0 ‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va 0 ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi m. K. Mirzayev tumanni rejalashtirish

26-  rasin. Buyuk ko‘Ilar hududidagi m egapolislarning  nazariy
varianti:
a-mavjud aholi joylashuvi rivojlanshining ekstrapolyasini aks 
ettiruvchi kelajak holat;  b-kommunikatsion tizimlarning xuddi 
shunday rivojlanishi;  v-liosh transport-kommunikatsion tizimlarning 
rivojlanish varianti; g-  aholi joylashuvi va kommunikatsiya tizimlari 
rivojlanishining umumlashma  varianti.
75

Bu  narsa  B o s to n-N yu-Y ork  -   Vashington,  Tokio-Osaka,  London- 
Liverpul  kabi  m egapolislar uchun  ham  t o ‘g ‘ridir.
M e ga polisning  boshqa  m uhim   tavsifi  -   yuqori  aholi  zichligidir. 
X uddi  m egapolislarda  inson  faoliyati  va  h ayot  tarzining  a n ’anaviy 
shakllarini  o ‘zgarishi  va  transform atsiyasining  zam onaviy  tenden- 
siyalari 
paydo 
b o ‘ladi. 
M utaxassislar 
megapolislarni 
shunday 
a n ’analarning  «inkubatorlari» 
deb  ataydilar,  chunki  ularda  bu 
o ‘zgarishlar boshqa  tum anlarga  nisbatan  intensivroq  o ‘tadi.
Shahar  aglom eratsiyalarini  ajratgandan  s o ‘ng,  ularni  aholi  soni 
b o ‘yicha,  uning  zichligi,  shaharlar  va  aholi  joylarining  bir-biridan 
uzoqlik  darajasi  b o ‘yicha  baholash  m uhim dir.  Bu  k o ‘rsatkichlar 
b o ‘yich a  aglom eratsiyalarning  kuchsiz  rivojlangan,  rivojlanayotgan  va 
istiqbolli  turlarini  ajratish  m um k in   (27-rasm).
27-rasm .  K atta shahar aglom eratsiyalarining rivojlanishi:
a-Xelsinkining rivojlanish chizmasi;  b-Stokgolmning satellitlari;
v- 
Tokio rivojlanishi chizmasi.
l-Vellingbyu;  2-Erva;  3-Eski markaz;  5-Xegdalen;  6-Sherxolmen.
76

Aglom eratsiyalar 
rivojlanishi 
quyidagicha 
k o ‘rinishga 
ega 
b o ‘lishi  mumkin:
-  
belbog‘
  b o ‘yicha  -   aglomeratsiya  markazi  atrofida,  50-100  km  
m asofada y o ‘ldosh  shaharlar xalqasi yaratiladi;
— p a ra lle l—
  markaziy  shahar  bilan  bir  qatorda  xuddi  suningdek, 
funksiyalarga  ega shahar barpo etiladi;
-  
sektorli  -
  transport  va  komm unikatsion  o ‘qlar  b o ‘ylab 
rivojlanish;
— yo ‘naltirilgan -
 aholi joylari  tizimi  biror tanlangan  o ‘q  b o ‘yicha 
shakllanadi  (28-  rasm).
4.3.  Aglom eratsiyalar rivojlanishini  boshqarish
Aglom eratsiyalar  rivojlanishini  boshqarish  bir  qator  funksiyalarni 
tarqatish,  mehnatni  hududiy  taqsimlash,  ishlab  chiqarish  faoliyatini 
konsentrlashuvi  va  integratsiyasi  asosida  olib  boriladi.
Yirik 
shaharlar 
asosidagi 
aglom eratsiyalar 
rivojlanishidagi 
kamchiliklardan  biri  shaharlararo  aholi  va  sanoatning  notekis 
joylashuvi, 
bu 
aglomeratsiyaning 
kichik 
va 
o 'r ta  
shaharlar 
rivojlanishini  ushlab  turadi.  Aglom eratsiyalarning  yana  bir  kamchiligi 
ish  joylarining  notekis  joylashuvidir.  Masalan,  Parijda  har  uch  ish 
jo y in in g   birida  shaharlik  ishlaydi.  Bu  aglom eratsiyada  ish-uy  bordi- 
keldilari  31%  ni,  o ‘quv  muassasalariga  -   10%.  H am m a  bordi- 
keldilarning  54% 
individual  avtomobillarda  va  31%  -   jam o at 
transportida  amalga  oshiriladi.
Y irik  va  eng  y irik   ag lo m e r a ts iy a la rn i  tarhiy  tahlili  k o ^ s a t d i k i ,  
riv o jla n ish   m o b a y n id a   san o a t  k o rx o n a la rin in g   stixiyali  tarq o q lig i, 
m a rk a z -s h a h a rd a g i  san o a t  rivojlanishi  y o ‘nalishi  bilan  m o s la s h g a n  
h o ld ag i  sanoatni  ra tsional  j o y l a s h u v ig a   o ‘rin  b o ‘shatib  berdi. 
M a sa la n , 
M o s k v a  
aholi 
j o y l a s h u v i  
tizim id a 
ja n u b iy - s h a r q  
y o ‘nalishi  hal  q iluvchi  riv o jlan ish g a,  G o rk iy   aholi  jo y la s h u v i 
tiz i m i d a   -   j a n u b i y - g ‘arb,  S a n k t-P e te rb u r g   tiz im id a   -   j a n u b i y , 
P e rm d a   -   j a n u b i y  
va  j a n u b i y - g ‘arbiy 
y o ‘rmlishlar  o ld in g a 
ch iq d ilar.  Bu  hoi  shu  bilan  s h arh la n ad ik i,  san o a t  tu m a n la rin in g  
j o y l a s h u v i g a  
a g lo m e r a ts iy a  
in fra s tru k tu ra sin in g  
riv o jlan ish  
d a r a ja s i  k atta  t a ’sir  k o ‘rsatadi.
77

Savelov
b)
28-rasm .

28-rasm ning davomi.  Aglom eratsiyalarning  rivojlanish  shakllari:
a-belbog'li;  b-sektorli;  v-parallel; g-yo'naltirilgan,
1
-mamlakat va regional ahamiyatidagi transport у  о ‘nalishlari;
2
-aholi joylashuvi tizimi transport y o 'nalishlari; 
3-shaharlar;  4-jamoat  markazlari qismlari
79

A g lom eratsiyalarning  paydo  b o ‘lishi  va  rivojlanishi  k o ‘p jih atd an  
ijobiy  hoi  b o 'lib,  uning  hududidagi  aholining  ish  jo ylari  bilan 
t a ’m inlanishiga, 
m adaniy-m aishiy 
xizm at 
k o ‘rsatish 
turlaridan 
foydalanishga, 
qisqa  va 
uzoq 
muddatli 
dam  
olish  tumanlari 
xizm atid an   bahram and  b o 'lis h g a   y o 'l   ochib  beradi.  Shu  bilan  birga, 
ag lom eratsiyalar  rivojlanishida  bir  qator  salbiy  holatlar  borki,  ularni 
turli  xil  y o 'l l a r   bilan  y o ‘qotm aslik  o g ‘ir  oqibatlarga  olib  kelishi 
m um kin.  Bu  holatlarga  aglom eratsiya  m arkaziy  shahri  hududining 
shahar  oldi  qism   qurilmalari  bilan  birgalashib  ketib,  uzluksiz 
qurilm alarning  paydo  bo'lishi,  ochiq  va  k o ‘kalam zor  hududlarning 
kam ayib  ketishi,  m arkaziy  va  chet  hududlar  o ‘rtasidagi  disproporsiya, 
sanoat  korxonalarining  duch  kelgancha  joylashuvi,  aglom eratsiya 
h ududida  ekologik  holatning  yom onlashuvi,  noratsional  ish  joy larig a 
h am d a  m adaniy-m aishiy  xizm at  k o ‘rsatish jo y la rig a   borib-kelishlar  va 
b u ning  natijasida  «transport  ch a rch o g ‘i»  deb  nom langan  holatning 
paydo  b o 'lish i  va  h.k.
A glom eratsiyalarning  salbiy  tomonlarini  y o ‘qotish  uchun  «aholi 
j o y la sh u v in in g   guruhli  tizimi»  deb  n o m langan  konsepsiya  ishlab 
chiqilgan. 
Aholi  jo y lash u v in in g  
guruhli 
tizimi 
deganda 
turli 
kattalikdagi  va  xalq  x o 'ja lik   profilidagi,  o ‘zaro  o 's ib   boruvchi 
m unosabatdagi,  aholining turli  xil  aloqalari,  um u m iy   tarhiy  tarkib  va 
ulardar. 
kom p lek s 
foydalanishga 
asoslangan, 
tabiiy-landshaft 
m uhitidagi  aholi jo y lari  guruhini  m akoniy  tashkil  etish  tushuniladi.
Aholi  jo y la sh u v in in g   guruhli  tizimi  hududiy  ishlab  chiqarish 
k o 'rsa tk ic h i  b o 'y ich a ,  ishlab  chiqarish  va  aholi  jo y la shuvining 
ratsional  darajada  konsentrlashuvini;  ishlab  chiqarish  kom plekslarini 
optimal  joylashtirishni;  bosh  injenerlik  inshootlari  va  k o m m uni- 
katsiyalarini  kooperatsiyasini  hisobga  olgan  holda  shakllantiriladi.  Bu 
tizim da  aholi  joylari  o 'z a ro   b o g i i q   shaharsozlik  tuzilmalarining 
tarkibiy-funksional  elementlari  sifatida  rivojlanadi.
Aglom eratsiyalarning  rivojlanish  darajasining  yangi  k o'rsatkichi 
bo"lib:  m arkaziy  shaharning  kattaligi,  aholi  va  aholi  jo ylarining 
zichligi,  aholining  nisbiy  k o ’rsatkichlari  va  m ash g 'u llik   tarkibi,  aholi 
jo y lariaro   aloqalarning  tarkibi  va  intensivligi  kabilar  xizm at  qiladi. 
Aholi  jo y la sh u v in in g   guruhli  tizimi  ajratish  mezonlaridan 
b i r i  
b o i i b  
m arkaziy  shaharning  vaqt  yetarliligi  xizmat 
q i l s a .  
keyingisi  -   barcha 
aholi jo y larin in g   funksional  yaxlitligining kuchayishidir.
80

M am lakat  aholi  joylashuvi  ierarxik  turlari  quyidagilarni:  x o ‘jalik 
ichi,  tuman,  viloyat  va  respublika  tizimlarini  o ‘z  ichiga  oladi. 
Viloyatlar  guruhlari  asosida  aholi joylashuvi  tizimlarining  shakllanish 
jarayoni  kuzatilmoqda.  Bu  tizimga  regional  aholi  joylashuvi  tizimi 
deb  aytiladi.  Hozirgi  paytda  regional  aholi  joylashuvi  tizimlari 
shakllanishining  3  ta bosqichi  mavjud:  viloyat,  viloyatlararo  va  undan 
yuqori  .
Ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlarning  rivojlanish  xarakteri  k o ‘rsa- 
tadiki,  aholi joylashuvi  tizimi  avtonom  shaharlar  guruhi  sifatida  emas. 
balki  ularda  kechadigan  jarayonlarga  muvofiq  bir-biridan  farq 
qiladigan 
ixtisoslashgan 
funksional 
qismlar 
t o ‘plami 
sifatida 
shakllanishi  lozim.  Katta  aholi  joylashuvi  tizimlarini  loyihalaganda 
tabiiy  resurslardan  ratsional  foydalanish,  tabiat  muhofazasi  masalalari 
oldinga  chiqadi.
4.4.  0 ‘zbekistonda  aholi joylashuvining o ‘ziga xos xususiyatlari
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy  Osiyo  regionining  mar- 
kazida  joylashgan  b o ‘lib,  q o ‘shni 
mustaqil  davlatlar  o ‘rtasida 
b o g ‘lovchi  xalqa vazifasini  bajaradi.
Uning 
iqtisodiy-geografik  holati
  B uyuk 
Ipak  y o ‘lining  analogi 
boMgan 
Yevroosiyo  iqtisodiy ilmiy  va  madaniy ко'prigini
  qurishda  va 
respublikamizni  davlatlararo  tovarlar  almashlash  va  tranziti,  kapital 
t o ‘plash  va  xalqaro  iqtisodiyotga  integratsiyalanuvchi,  bir  qator  yirik 
transnatsional  investitsion  loyihalarni  amalga  oshirishda  o 'z ig a   xos 
regional  m arkazga  aylanishida  katta  imkoniyatlarni  ochib  beradi.
Mustaqil 
Respublika 
rivojlanishining 
yangi 
sharoitlari 
tum anlarni  x o ‘jalik  o ‘zlashtirishni  tezkor  sur’atda  olib  borish  va 
ularning  ahamiyatini  temir  y o ‘l  va  avtomobil  y o ‘llarining  strategik 
m uhim   y o ‘nalishlarini  qurish  asosida  kuchaytirish  imkonini  beradi.
0 ‘zbekistonning  70%  hududini  choMlar  va  yarim  c h o ‘llar,  20% 
ini  t o g ‘lar,  10%  ga yaqinini  esa  su g ‘oriladigan  yerlar -  vohalar tashkil 
tashkil  etadi.  Aholining  90%  shu  vohalar hududida yashaydi.
0 ‘zbekistonning 
о 'ziga  xos  xususiyati
  shundan  iboratki,  aholi 
joylashuvi  rivojlanishi  jarayonida  bu  yerda  intensiv  shaharsozlik 
o ‘zlashtirish  qismlari  (vohalar)  shakllandi,  ularda  aholi  joylarining, 
m ehnat  qilish  joylarining,  xizmat  k o ‘rsatish  markazlarining  o ‘zaro 
b o g ‘liq  rivojlanishi  uchun  qulay  shart-sharoitlar  yaratildi.  Aholi
81

joylarin in g  
makoniy 
integratsiyasi
 
jaray o n larin in g  
kuchayishi 
natijasida  aholi  jo y la sh u v in in g   tayanch  karkasi,  yag o n a  hududiy- 
funksional  organizm  -  
aholi joylashuvi tizimi
 shakllandi.
D unyo  m iqyosida  y u z   berayotgan  urbanizatsiya  jara yonlari 
0 ‘zbekiston  uchun  ham   xarakteri id ir.  Q ishloq  x o ‘jalig in in g   katta 
m ehnat  talabligi,  aholi  tabiiy  o ‘sishining  yuqori  darajasi  va  aholi 
m igratsion  harakatchanligini  kamaytiruvchi  milliy  hayot  tarzining  bir 
qator  xususiyatlari  tufayli  bu  jara y o n lar  sekinroq  am alga  oshadilar. 
Eng  rivojlangan  va  wbanizatsiyalashgan
  tum anlar  respublikaning 
sharqida 
(Toshkent 
viloyati 
va 
F a rg ‘ona 
vodiysi), 
kam roq 
urbanizatsiyalashganlari  esa  -  yangi  o ‘zlashtirilgan  yerlarda,  xususan, 
M irz a c h o ‘l  va  Qarshi  choMlarida joylashgan.  R espublikada  aholining 
asosiy  m a s h g ‘uloti  paxta yetishtirish  va  suv  x o ‘jaligi  bilan,  energetika 
va  t o g ‘-kon  sanoati  bilan  bogMiq.  0 ‘zbekiston  uchun  x o ‘jaIik 
funksiyalari  va  aholining  yirik  markaziy  shaharlarga  to 'p lan g an i 
xarakterlidir.  Shu  bilan  birga,  barcha  shahar jo ylarining  7 0 %   kuchsiz 
shahar  tashkiliy  asosga  ega  boMgan  kichik  shaharlardir.  D em ografik 
tadqiqotlar  shuni  k o ‘rsatadiki  yaqin  20—30  yil  ichida  0 ‘zbekiston 
aholisining  50%   dan  k o ‘progM 
qishloq joylarda  va  kichik shaharlar da 
yashaydi.
Vohalarda
 
aholi 
jo y lash u v in in g  
o ‘ziga 
xos 
sharoitlarida 
ilgaritdan  o 'z a r o   bogMiq  aholi  joylari  guruhlari  shakllanishiga  qulay 
asos  paydo  boMgan.  B unga  tabiiy-hududiy  birlik  va  aholi jo y larin in g  
iqtisodiy 
birligi, 
voha 
hududining 
yuqori 
darajada 
x o 'jalik  
o'z lashtirilishi.  aholining  katta  zichligi  va  bir  tekisda joylashuvi,  voha 
doirasida  aholining  harakatchanligi  ham  yo rd a m   beradi.  Shu  bilan 
birga,  urbanizatsivaning  nisbatan  past  darajasi  va  aholi  jo y lariaro 
transport  va  injenerlik  infrastrukturasining  past  darajada  rivojlan- 
ganligi  bu  y erd a  rivojlangan  aholi  joylashuvi  guruhlari  shakllanish 
ja ra yonini  sekinlashtiradi.
O 'z sh a h a r s o z lik   LITI  tom onidan  ishlab  chiqilgan  «B osh 
aholi 
joylashuvi  tuzilmasi»ga.
  k o ‘ra  mavjud  va  paydo  boMayotgan  o ‘zaro 
bogMiq  aholi  jo y lari  guruhlarini  bosqichm a-bosqich  boshqariladigan 
har  xil  turdagi  aholi  jo y lari  tizimlariga  aylantirish  dasturi  k o ‘zda 
tutilgan.  Bu  m odelga  k o ‘ra  respublika  hududida  1  ta  yirik,  23  ta  o ‘rta 
va  9  ta  kichik  aholi  jo y lashuvi  tizimlari  ajratilgan.  Turli  kattalikdagi 
aholi  jo y la sh u v i  tizim larining  m'ajmui  regional  aholi  jo y lash u v i 
tizim ini  tashkil  etadi.

Nazorat uchun savollar
1.  O ‘zbekiston  qanday  iqtisodiy-geografik holatga ega?
2.  O ‘zbekistonning tabiiy  iqlimiy  shart-sharoitlari  qanday?
3 . 0 ‘zbekiston 
aholi  joylashuvining 
o ‘ziga 
xos 
xususiyati 
nim alardan  iborat?
4.  Urbanizatsiya  jarayonlarining  0 ‘zbekistondagi  xususiyatlari 
qanday?
5.  «Bosh  aholi  joylashuvi»  tuzilmasining  asosiy  tamoyillari 
nim adan  iborat?
83

V B O ‘LIM .  H U D U D N I TA RH IY TASHKIL  ETISH
5.1. 
Tarhiy  tarkib va  funksional  qismlarga  bo‘lish
T u m an n i 
rejalashtirish 
tuzilmalari 
va 
loyihalarini 
ishlab 
chiqishning 
hududiy-fazoviy 
m uam m olarni 
vechishdagi 
asosiy 
vazifasi  b o ‘lib,  hududni 
tarhiy  tashkil
  etish  -   tarhiy  tarkibni 
shakllantirish  va  uni  funksional  qism larga  boMish  xizm at qiladi.
M u ra k k ab   tizim tlarning  ishlashi  t o ‘g ‘risidagi  zam onaviy  tizimli 
tasavvurla rga 
k o ‘ra 
tum anni 
rejalashtirishda 
hududning  tarhiy 
tarkibini
  turli  xil  xalq  x o ‘jaligi  obyektlari  va  tabiiy  landshaft  eng 
m uhim   elem entlarining  ularni  o ‘zlashtirish  bosqichlaridagi  o ‘zaro 
b o g ‘liq  va  bir vaqtda  xizm at qiladigan  modeli  deb  baholash  m um kin.
T u m an n i  rejalashtirish  tuzilmalari  va  loyihalarida  hududning 
tarhiy  tarkibini  ishlab  chiqishning  asosiy  m aqsadi  eng  sam arador 
variantni 
tanlash 
imkonini 
beruvchi 
loyihalash 
bosqichlarining 
m antiqliligiga  va  ketm a-ketligiga erishishdan  iboratdir.
Tarhiy  tarkibda  do im o  
uch  xil  turdagi
  elementlarni:  tugunlar, 
aloqalar  va  qismlarni  k o 'rsa tis h   m um kin.  Bu  tipologik  elem entlar 
tarhiy  tarkib  m avjud  b o ‘lgan  m akon  va  hududning  boMinishini  etarli 
darajada  belgilaydi.  T ug u n   -   lokalizator  rolini,  aloqa  bir  vaqtning 
o ‘zida  ham   bogTovchi,  ham   ajratuvchi  rolini,  qism lar  esa  hududni 
boMinishini 
t a ’m inlovchi 
rolini 
o ‘ynaydi. 
Bu 
elem entlarning 
birgalikda  m aT um   bir  tartibda  joylashishi  ishlab  chiqilayotgan  tarhiy 
tarkibning  m o d d iyla shgan  ifodasidir.
Shulardan  kelib  chiqqan  holda,  tumanni  rejalashtirish  obyekti 
tarhiy  tarkibining  asosiy  elem entlari  quyidagi  turlardan  biriga  qaraydi:
* 
nuqtalik  ftarlny  markazlar)  -
  kom pakt  shakl  va  kichik  hududiy 
o ‘lcham larga  ega  b o i g a n   m avjud  va  yangi  shaharlar,  yirik  sanoat  va 
energetika  kom plekslari,  transport tugunlari;
• 
chiziqli  (tarhiy  o'qlar)  -
  ravshan  ifodalangan  chiziqli  shaklga 
ega  b o i g a n   transport  m agistrallari,  neft  va  gaz  quvurlari,  daryo 
vodiylari  va  boshqalar;
84

• 
qismli  (tarhiy  qismlar)
  -   tabiiy  va  x o ‘jalik   xususiyatlari  kuchli 
ifodalangan  hududlar:  to g ‘  massivlari,  melioratsiya  qismlari.  yuqori 
urbanizatsiyali  qismlari  va h.k.
Asosiy 
tarhiy 
elementlarni 
ularning 
x o ‘jalik 
yuritadigan 
hududlarga  intensivligi  va ta ’sir k o ‘rsatish  radiuslariga  k o ‘ra 
asosiy va 
ikkinchi darajali,
  ularni  tashkil  etuvchi  o b ’ektlarning xarakteriga  k o ‘ra 
esa  -  
tabiiy  landshaft
  (daryo,  dengiz  qirg‘oqlari,  o ‘rmon,  to g ‘lar  va 
h.k.),  transport  va  xalq  x o ‘jaligi  (shaharlar,  aglomeratsiyalar,  yirik 
sanoat obyektlari  va  h.k.) turlariga  b o iin a d i.
Tum anni  rejalashtirish  tuzilmalari  va  loyihalarida  hududning 
tarhiy  tarkibini  ishlab  chiqish  quyidagi  vazifalarni  yechishni  o ‘z  ichiga 
oladi:
-   obyektning  mavjud  tarhiy  tarkibini  o ‘rganish  va  asosiy  tabiiy 
va  xalq  x o ‘jaligi  elementlarini  ajratish;
-   loyihalanayotgan  hududni  o ‘zgartirishning  bosh  tendensiya- 
larini  aniqlash  va  ularni  qo'yilgan  m aqsadlarga  erishish  nuqtai 
nazaridan  baholash;
-  
kelajak  tarhiy  tarkib  tuzilmasini  uning  asosiy  elementlarini 
ajratgan  holda  k o ‘rish.
Tum anni 
rejalashtirish 
loyihasi 
bosqichida 
tarhiy 
tarkib 
elementlarini  ajratish  va  klassifikatsiyalash  obyektning  tabiiy-iqlimiy 
va  xalq  xo'jaligi  xususiyatlaridan  kelib  chiqib  o'tkaziladi.  Tarhiy 
tarkibning  asosiy  va  ikkinchi  darajali  elementlarini  ajrata  turib,  shuni 
hisobga  olish  lozimki,  yaqqol  sanoat  ixtisosligiga  ega  tum anlarda  bir 
qancha  teng  sharoitlarda  a tro f  hudud  bilan  intensiv  texnologik. 
x o 'ja lik   va  m ehnat  aloqalariga  ega  bo 'lg an   xalq  xo'jaligi  va  transport 
obyektlari  yetakchi  rol  o'ynaydilar.  Kurort  tumanlarda,  odatda,  birin­
chi  o ‘ringa  tarhiy  tarkibning  tabiiy-landshaft  elementlari  chiqadilar. 
Yirik  shaharlar  va  aglomeratsiyalar  tumanlarida  asosiy  diqqatni  tarhiy 
tarkibning  aholi  joylarini  stixiyali  t o ‘plamini  boshqariladigan  guruhli 
tizimga aylanishini  belgilovchi  elementlariga qaratish  lozim.
0 ‘zining  shakllanish  va  rivojlanish  jarayonida  har  qanday 
hududiy  obyekt  b o ‘linmaydigan  tarhiy  elementlardan  iborat  bo'lgan 
tizim  sifatida  mavjud  boTadi.  Tarhiy  tarkibning  mazm unini  uning 
elementlarini  birlashtiradigan, 
shakllantiradigan  va  aniqlaydigan 
m akoniy  aloqalar tashkil  qiladilar.
Tum anni  rivojlanishining  turli  xil  variantlarini  samarali  ishlab 
chiqish  va  baholash  uchun  birlamchi  tarhiy  elementlarni  aniqlash  va
85

fazoviy  v aqt  aloqalari  kom pleksini  belgilash  lozim.  Tahlilni  ham   turli 
hil  xalq  x o ‘jalik   va  tabiiy  xarakterdagi  elernentlarning  o ‘zaro 
aloqalarini,  ham   barcha  tarhiy  elem entlarni  ajratish  k o ‘rsatkichlariga 
asoslanib  o ‘tkazish  lozim.  Y a ’ni  hal  qilinadigan  m asalalar  k o 'la m id a  
h u dudning tarhiy  tarkibini  xuddi  shu  ikkita tuzuvchisini  ajratish  kerak.
T arhiy  tarkib  chizm asini  ishlab  chiqishni  uchta  bosqichda 
o ‘tkazish  m um kin:
I  bosqich: 
m avjud  hududni  asosiy  tarhiy  elementlarini  ajrafish  va 
ularni  klassifikatsiyalash;  m akoniy  aloqalarning  barcha  shakllarini 
aniqlash;  tu m anning  m akoniy-tarhiy  modelini  ishlab  chiqish;
II  bosqich: 
loyihalanayotgan  hududni  vaqt  davom ida  o ‘zgartirish 
va  x o ‘j a lik   o ‘zlashtirish  b o ‘yicha  asosiy  tendensiyalarini  tarixiy 
tahlili;  tahlil  natijalarini  tum anni  rejalashtirish  m aqsadlariga  erishish 
nuqtai  nazaridan  baholash;  obyektlar  tarhiy  tarkibini  k o ‘zlangan 
kelajak  uchun  prognozlash;
III  bosqich: 
kelajak  tarhiy  tarkibni  ishlab  chiqish  -   bu  tum anni 
rejalashtirish  tuzilmasi  yoki  loyihasi  ishlarini  yakunlovchi  bosqichdir. 
U  tum anni  rivojlantirishning  boshqa  boMimlaridagi  xalq  x o ‘ja lik  
tarm oqlarini  rivojlantirish,  aholi  jo y larin in g   kattaligi  va  sonini 
o 'zgartirish,  transport  va  injenerlik  infrastrukturasini  takomillashtirish, 
m ad an iy -m a ish iy   xizm at  k o ‘rsatish  tizimini  va  o m m av iy   dam   olishni 
tashkil  etish  b o ‘yicha  kelajak  takliflarini  hisobga  olgan  holda  tarhiy 
tarkibni  korrektirovka  qilishni  nazarda tutadi.
Shunday  qilib  III  bosqich  natijasi  boMib.  kelajak tarhiy tarkibning 
y a kuniy  chizm asi  xizm at  qiladi.  U  hududni  kom p lek s  baholash 
chizm asi  bilan  birga  funktsional  qism larga  b o ‘lish  va  keyinchalik 
tum anni  rejalashtirish  tuzilmasi  va  loyihasining  asosiy  hujjati  -  
tu m anning  Ioyihaviy  rejasi  uchun  birlamchi  asos  vazifasini  bajaradi.
T u m a n n i  rejalashtirishda  hududni 
funksional  qismlarga  bo'lish, 
deb  obyektni  m axsus  usulda  m odellashtirishga  aytiladi,  buning 
natijasida  uning  barcha  hududi  alohida  m aydonlarga,  ularga  tavsiya 
etilgan  x o ‘j a lik   yuritishning  asosiy  turlari  va  rejimlariga  k o ‘ra 
b o ‘iinadi.
F unksional  qism larga  boTishning 
asosiy  maqsadlari
  tum anni 
rejalashtirishning  shunday  konkret  vazifalarini  y echishga  qaratilganki, 
bularga  loyihalanayotgan  hududning  alohida  qism laridan  foydala- 
nishning  optim al  rejimini  t a ’m inlash,  x o ‘ja lik   yuritish  faoliyatining 
turli  xillarini  o ‘zaro  joylashtirishda  davlat  norm ativlari  va  ilmiy
86

ta v s iy a la rg a   rioya  qilish,  q im m a tli  tabiiy  resurslarni  saqlash  v a   q a y ta  
tik la sh   k a b ila r kiradi  (2 9-rasm ).