladigan  shaharoldi  qishloq  xo‘jalik 
bazasiga bo ‘lgan  ehtiyoj  (ga).
Funksional  va  tarhiy tarkibni  rivojlanishining tegishli  masalalarini 
yechishda  hududdan  u  yoki  bu  tur  uchun  foydalanganda  uning 
xususiy  demografik  sig‘imi  (shaharoldi  qishloq xo‘ja!igi  bazasinining, 
hududiy 
suv, 
rekreatsion 
resurslarning 
mavjudligi) 
mustaqil 
ahamiyatga  ega  boMadi.  Shu  bilan  birga,  odatda,  hududning 
demografik  sig‘imi  ko‘rsatkichi  qilib  integral  kattalik  sifatida 
yuqorida olingan natijalarning eng kichigi olinadi.
Nazorcit uchun savollar
1. Hududning demografik  sig‘imi  nima?
2.  Hududning 
demografik 
sig‘imi 
qaysi 
omillar  bo‘yicha 
aniqlanadi?
3.  Suv  resurslari  bo‘yicha  hududning  demografik  sig‘imi  qanday 
aniqlanadi?
4.  Sanoat  va  grajdan  qurilishi  bo‘yicha demografik  sig‘im  qanday 
topiladi?
5.  Rekreatsion  resurslar  bo‘yicha  hududning  demografik  sig‘imi 
qanday aniqlanadi?
6.  Shaharoldi  qishloq  xo‘jalik  bazasini  tashkil  etish  b o‘yicha 
demografik  sig‘im  qanday topiladi?
45

I l l   B O ‘L IM .  A H O L I V A   X O ‘J A L IK N I  R I V O J L A N T I R I S H  
K E L A J A G I
3.1.  Aholi  sonini  hisoblash
Tumanni  rejalashtirish  tuzilmalari  va  loyihalarining  tarkibry  qismi 
kelajak  aholi  va  mehnat  resurslarining  sonini  hisob-kitobidir.
Tumanni  rejalashtirishning  barcha  turlari  uchun  aholining  va 
mehnat  resurslarining  prognoz  hisob-kitoblari  demografik  ko'rsat- 
kichlardan  foydalanib  (aholining  soni.  shahar  va  qishloq  aholisining 
soni,  tabiiy  va  mexanik  harakat  to'g'risidagi  maTumotlar.  aholining 
jins  va  yosh  tarkibi  va  h.k.)  va  aholining  mehnatga  munosabatini 
xarakterlaydigan 
ko'rsatkichlarga 
(mehnat 
resurslari 
balansi) 
asoslanib  amalga  oshiriladi.  Bunda  tumanni  rejalashtirish  tuzilmalari 
uchun 
tayanch 
bo "lib 
kelajak 
aholi 
sonining 
demografik 
ko'rsatkichlari  bo'yicha  hisob  natijalari.  korrektirovka  uchun  esa 
mehnat  balansi  ko'rsatkichlari  xizmat  qiladi.  Tumanni  rejalashtirish 
loyihalari  uchun  esa  bu  nisbat  teskaridir.  Tumanni  rejalashtirish 
tuzilmalari  uchun  bu  -   iqtisodiy  gipoteza  prognoz  qilinayotgan 
demografik  holatdan  kelib  chiqsa,  tumanni  rejalashtirish  loyihalarida 
esa 
iqtisodiyotning 
rivojlanishi 
kichik 
hududlar 
uchun 
engil 
o'zgaradigan  demografik  ko'rsatkichlarga  tayanadi.
Tumanni 
rejalashtirish 
tuzilmalari 
va 
loyihalarida  aholini 
prognozlash  ikkita  maqsadni  ko'zlaydi.  Birinchidan,  bu  aholining 
umumiy  soni,  shahar  va  qishloq  aholisi  soni  hamda  rejalashtirish 
obyekti  tarkibidagi  alohida  aholi  joy larining  aholisini  prognozlashdir. 
Ikkinchidan  esa,  bu  faqat  aholi  sonigina  cmas.  balki  j ins  va  yosh 
tarkibini  prognozlashdir.  Birinchi  holda  prognozlash  ekstrapolyatsiva 
va  regression  modellarda,  ikkinchi  holda  esa  yoshlarni  surish  usuliga 
asoslangan.
Ekstrapolyatsiya  usuli  birlamchi  ko'rsatkichlarning  tahliliga  va 
o'rganilayotgan 
hodisa 
va  jarayonning 
kelajak  o ‘zgarishlariga 
nisbatan  taxminlarning  qabul  qilinishiga  asoslangan.  Bunda  asosiy 
shartlardan  biri  retrospektiv  kuzatishlar  vaqti  prognozlash  vaqtidan
46

kam  boMmasligi  kerak.  Bu  shuni  bildiradiki,  agar  loyiha yigirma yilga 
ishlanayotgan 
bo‘lsa, 
aholi 
sonining 
o ‘zgarishi 
to‘g ‘risidagi 
m a’Iumotlar ham  kaniida yigirma yillik  davrni  o ‘z  ichiga  olishi  lozim. 
Umuman, 
retrospektiva 
chuqurligining 
o ‘sishi 
prognozlash 
ishonchliligini  oshiradi,  kelajak  aholi  sonini  o ‘zgarishlari  to‘g ‘risida 
asosli  qarorlar qabul  qilishga yordam  beradi.
Keyingi  qadam  qabul  qilingan  gipoteza  asosida  ekstrapolyatsi- 
yaning  analitik  funksiyasini  tanlash  (chiziqli,  eksponensial,  kvadratik 
yoki  mantiqiy).
Tumanni  rejalashtirish  tajribasida  ishlatiladigan  eng  sodda  va 
ko‘p  qoMlaniladigan  funksiya  -   chiziqlardir.  U  aholining  doiniiy 
absolyut  o ‘sishi  (yoki  kamayishi)  sharoitlarida  qoMlaniladi  va 
quyidagi  ko‘rinishga ega:
Nt = N 0 (1 + Kt) 5 bu yerda:
N t - 1 yildan keyingi aholining  soni;
No -  aholining boshlangMch  soni;
К -  aholining o'rtacha yillik o'sishi;
l -  prognozlash yili.
Eksponensial  funksiya  aholining  doimiy  nisbiy  o ‘sishi  yoki 
kamayishida,  y a ’ni  uning  geometrik  progressiyada  rivojlanishida 
qoMlaniladi:
N t   =   AA0e  ? 
y er(j a:
e -  natural  logarifm asosi (e = 2,71828...).
Kvadratik  funksiya  aholining  absolyut  o ‘sishi  yoki  kamayishi 
doimiy  kattalikda  o ‘zgarsa,  y a ’ni  parabola  bo‘yicha  rivojlansa, 
qoTlaniladi.  [kkinchi  darajali  parabolani q o ‘llaganda  formula quyidagi 
ko‘rinishga ega bo ‘ladi.
N t - a  + bt + c r   ,  bu yerda:
a,  b,  с -  parabolaning parametrlari.
Amalda  soddalashtirilgan  mantiqiy  egri  chiziq  formulasidan
_ 
1
foydalaniladi,  u  empirik  ko‘rsatkichlarga ancha yaqin:  Nt  -- 
■
47

Hamma  vaqt  faqatgina  bitta  rivojlanish  bosqichiga  tegishli 
boMgandagina  ekstrapolyatsiya  uslublarini  qoMlash  ijobiy  natija 
beradi.
Aholi  sonini  prognozlashning  ko'pgina  usullari  regression 
modellarga  asoslangan.  Bu  modellar  aholi  dinamikasini  ijtimoiy- 
iqtisodiy  omillardan  bir  qadar  bogMiqligi  to ‘g ‘risidagi  ehtimollarga 
asoslanadi.  Regression  modellarning  ko‘pgina  kamchiliklari  mavjud 
boMsa  ham  (jumladan,  ular  demografik  va  ijtimoiy-iqtisodiy  omillar 
orasidagi  sabab-oqibat  aloqalarini  soddalashtiradi,  katta  hisob-kitoblar 
bilan  bogMiq  va  h.k.),  demografik  prognozlashda  ular  m a ’lum  bir 
qimmatga egadirlar.
Eng  ko ‘p  qoMlanadigan  statistik  usullardan  biri  -   bu  oddiy 
(xususiy)  regressiyaning  tahlili.  Aholi  soni  bogMiq  o ‘zgaruvchi 
sifatida,  boshqa  omil  (masalan,  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari 
kattaligi)  -   argument  sifatida  olinadi.  K o ‘rsatkichlarning  retrospektiv 
massivida  ikkala  o ‘zgaruvchi  qabul  qilgan  kattaliklar  orasidagi  aloqa 
o ‘rganiladi.  Oddiy  aloqa  shakli  chiziqli  tenglama  grafigi  orqali 
ifodalanadi  va  quyidagi  ko‘rinishga  ega  boMadi:
Ait  = a  + b X !_r .  bu yerda:
a 
va  b  -   eng  kichik  kvadratlar  usuli  orqali  aniqlanadigan 
parametlar;  X,.r  -   bogMiq  b o ‘lmagan  o'zgaruvchi;  t  -   prognozlash 
davri;  r -  kech  qolish davri  (lag).
r  dan  foydalanish  shuni  bildiradiki  N  va  X  ko‘rsatkichlarini 
kuzatish  turli  vaqt  momentlariga  t o 'g ‘ri  kelishi  mumkin.  Masalan, 
aholi  soni  o ‘tgan  yildagi  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari  bilan  bogMiq 
boMishi  mumkin.  Bu  holda T =  1  va  tenglama  quyidagicha  k o ‘rinishga 
ega boMadi:
N t  = a  + b X t - 1
Xususiy regressiyaning ancha murakkab  shakli chiziqli  boMmagan 
bogMikliklardan  foydalanilganda  paydo  boMadi.  Bu  holda  qiyshiq 
progressiya tenglamasi:
N  = a  + 
ko ‘rinishni  oladi,
48

bu  erda,  /  
(x)  har  qanday  bogMiq  boMmagan  o ‘zgaruvchan 
funksiyasini  (masalan,  parabola  yoki  namunali  qiyshiq  chiziq) 
bildiradi.
Aholi  sonini  prognozlashda  regression  modellarni  qoMlash 
bogMiq  boMmagan  o ‘zgaruvchilarning  ishonchli  prognozlari  boMgan 
taqdirdagina maqsadga  muvofiqdir.
«Yoshlarni  surish»  usuliga  asoslangan  aholining  demografik 
prognozi  eng  qimmatlidir,  chunki  buning  natijasida  nafaqat  aholining 
soni  to‘g ‘risida,  balki  uning  tarkibi  to‘g'risida  ham  eng  aniq  va  toMiq 
maMumotlar 
olinadi. 
Bu 
usuldan 
kelajak 
hisob-kitoblarda 
foydalanilganda  tugMlish,  oMish  va  aholi  migratsiyasi  darajasidagi 
kelajak  o ‘zgarishlarni  hisobga  olmoq  lozim.  Umumiy  holda  aholi 
hisob-kitobi  quyidagi  formula bo‘yicha olib  boriladi:
Nt -  N 0 + (coA^0 + d) -  p N 0 + y )  ? bu yerda:
No  -   boshlangMch  yildagi  aholi  soni:  ° 0 -   prognoz  davridagi 
kutilayotgan  tugMlish  koeffitsiyenti;  d  -   shu  davrdagi  aholining 
migratsion  kelishi;  P   -   prognoz  davridagi  kutilayotgan  oMish 
koeffitsiyenti; у   -  shu davrdagi  aholining  migratsion  ketishi.
Kutilayotgan  tugMlish,  oMish  koeffitsiyentlarini  va  aholining 
mexanik  kelish  va  ketish  kattaliklarini  oxirgi  yillarda  kuzatilgan 
tendensiyalarni 
o ‘rganish 
asosida 
hamda 
yuqorida 
keltirilgan 
ekstrapolyatsiya  yoki  regression  prognozlash  usullaridan  foydalanib 
aniqlash mumkin.
Ishonish  mumkinki,  agar  aholining  foydalaniladigan  tabiiy  va 
mexanik  harakati  yildan-yilga  o'zgarib  borishi  hisobga  olinsa; 
tugMlishni  hisoblash  aholining toza  qayta  ishlab  chiqarish  asosida olib 
borilsa;  aholining  turli  xil  yosh,  jins,  milliy,  taMim  guruhlari  uchun 
differensial  ko‘rsatkichlar  kiritilsa  aholi  sonini  prognozlash  sifati 
yanada ortadi.
Aholi 
migratsiyasini 
prognozlash 
alohida 
murakkablik 
tug‘diradi.  Agar  aholi  migratsiyasi  oMchamlari  yildan-yilga  tugMlish 
va  oMish  k o ‘rsatkichlariga  nisbatan  kuchliroq  o ‘zgarishini  hisobga 
olsak,  aholi  sonini  prognozlashda  kelajak  migratsion  oqimlarni 
baholash qo ‘pol xatolarga olib kelishini  kuzatish mumkin.
49

Migratsiyaning  omilli  modellari  eng  ko‘p 
amalda  tarqaldilar. 
Ular 
migratsion 
oqimlar 
va 
migratsiya 
tumanlari 
turli 
xil 
tavsifnomalari  orasida  bogMiqliklarni  o ‘rganadilar.  Bularga  tumanda 
mahsulot 
o ‘sishi 
tempi, 
ta ’lim 
darajasi, 
chakana 
tovar 
almashinuvining 
kattaligi 
va 
o ‘sish 
templari, 
uy-joy 
bilan 
ta’minlanganlik,  ish  haqi  darajasi  va  boshqalar  kiradi.  Regression 
tahlil  yordamida tenglama  aloqalari  koeffitsientlari  baholanadi.
Hisob-kitoblar  natijasida  olingan  kelajak  aholi  soni  m ehnat 
b a la m i  usuli  bo'yicha  aholi  prognozi  bilan  tekshirib,  kerak  hollarda 
t o ‘g ‘irlanishi  kerak.  Bu  holda  aholi  soni  quyidagi  formula  bo‘yicha 
aniqlanadi:
100 A
jy ___________________
T - a  -  k -  b + m - B   ,  bu yerda:
N   -  aholining kelajak soni;
A  -  shahar tashkiliy  guruhining  kelajak absolyut kattaligi;
T -  mehnat yoshidagi  aholining kelajak  nisbiy  kattaligi;
a  -   mehnat  yoshidagi  shaxsiy  xo ‘jalikda  mashg‘ul  aholining 
kelajak nisbiy  kattaligi;
h  -   mehnat  yoshidagi  ishlamaydigan  invalidlarning  kelajak  nisbiy 
kattaligi;
b  -   Ishlab  chiqarishdan  ajralmagan  holda  o ‘quvchilarning  kelajak 
nisbiy  kattaligi;
m -  ishlayotgan  nafaqaxo‘rlarning kelajak nisbiy kattaligi;
В -  aholi xizmat ko‘rsatish  guruhining kelajak  nisbiy kattaligi.
N azorat uchun savollar
1.  Aholi  sonini  prognozlashning qanday  usullari  mavjud?
2.  Ekstrapolyatsiya usuli  nima?
3.  Eksponensial  funksiya  nima?
4.  Kvadratik funksiya qachon  ishlatiladi?
5.  Ekstrapolyatsiya  uslublarini  qo ‘llash  qachon  ijobiy  natija 
beradi?
6.  Regression modellar nima?
7.  «Yoshlarni  surish»  usuli  nima?
8.  Mehnat balansi  usuli  nima?
50